Быйылгы ыһыах кэмигэр Горнай улууһа тэриллибитэ 90 сылын бэлиэтиир. Онтон салгыы от ыйын 7 күнүгэр Бэрдьигэстээххэ “Манчаары оонньуулара” саҕаланыаҕа. Хамсык иккис сылын турбута улуус дьонун түмэр улахан өрөгөйдөөх тэрээһин ыытылларын харгыстаабыта хомолтолоох. Ол эрээри улуус 100 сылын туолуутугар ыарыы суох буолуо диэн эрэнэбит. Бүгүн “Кыым” ааҕааччыларын кытта Горнай улууһун баһылыга Н.В. Андреев улуус 90 сыллаах сайдыытын туһунан санаатын үллэстэр.
– Никита Викторович, ааспыты-аныгыны ситимнээн, улуус төрүттэниитин туһунан тугу этиэҥ этэй?
– Улууспут Горнай оройуона диэн ааттанан, 1931 с. бэс ыйын 25 күнүгэр Нам уонна Арҕаа Хаҥалас кытыы нэһилиэктэрин холбоон тэриллибитэ. 30-с сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ улахан территориальнай-административнай реформа ыытыллан, саҥа оройуоннар тэриллибиттэр. Устуоруйа докумуоннарын көрдөххө, ол да инниттэн олохтоох нэһилиэнньэ “уустук сирдээх-уоттаах үрэх баһа дойдуга олоробут, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарга айылҕабыт өрүс хочотуттан ордук тыйыс, суол-иис мөлтөх, онон арыый да, биир соҕус эйгэлээх дьонноох туспа оройуон буоларбыт ордук” диэн туруорсар эбит. Онон уһун болдьохтоох үлэ былааннанан, элбэх ырытыы, кэпсэтии кэнниттэн улууспут тэриллибит. 90 сыл устата үлэлээн-хамсаан, олорон кэлбит түмүкпүтүн көрдөххө, оччолорго туспа оройуон тэрийэр саамай сөптөөх быһаарыы ылыллыбыт эбит диэн санаалаахпын.
– 90 сыллаах үбүлүөйгүтүн хайдах сайдан көрсөн эрэҕитий?
– Күн бүгүн биһиги улууспут ортотунан Бүлүү улуустарын хорук тымыра “Бүлүү” федеральнай суол ааһар. “Кэбээйи” өрөспүүбүлүкэ суолталаах суол киирдэ. Дьокуускайтан Бэрдьигэстээххэ диэри суолбут аспаалламмыта. Урут сорох нэһилиэктэрбит суола суохтарын, сонньуйан, “сэбиэскэй былаас тиийбэккэ хаалбыта” дииллэрэ. Бу суоллар биһиги кытыы нэһилиэктэрбитигэр социальнай, култуурунай, өй-санаа, экэниэмикэ өттүнэн саҥа тэтими эбэн сайдыыларын күүһүртүлэр. Горнай улууһа бүгүн гаастаах, үчүгэй суоллаах-иистээх, элбэх саҥа дьиэ-уот, саҥа социальнай эбийиэк тутуллар, элбэх оҕолоох ыаллардаах, нэһилиэнньэтин ахсаана элбии турар өрөспүүбүлүкэ биир бигэ туруктаах улууһа диэн билиниэххэ наада. Сэттэ нэһилиэкпитигэр оптоволокно киирэн интэриниэт сибээһэ баар. Арассыыйа бэрэсидьиэнэ В.Путин национальнай бырайыагынан улууспутугар элбэх үлэ ыытыллан, куораттыы олорор усулуобуйа күүскэ киирэн иһэрин бэлиэтиибин. Улууспут олоҕун, сайдыытын өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх киһи кэтээн көрөр. Биһиги дьоммут-сэргэбит былыр-былыргыттан туруу үлэһит. Мин көрдөхпүнэ, өссө өрө тахсарга ситэ күүскэ хамсана илик курдукпут. Кыралаан хамсааһын баар, ол эрээри, үлэ-хамнас бэйэбит кыахпытынан, таһыммытынан ыытылла турар.
Улуус экэниэмикэтин сүрүн салаата – тыа хаһаайыстыбата. Манна 654 кэтэх, 104 бааһынай хаһаайыстыба, 11 кэпэрэтиип үлэлиир. Улууска билигин 6055 ынах сүөһү (ол иһигэр ынаҕа – 2213), 5816 сылгы баар, 225 кырымахтаах хара саһыл иитиллэр. Т/х бородууксуйатын астааһыҥҥа “Горнай-Ас” диэн үүт аһы уонна “Горнаймясопродукт” диэн эт хайысхатыгар үлэлиир икки сүрүн тэрилтэлээхпит. Бу күннэргэ бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ А.В. Тарасенко улууска үлэлиир кэмигэр бу тэрилтэ эт ыыһыыр сыаҕын арыйдыбыт. Олохтоох аһы астааһыны тэрийиигэ бу сыах улуус өссө биир саҥа таһымҥа тахсыбытын туоһулуур. Кэпэрэтииппит утумнаахтык дьарыктанан, бородууксуйата хамаҕатык атыыланан, дьон биһирэбилин ылыа диэн эрэллээхпин. Астыыр этин үксүн улуустан ылар, тиийбэтин тастан аҕалар. Астыыр сыахтанан, сүөһүбүт ахсаанын элбэтэр саҥа сорук туран, үлэбитин күүһүрдүөхпүт. А.В. Тарасенко көтөрү иитэри үөрэтиэххитин наада эбит диэн санаатын үллэстибитэ.
– Урбаан сайдыытыгар туох үлэ барарый?
– Уопсайынан, кыахпытын аттаран саҥа, дьону дохуоттуур үлэ миэстэтин таһаарыытыгар, урбаан эйгэтин, туризмы, т/х саҥалыы суолунан сайыннарарга дьоммут-сэргэбит туох санаалааҕын, этиилээҕин үөрэтэ сылдьабыт. Холобур, ис туризм сайдыытыгар үлэ саҕаланна. Дьокуускай куорат олохтоохторо Намҥа, Хаҥаласка, өрүс уҥуор өттүгэр, куорат тулатынан сынньана тахсаллар. Элбэх киһи сынньаныан, айылҕаны кытта алтыһыан баҕарыа. Онно сөптөөх усулуобуйаны тэрийэн, Горнайга олохтоох туризм сайдыытыгар биһиги эмиэ кыттыһыахпытын сөп диэн, үлэни ыытан эрэбит. Быйыл урбааны уонна туризмы сайыннарыы муниципальнай бырагырааматынан туризмынан дьарыктанар уонна улуус бэйэ оҥоһугун таһаарар уран тарбахтаахтарыгар 3,45 мөл. солк. суумалаах көмө оҥоһулунна.
– Улуус нэһилиэнньэтин ахсаана төһө буолла? Оҕо төрөөһүнэ хайдаҕый?
– 2019 с. түмүгүнэн, нэһилиэнньэбит ахсаана 12 тыһ. ааспыта. 2020 с. түмүгэр 12264 киһи буоллубут. Улуус бүддьүөтэ устуоруйабытыгар аан бастаан 2 млрд солк. кэриҥэ буоларын ситистибит. Сэбиэскэй былаас тиһэх сылларгар 10 тыһ. кэриҥэ нэһилиэнньэлээх этибит. Өр кэмҥэ ити көрдөрүү иһинэн-таһынан сылдьыбыппыт. Онтон бу кэлин оҕо төрөөһүнэ нэһилиэктэрбитигэр барытыгар элбээбитэ үөрдэр. Эдэр улууспут, орто сааспыт 30-тан эрэ тахса. Оскуолаҕа сылдьар оҕобут ахсаана 2,5 тыһ. аһарар. Горнайга орто профтехүөрэх кыһата баара буоллар, олохсуйа хаалан, элбэх эдэр ыал үөскүө этэ. Оскуоланы бүтэрэн баран оҕолорбут үөрэнэ, идэ ыла атын сирдэргэ бараллара улахан кыһалҕабыт. Оскуола кэнниттэн 10 сыл манна олорор ыччаппыт аҕыйах. Төннөн кэлээччи, атын сиргэ хаалааччы эмиэ аҕыйаҕа суох.
– Ол үрдүнэн дьоҥҥут ахсаана эбиллэ олороро – чахчы, үчүгэй көрдөрүү. Горнай улууһа өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар киллэрэр кылаатын туһунан туох санаалааххыный?
– Улууска айар куттаах дьон уруккуттан элбэх буолан, өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх талааннаах дьону биэрбиппитинэн киэн туттабыт. Олоҕу дьон-сэргэ оҥорор, сайыннарар. Горнай улууһуттан өрөспүүбүлүкэ, саха литэрэтиирэтэ сайдыытыгар улахан үтүөлээх, биллиилээх дьон: бырааттыы Даниловтар, өрөспүүбүлүкэ Өрөгөй ырыатын суруйбут дьонтон биирдэстэрэ С.И. Тарасов, өрөспүүбүлүкэ гиэрбэтин оҥорбут худуоһунньук, акадьыамык А.Н. Осипов курдук бүттүүн норуот киэн туттар дьоно тахсыбыттара. Саха дорҕоонун ким даҕаны таарыйбакка, үөрэппэккэ сылдьар кэмигэр кэргэннии Василий уонна Мария Мохначевскайдар “биһиги норуот быһыытынан бэйэбит төрүт үстүрүмүөннээх этибит” диэн сөргүтэн, оҥорон өрөспүүбүлүкэҕэ таһаарбыттара норуоппут сайдыытын саҥа кэрдиис кэмигэр улахан суолталанна. Саха сиригэр бастакы “Кылыһах” төрүт үстүрүмүөннэр ансаамбыллара күн бүгүҥҥэ диэри биһиэхэ баар. Саха таҥаһын аан дойдуга тиийэ кэрэхсэппит биллиилээх модельербыт А.Н. Филиппова улууска элбэх уран тарбахтаах иистэнньэҥ эйгэтэ баарыгар тирэнэн, Үөһээттэн айдарыылаах буолан тахсыбыта. Мин Августина Николаевна саха дьоно национальнай таҥастарын кыбыстыбакка, киэн тутта “тыый, саха таҥаһа тоҕо кэрэтэй, үчүгэйэй” диэн умсугуйан кэтэллэрин ситиспит киһи диэн өйдөбүллээхпин. Билигин кини күннээҕи олоххо кэтэр саха таҥаһын оҥорууга үлэлии сылдьар. Онон соторунан бэйэбит төрүт оһуорбут, ойуубут киэргэтэр таҥаһын күн аайы кэтэр буолуохпут. Саха үҥкүүтүгэр А.Лукина диэн, соҕотох билим дуоктара биһиги улуустан тахсыбыта. Урут үҥкүү туруорууга дьиэрэҥкэй уонна оһуор үҥкүүтүн хамсаныылара эрэ баара. Кини саха үҥкүүтүн, төрүт хамсаныыларын дириҥник үөрэтэн, чинчийэн элбэх саҥаны киллэрдэ. АГИКИ, АГАТУ да ити өттүгэр үлэни ыыталларыгар, А.Лукина билим өттүнэн хааччыйа сылдьарынан киэн туттабыт. Сахалар норуот быһыытынан түмсэрбитигэр, сайдарбытыгар улууспут биэрбит ураты талааннаах дьонуттан сороҕун эрэ ааттаатым. Билигин да эдэрдэр тахса тураллар. Талааннаах дьоммут элбэҕинэн киэн туттабыт, кинилэр угуттаабыт эйгэлэриттэн улууска инновация, креативнай экэниэмикэ курдук өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин саҥа хайысхаларын сайыннарар элбэх ыччат тахсарыгар эрэнэбин.
Өссө биир интэриэһинэй түгэн баар, бастакы “Манчаары оонньууларын” саҕалаабыт киһи А.Е. Алексеев буолар. Ийэбинэн таайым, онон кини үлэтин салгыы сылдьарбынан киэн туттабын. А.Е. Алексеев Баппаҕаайыга төрөөбүтэ, ол эрээри төрүттэрэ Солоҕон нэһилиэгиттэн төрүттээх Алексеевтар буолалларын төрүччүлэрэ бигэргэтэр. Онон ис-иһигэр киирдэххэ, ССРС норуодунай учуутала М.А. Алексеевы даҕаны Горнайтан төрүттээх диэххэ сүп.
– “Манчаары оонньууларын” тэрээһиниттэн билиһиннэр эрэ, туох саҥа, ураты баарый?
– Хамаанданан 4 бөлөххө арахсан, 11 көрүҥҥэ күрэхтэһиэхтэрэ. Быйылгы быраабыла уратыта: улуустар квотанан кэлэллэр, ханнык хайысхаҕа, көрүҥҥэ спортсменнары аҕалалларын бэйэлэрэ быһаараллар. Онон көстүбэккэ сылдьыбыт тоҥ иҥиирдээх, дьиҥнээх күүстээх дьон күөрэйэн тахсыахтарын сөп. Улуустартан кыттааччы ахсаана муҥутаан 70 киһинэн хааччахтанна. Барыта 1400 спортсмен, 3,8 тыһ. тахса анал үлэлээх дьон кэлиэхтээхтэр. Быйылгы “Манчаары оонньуулара” букатын ураты буолуо диэн сабаҕалыыбыт.
– Көрөөччүлэр сылдьаллара көҥүллэннэ дуо?
– Хоруона хамсыга күүскэ тарҕанарынан, ыалдьар дьон, сүрдээх түргэнник мөлтүүллэринэн, кытаанах ирдэбил турда. Улуус нэһилиэнньэтин 70%-на вакцина ылан, кэлэктиибинэй иммунитеты үөскэттэҕинэ, Оонньуу көрөөччүлээх ыытыллара көҥүллэниэхтээх. Туох хааччах киирэрин Роспотребнадзор чопчулаан иһиэҕэ.
– Улууска быйыл туох улахан сонун хамсааһыннар бара туралларый?
– Чэбдигирии, Доруобуйа сылынан киин балыыһабытыгар диагнозтыыр киин арылларыгар улахан үлэ барар. Ил Дархан Айсен Николаев Арассыыйа Минздравын кытта улахан үлэни ыытан, көмпүүтэр томограба, диагнозтыыр араас тэрил кэлиэхтээх. Ол түмүгэр дьон куоракка көрдөрүнэ төттөрү-таары айаннаабат, ороскуотурбат буолуо. Улуус өттүттэн дьокутааттарбыт өйөбүллэринэн эбии тэрил, саньытаарынай массыына ыларга 4 мөл. солк. көрдүбүт. Саха ыччатын бырамыысыланнаска ыытыы чэрчитинэн үлэнэн хааччыйыы пуондатын кытта үлэ ыытан, Ыччат бырабыыталыстыбатын ЦОПП “Адгезия” хампаанньа өйөөн, дьоҕус үөрэтэр киин арыйан, аан бастаан 16 ыччаппыт сыбаарсык идэтин дойдуларыгар ыллылар. Санаатахха аҕыйах курдук, ол эрээри миэстэтигэр идэҕэ үөрэтиэххэ сөп эбит диэн улахан хардыы. Урутаан сайдыыны бэлэмнээһин киинэ (ЦОПП) саҥа технологияны баһылаан, дистанционнай үөрэх тэрийэр. Онон миэстэтигэр каадырынан хааччыйыы кэскилэ арылынна.
– Элбэх улууска ньиэп-гаас хостооһуна саҕаланыах курдук. Горнайга оннук сир баар дуо?
– Маалтааны, Маҥаны нэһилиэктэрэ Бүлүү улууһун кытта кыраныыссалаһар сирдэригэр гааска лиссиэнсийэ ыларга бастакы сайаапка киирбит дииллэр. Сир баайын хостуур үлэ сотору кэминэн саҕаланар туруктаах. Онно бэлэм буолуохпутун наада. Сирбитин-уоппутун үчүгэйдик докумуоннаан сыһыаран, сыһыаннаах идэҕэ ыччаттарбытын үөрэттэрэн, бэйэбит ити тэрилтэлэргэ киирэн үлэлиир-хамсыыр курдук гына дьаһаныахтаахпыт. Экология ирдэбилигэр эппиэттэһэр производство баар буоларыгар болҕомтобутун ууруохтаахпыт.
Биһиги, Горнай олохтоохторо, сотору кэминэн Бэрдьигэстээхпит куорат буолуо диэн ыра санаалаахпыт. Нэһилиэктэрбит бигэ туруктаах сайдыы суолугар киирдилэр. Дьоммут-сэргэбит үрдүк дохуот аахсарыгар бары күүспүтүн түмүөхпүтүн наада. Инникитин нэһилиэнньэ санаатын ырытан, быһаарсан үлэбитин-хамнаспытын ымпыктаан-чымпыктаан аттарыахтаахпыт.
Түгэни туһанан, “Кыым” хаһыат ааҕааччыларын, Горнай улууһугар үлэлээбит дьону, биир дойдулаахтарбын самаан сайын кэлбитинэн, Үрүҥ Тунах Ыһыаҕынан, улуус төрүттэммитэ 90 сылынан-итиитик истиҥник эҕэрдэлиибин! Хас биирдиигитигэр туйгун доруобуйаны, этэҥҥэ буолууну баҕарабын, эһиги дьиэҕит мэлдьи оҕо саҥатынан туоллун, байылыат олохтонуҥ, үлэҕит-хамнаскыт ситиһиилэннин, дьоллоох буолуҥ!
Владимир Степанов.
