Икки сыллааҕыта Карачаево-Черкессияҕа сылдьан, Муратхан Михайлович (кини туһунан суруйан турабын) үбүлүөйүгэр ыалдьыт буолан олорон, Дагестан Ногай оройуонуттан төрүттээх, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччытынан, Ногай оройуонун баһылыгынан үлэлээн олорбут Казмагомед Янбулатов диэн үтүөкэн киһини кытары билсибитим. Кини “миигин кытары Дагестаҥҥа барыс, ыалдьыттатан баран, аҕалан биэриэм” диэн хаайбыта. Илиибэр көтөр билиэттээх киһи, бириэмэм ыгым буолан, аккаастанарга күһэллибитим. Дьиҥэ, олус ымсыырбытым. Киһибин хомотумаары “хайаан да Дагестаҥҥа кэлиэҕим” диэн андаҕайбытым. Онтон ыла сыта-тура ол дойдуга барарбын саныыр буолбутум. Питергэ үөрэнэ бара сылдьан, “хата, бачча чугаһаабычча, Дагестаҥҥа баран кэлиэм” диэн Казмагомедка суруйбуппар эппиэт кэлбэтэҕэ. Онтон чочумча буолаат, билбэт киһибиттэн “Янбулатов эмискэ суох буолбута, эйигин ыалдьыттата ыҥырбытын билэбит, онон кини эрэннэрбитин быһа гыммаппыт, баһаалыста, кэлиэҥ этэ...” диэн иһитиннэриини туппутум. Онон кууруспар үөрэнэн баран, доҕорбор эрэннэрбиппин быһа гыммакка, Дагестаҥҥа айаҥҥа туруннум. Түөрт күннээх сырыыбыттан тугу көрбүппүн-истибиппин эһиэхэ кэпсиирбин сэргээн ааҕыҥ.

Ыспыраапка:

Киин куораттара – Махачкала.

Өрөспүүбүлүкэ иэнэ – 50,3 тыһ. кв. км. (Арассыыйа 0,29 %-нын ылар. Тэҥнэбилгэ: Ньурба улууһа 52,4 тыһ. кв.м. иэннээх).

Нэһилиэнньэтэ (2020 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан) 3 мөл. 132 тыһ. 268 киһи.

Дагестан – Арассыыйа Европалыы чааһын соҕуруу өттүгэр сытар дьоҕус өрөспүүбүлүкэ. Чечня, Калмыкия өрөспүүбүлүкэлэрин уонна Ставрополье кыраайын кытары быысаһар. Маны таһынан Каспий муоратынан Азербайджан, Грузия, Казахстан, Туркменистан уонна Иран курдук дойдулары кытта кыраныыссалаһар. Хотугу Кавказ биир саамай бөдөҥ эрэгийиэнэ. Быйыл Дагестан АССР тэриллибитэ 100 сылын бэлиэтиир эбит, онон өрөспүүбүлүкэҕэ бэлиэ тэрээһиннэр тохтоло суох ыытылла тураллар. Оттон Дагестан Өрөспүүбүлүкэтэ 1993 сыллаахха тэриллибит.

Национальнай састааба: Дагестан – Арассыыйаҕа саамай элбэх омук тоҕуоруһан олорор дойдута. Манна 30-тан тахса төрүт олохтоох омук олорор! Олортон 14 омук “титульнай” диэн ааттанар. Кинилэр тыллара судаарыстыбаннай ыстаатыстаахтар, атыттар суруктара-бичиктэрэ суох буолан, онтон маппыттар. Саамай элбэх ахсааннаах, бөдөҥ норуот – авардар. Кинилэр ахсааннара – 850,01 (29,4 %). Ол кэннэ даргиннар – 490,38 (17,0 %), түүр тыллаах кумыктар – 431,74 (14,9 %, кинилэр тустарынан сиһилии кэлэр нүөмэрдэргэ суруйуоҕум), лезгиннэр – 385,24 (13,3 %), лактар – 161,28 (5,6 %), азербайджаннар – 130,9 (4,5 %), табасараннар – 118,9 (4,1 %), нууччалар – 104,02 (3,6 %, 2002 сыллаах биэрэпис көрдөрөрүнэн, нууччалар 121 тыһ. эбит), чеченнэр (аккинцы) – 93,7 (3,2%), түүр тыллаах ногайдар – 40,4 (1,4 %), агуллар – 28,1 (1 %), рутуллар – 27,8 (1 %), цахурдар – 9,8, украиналар, армяннар, татаардар, таттар (хайа дьэбириэйдэрэ) уо.д.а. омуктар олороллор. Дагестаҥҥа 42 оройуон уонна 10 өрөспүүбүлүкэ таһымнаах куорат баар. «Омуктар уонна оройуоннар ааттарын этиҥ» диэтэххэ үгүстэр буккуллаллар. Онон мин мунаахсыйарым да сөп эбит диэн сананным.

Үрдүкү сололоохтор

Дагестан баһылыгын Владимир Путин аныыр, биһиги курдук быыбардаан эҥин түбүгүрбэттэр. Кини 2020 сыл алтынньы 5 күнүнээҕи ыйааҕынан Сергей Алимович Меликов диэн киһини быстах кэмҥэ салайарга анаабыт. Бу иннинээҕи баһылыктара Владимир Васильев (2017-2020 сс. салайбыта, аҕата – казах, ийэтэ – нуучча) милииссийэ генерал-полковнига, билигин бэрэсидьиэн сүбэһитэ. Кини 2018 сыллаахха Дагестан бырабыыталыстыбатыгар хоруупсуйаны уодьуганныыр хампаанньаны тэрийэн, элбэх чунуобунньугу хаайтарбыта. Сергей Меликов – Москуба анныгар Орехово-Зуево куоракка байыаннай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт киһи, 55 саастаах, генерал-полковник, краповай бэриэттээх, Чечня сэриитигэр сылдьыбыт, уопсайынан, үйэтин тухары байыаннай эйгэҕэ үлэлээбит киһи. Ийэтэ омугунан нуучча, оттон аҕата – лезгин. Уопсайынан, Путин Дагестан баһылыгынан, сүрүннээн, силовиктары аныыр эбит. Тоҕото өйдөнөр буолуохтаах.

Дагестаҥҥа билигин Татарстаҥҥа курдук 2006 сыллаахха диэри ситэриилээх уорган судаарыстыбаннай былааһа – Госсовет – диэн баара. Онно 14 киһи киирэрэ: Дагестан титульнай диэн ааттанар 14 омугуттан биирдии бэрэстэбиитэл. Онтон Госсоветы Дагестан Норуодунай мунньаҕа (парламент) суох оҥорбута. Билигин парламеннарын Хизри Шихсаидов диэн икки мунньахха талыллыбыт киһи бэрэссэдээтэллиир. Дагестан Төрүт сокуонунан, парламеҥҥа 90 дьокутаат киирэр, кинилэри 5 сыл болдьоххо талаллар. Билигин алтыс мунньах олорор эбит, 2016 сыллаахха талбыттар. “Биир ньыгыл Арассыыйа”, КПРФ уонна “Сиэрдээх Арассыыйа” фракциялар киирэллэр. Федерация Сэбиэтигэр Дагестантан икки сенатор баар. Ол курдук, судаарыстыбаннай былаастан аатырбыт, айдааннаах Сулейман Керимов (Дагестан Норуодунай Дьоруойа диэн официальнай ааттаах) олорор. Сулейман Керимовы билбэт киһи ахсааннаах буолуохтаах. Кини бас билэр тэрилтэлэрэ (“Полиметалл”, “Полюс Золото”) Саха сиригэр эмиэ үлэлииллэр. Оттон ситэриилээх былаастан – Ильяс Умаханов (киэҥник биллэр сэбиэскэй-бартыыйнай чөмчөкө Магомед-Салам Умаханов уола).

Хайдах тиийэбит?

Мин Махачкалаҕа диэри Санкт-Петербург куораттан сөмөлүөтүнэн 3,5 чаас көтөн тиийбитим. Москубаттан 2,5 чаас көтөҕүн. Таарыйа эттэххэ, Москубаттан уонна Санкт-Петербуртан биһиги “Якутиябыт” эмиэ көтөр эбит, билиэт сыаната 2,5 тыһ. саҕаланар (биһиэхэ, саараама, оччо сыанаҕа, саатар, чугастыы Бүлүүгэ көтүппэттэр). Дагестан Каспий муоратын уонна Кавказ хайаларын, Арассыыйаны Каспий дойдуларын кытары холбуур буолан, суол-иис баҕас сайдыбыт дойдута. Сөмөлүөтүнэн, массыынанан, тимир суолунан хайдах баҕарар тиийэҕин. Махачкалаттан чугас Грознай, Минеральные Воды, Краснодар аэропортарыгар диэри көтөн баран, салгыы алларанан эмиэ кэлиэххэ сөп (300-чэ км). Бакуга, Астрахаҥҥа, Москубаҕа, Питергэ диэри тиийэр пуойастар ааһаллар. Маны таһынан муора пуордуттан хараабыллар эмиэ сылдьаллар.

Дагестаҥҥа биир сүрүн аэропортаахтар – Махачкалаттан 16,2 км тэйиччи, Каспийскай куорат чугаһыгар турар Укташ (кумык тылыттан “таас дьиэ” диэн суолталаах) аэропорда. Укташ аэропорда Сэбиэскэй Сойуус икки төгүллээх Дьоруойа Амет Хан Султан аатын сүгэр. Аэропорт гражданскай сөмөлүөттэри эрэ буолбакка, ИДьМ уонна ФСБ байыаннай сөмөлүөттэрин түһэрэр. Онон бу Хотугу Кавказка тыын суолталаах аэропорт. Дагестаҥҥа эмиэ бэйэлэрэ бас билэр “Авиалинии Дагестана” диэн авиахампаанньалаахтара эбитэ үһү, ону “туһааннаах дьон моҥкуруут ыытан баайын үллэстибиттэрэ, 2011 сыллаахтан сабыллыбыта” диэн кэпсииллэр. Билигин “РусЛайн” авиахампаанньа база оҥостон турар. Тас дойдуларга (сүрүннээн, Турция, ОАЭ, Азербайджан, Германия) күннэтэ сөмөлүөттэр көтөллөр. 2014 сыллаахха аэропорду “баара-суоҕа 300 эрэ мөл. солк. Сулейман Керимов бас билэр “Нафта” тэрилтэтэ атыылаһан ылбыта” дииллэр. Инньэ гынан, аэропорт чааһынай бас билиигэ барбыт. Билигин тупсарар үлэ, кэҥэтии ыытылла турар эбит. Онон өрөспүүбүлүкэ туристыыр кыаҕа өссө күүһүрэр чинчилээх.

Кавказ – ыалдьытымсах дойду

Миигиттэн элбэх киһи “айыбыын, куттаммаккын да, чороҥ соҕотох Хотугу Кавказка күүлэйдиир сэрэҕэ да бэрт ини” дииллэр. Тоҕо эрэ биһиэхэ “Кавказ – бандьыыттар уутуйан үөскээбит сирдэрэ, боевиктар дойдулара, талаан, кырбаан, өлөрөн да кэбиһиэхтэрин сөп” эҥин диэн өйдөбүл олоҕуран хаалбыт. Инньэ диэн бэйэлэригэр эттэххэ, “кырдьык, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар диэри “беспредел” этэ” дииллэр. Билигин – отой атын хартыына. Кырдьык, 1999 сыллаахха атырдьах ыйын 7 – балаҕан ыйын 14 күннэригэр Дагестаҥҥа Чечня сэриитин иккис хампаанньата саҕаламмыта. Буйнакскай куоракка 5 этээстээх дьиэни дэлби тэптэрии кэмигэр сылдьыбыт киһилиин билсибитим. Кини “оччотооҕуга, кырдьык, радикальнай Ислам биһиги эҥээр күүскэ тарҕана сылдьыбыта, оттон ити тугунан түмүктэнэрин илэ билбит буолан, булкулла сылдьыбыт дьон тута өйдөөбүтэ. Билигин биһиэхэ эйэлээх халлаан анныгар олорор хайдах курдук күндүтүн сыаналыыллар”, диир. Аны туран, Кавказ омуктарыгар ыалдьыт – төрөппүккүнээҕэр күндү. Кунаактааһын (судургутук “ускуустубаннай уруурҕаһыы” диэн өйдүөххэ сөп, ыалдьытымсах быһыы салгыы сайдыыта)(куначество, кунак – түүр тыла, ыалдьыт диэн суолталаах) Хотугу Кавказка билигин да киэҥник тарҕаммыт көстүү. Инньэ гынан үгүс омук тоҕуоруспут сиригэр эйэлээх сыһыаны тутарга биир сүрүн төрүөт буолара саарбахтаммат. Кунаактаспыт киһигин оннооҕор сэрии кэмигэр тыыппаккын диэн өйдөбүллээхтэр. Ыалдьыты Кавказ омуктара ытыс үрдүгэр тутан көрсөллөр, үгэс быһыытынан, ыалдьыт тус кыһалҕатын дириҥник хасыһа барбаттар, оттон кунаактаспыт ыалдьыты, төттөрүтүн, туох кыһалҕалааҕын туоһулаһан, ону тута быһаарсарга бараллар. Эбэтэр, ыалдьыкка куттал суоһаабатын бэйэ сиригэр эрэ хааччыйар буоллахтарына, кунаактаспыт ыалдьыты, ханна да тиийдэр, куттал суоһаабатын хааччыйыахтаахтар. Мин Хотугу Кавказка соҕотоҕун иккитэ ыалдьыттаан кэллим. Бу иннинэ Кабарда-Балкарияҕа, Карачай-Черкесияҕа, Адыгеяҕа сылдьыбытым. Онон Кавказка ыалдьыты хайдах курдук маанылаан көрсөллөрүн эппинэн-хаммынан эрдэттэн билбитим, ол эрээри Дагестаҥҥа өссө өрө баран көрсүөхтэрэ диэн, кырдьыгынан эттэххэ, кэтэспэтэҕим. Куорат киинигэр киһи ыкса киэһэ да куттаммакка дьаарбайыан сөп. Саха сирэйдээхпин көрөөт, уулуссаҕа билбэт дьонум “хантан сылдьаҕыный?” диэн туоһулаһаллар уонна кырыы харахтарынан көрбөккө, туохха наадыйарбын эҥин ыйытан тута көмөлөспүтүнэн бара сатыыллар. Элбэх омук олорор сиригэр, улахан куораттарга курдук наадыйбаттара буолуо дии саныырым.

Махачкала

Каспий муоратын кытылыгар тайаан, Тарки-Тау хайа анныгар сытар Дагестан киинэ Махачкала – былыр-былыргыттан Хотугу Кавказ саамай бөдөҥ куората. Махачкала – Арассыыйаҕа сыл устата тоҥмот муора пуорда. Бу куораты “Дагестан көрүдүөрэ” диэн ааттыыллар, куораты бас билээри хас да норуот сэриилэспит. 1844 сыллаахха Петр I пуорт-куорат гынан төрүттээбит. Петровскай диэн ааттаммыт. Онтон сэбиэскэй кэмҥэ аатырбыт революционер Махач Дахадаев (омугунан авар) аатынан Махач+кала (түүр тылыттан “кириэппэс, куорат”) диэн буолбут. Кумыктар Анджи-Арка диэн эмиэ ааттыыллар эбит. Махачкала – 800 тыһ. киһи олорор улахан куората. Кэлэр-барар киһитин аахтахха мөлүйүөҥҥэ тиийэр дииллэр (ыаллыы Чечня киин куоратыгар – Грознайга – 300 тыһ. киһи олорор). Махачкала билигин номнуо 20 км тэйиччи сытар Каспийскай куораты кытары силбэспит. Сотору кэминэн холбуохтарын саныыллар эбит. Махачкаланы былыр-былыргыттан кумыктар баһылаан олорбуттар. Онтон 1944 сыллаахха депортацияҕа ыытыллыбыт чеченнэр сирдэригэр көһөртөөн баран, хайаҕа олохсуйбут норуоттары Махачкалаҕа түһэртээбиттэр. Инньэ гынан кумыктар сирдэригэр-уоттарыгар хайа омуктара баһылаан барбыттар.

Шарм-эль-Шейх

Махачкаланы “Арассыыйа Византията” диэн эмиэ ааттыыллар. Тоҕо диэтэххэ, куорат архитектурата былыргы Византияны санатара үһү. Атыттар аатырбыт Египет куруорда Шарм-эль-Шейх куоратыгар эмиэ майгыннаталлар. Чахчы, бу куорат Арассыыйа Шармын санатар. Манна ичигэс муора салгына сабардыыр, куорат уулуссаларынан пальмалар үүнэллэр. Олус дьалхааннаах куорат. Киһи хараҕар тута быраҕыллара – массыына сырыыта олус элбэҕэ, бэрээдэгэ суоҕа. Кыһыл уокка айанныыр массыына элбэх, онон суолу туоруурга сэрэнэ-сэрэнэ бараҕын. Суоппардар “биһиги былыр-былыргыттан атынан көтүппүт буолан, үөрэнэн хаалбыппыт” диэн күлсэллэр. Махачкала уулуссалара Улан-Батор дуу, Кытай куоратын курдук дуу, бас баттах барбыт айаннаах уулуссаларын санаталлар. Дагестан үлэтэ суох ахсаанынан уонна олус кыра хамнастааҕынан Арассыыйаҕа аатырар. Ол эрээри бу куоракка (уопсайынан, Дагестаҥҥа даҕаны) дыбарыаһы санатар олус улахан коттедж дьиэлэр, сыаналаах массыыналар элбэхтэрэ сөхтөрөр. Кавказ омуктара куоталаһа-куоталаһа дьиэлэрин тутталларын өссө төгүл көрөн итэҕэйэҕин. Аны туран, куоракка олус утарыта көстүү баар – самнархай дьиэ аттыгар аныгылыы дьиэ дьэндэйбит. Биир кэлим архитектура суох. Дьэллик ыт олус элбэҕин бэлиэтии көрөҕүн. Ити, арааһа, саҥа сокуоммут содула быһыылаах. Муора кытыытынан добуочча элбэх, ураты моһуоннаах көстүүнэй элбэх. Уопсайынан, куруорт куорат быһыытынан балай да сайдан эрэр эбит. Мин хаҕыс тыаллаах, хаар үллүктээх Питертэн көтөн тиийээппин кытары ичигэс салгын саба биэрбитэ, биир да хаар суох, күөҕүнэн тэлгэнэн эрэрэ. Күнүһүн +14 диэри итийбитэ. Сайын +40 диэри куйаарар үһү. Москубаттан эҥин кэлбит туристар массыынаны уларсык ылан баран, Махачкала уулуссатынан кыайан айаннаабакка аккаастаналлар үһү. Итии хааннаах дагестаннар айаннарын долгунугар кыайан олорсубаттар дииллэр. Махачкалаҕа олус элбэх омук олорор буолан, бары даҕаны нууччалыы кимнээҕэр ыраастык саҥараллар, бэйэ икки ардыгар нууччалыы алтыһаллар. Маҕаһыыннарга, аһыыр сирдэргэ баан каартатынан төлөспөккүн. Уу харчынан эбэтэр мобильнай баан көмөтүнэн эрэ төлөһөҕүн. Ким да эбии нолуогу төлүөн баҕарбат буолан, терминаллары туһамматтар эбит. Оннооҕор главпочтамҥа баһыылка ыытаарыбын, мобильнай баанынан эпэрээтэр кыыс нүөмэригэр ыыппытым. Онон Махачкалаҕа барар түгэҥҥитигэр эрдэттэн дьаһаныаххытын наада. Ас-таҥас, таксыы сыаната биһиэнинээҕэр, биллэн турар, 2-3 төгүл кыра. Махачкала киинигэр 1,5 мөл. солк. кыбартыыра атыылаһыахха сөп. Саҥа дьиэ ардах кэнниттэн тэллэй үүнэрин курдук элбэх эбит. Олохтоохтор бэйэлэрэ сөҕөллөр. Икки этээстээх таас дьиэлэр 2 мөл. солк. буолаллар үһү.

Кирпииччэ собуоттара

Дагестаҥҥа тутуу матырыйаалын оҥоруу олус тэнийбит. Кирпииччэ собуота олус элбэх. Дэлэҕэ, 90-с, 00-с сыллардаахха Арассыыйа киин эрэгийиэннэртэн дьону уоран кулут гыныахтара дуо... Билигин ол бэрээдэктэнэн, 60-ча собуоттан 20-ҕэ диэри собуот ахсаанын аччатан, сокуон хараҕынан үлэлии олороллор үһү. Уопсайынан, бу дойдуга хоруупсуйа диэн олус тэнийбит, уоруйах чунуобунньуктар айбардаан олорбут сирдэрэ диэн олохтоохтор бэйэлэрэ билинэллэр. Билигин саҥа былаас кэлэн, сааһыланан эрэллэр үһү. “У нас не только умеют, но и любят воровать” дииллэр. “Кыбыстыбакка, 20-30 мөлүйүөннээх дыбарыастары норуот хараҕын далыгар туталлар, үтэһэлэрэ туолбат, мин эбитим буоллар, тас дойдуга, саатар, Москуба, Питер диэки дыбарыас туттуом этэ” дэһэллэр.

Успуорду өрө тутан

Саха буоларбын билэн баран, бастатан туран, тустуу туһунан ыйыталаһаллар. Кыбыстыам иһин, мин ити эйгэттэн олох тэйиччибин. Кинилэр тустуу туһунан салгыбакка кэпсиэхтэрин сөп. “Бувайсар Сайтиевы Чечня “биһиги киһибит” диэн ааттыыр, оттон, дьиҥэ, кини омугунан эрэ чеченец, биһиги олохтоох уолбут – Хасавюрка төрөөбүтэ” дииллэр. Олимпийскай чөмпүйүөннэрин ахсаанынан Москубаҕа эрэ баһыйтараллар үһү (14 кыһыл көмүстээхпит диэн түөстэригэр охсуналлар). 1972 сыллаахха Загалав Абдулбеков диэн көҥүл тустууга бастакы олимпийскай чөмпүйүөннэммиттэр. Көҥүл тустуу, дзюдо, саамба, буокса уонна путбуол көрүҥнэринэн Дагестаҥҥа төрөөбүт хас биирдии уол дьарыктаныахтаах диэн суруллубатах сокуоннаахтар эбит. Миигин олунньу 28 күнүгэр арыаллыы сылдьыбыт Юсуп диэн уол “Каспийскайга быраатым дзюдоҕа кытта сылдьар, онно юниордарга Хотугу Кавказ чөмпүйэнээтэ ыытыллар, баран көрсүбэккин дуо” диэбитигэр барыстым. Успуорт дыбарыаһыгар киирэн истэхпитинэ, иһирдьэ араллаан бөҕө буолан, биһигини салгыы киллэрбэтилэр. Кэлин истибитим, осетин уола Дагестан дзюдоиһыгар кыайтарбытыттан сылтаан, икки өрөспүүбүлүкэ ыалдьааччылара, спортсменнар сутуруктарынан киирсэн бөлөҕүнэн охсуспуттар эбит. Итии хааннаах Кавказ омуктара диэх курдук.

Аҥаардас Махачкалаҕа 5 путбуол кулууба баар эбит. Олортон саамай аатырбыттара – миллиардер Сулейман Керимов бас билэр кулууба “Анжи”. Махачкалаҕа Керимов 30 тыһ. киһи биирдэ олорон көрөр улахан путбуоллуур стадиону туттарбыт. Маны таһынан, биллэн турар, UFC чэпчэки ыйааһыҥҥа киирсэр аатырбыт Хабиб Нурмагомедовы тыыннаах таҥара курдук көрөллөр. Кинини ыччат холобур оҥостор, бу көрүҥ олус киэҥник тарҕаммыт.

Сутуйуулаах сүлүһүн

Ыаллыы Чечняҕа арыгы эҥин чааһыгар кытаанах “сухуой сокуон” эбит буоллаҕына, Дагестаҥҥа оннук шариаттыы бобуу-хаайыы суох. Арыгы, табах маҕаһыыннарга көҥүл атыыланар. Аһыы утаҕы сарсыарда 10 ч. киэһэ 20 ч. диэри атыылыыллар. Эрэстэрээннэргэ иһэ олорор киһини элбэхтик көрөҕүн. Дагестаҥҥа Арассыыйаҕа аан бастакы ханньаагы оҥорор буолбуттар эбит. Кизлярга, Дербеҥҥэ аатырбыт ханньаак собуоттара бааллар. Кизляр ханньаагын Кириэмил “протокольнай утаҕа” диэн билинэллэр эбит. “Кистээбэккэ эттэххэ, биһиэхэ билигин ыччат ортотугар наркомания өрө тэбэн тахсыбыта, ону бохсууга духовенство, уопсастыбаннас күүскэ ылсыбыта, онон балаһыанньа тубуста” диэн кэпсээтилэр.

Итэҕэл күүһэ

Дагестан 94 бырыһыанын олохтооҕо – Ислам итэҕэллээх. Сунниттар баһыйаллар. Онон Дагестан иһигэр 2 тыһ. тахса мэчиэт баара сонун буолбатах. Араас конфессия баар, арай буддизм эрэ суох эбит. Оннооҕор синагога кытары баар. Дербент диэн былыргы куораттарыгар Арассыыйаҕа аан бастаан арабтар 651 сыллаахха Исламы аҕалбыттар. Дербеҥҥэ 733 сыллаахха тутуллубут Джума мэчиэт (СНГ дойдуларыгар саамай кырдьаҕастара) билигин да үлэлии турар. Джума (араб тылыттан “бээтинсэ”) мэчиэт диэн мусульманнар элбэх буолан үҥэр-сүктэр сирдэрин ааттыыллар. Махачкалаҕа Европаҕа биир саамай улахан Джума-мэчиэт баар – Центральная Джума-мэчиэт (Юсуф Бей Джами). 1997 сыллаахха Турция баай ыала бэйэтин харчытыгар туттарбыт. Ол ыал ким буолара чып кистэлэҥ эбит. Бу мэчиэт Стамбулга баар аатырбыт “Голубая мэчиэт” санатар моһуоннаах. Эчи, кырасыабайын! Мэчиэккэ 15-17 тыһ. киһи киирэр. Туристарга анаан экскурсиялары оҥороллор. Каспийскайга чугаһаан истэххинэ, өссө улахан мэчиэти тутан иһэллэр эбит. Итэҕэллэрэ күүстээх буолан, Дагестан норуоттара аар-бур дэспэккэ, эйэ дэмнээхтик олороллор эбит дии санаатым.

Дагестан туһунан уопсай суруйуум маннык. Салгыы кэлэр нүөмэрдэргэ түүр тыллаах, аймахтыы ногайдарга уонна кумыктарга ыалдьыттаабытым туһунан суруйуоҕум.

Дмитрий ИВАНОВ, Дьокуускай-Дагестан-Дьокуускай.