Оскуола боруогун соторутааҕыта атыллаабыт, эбэтэр дьыссаакка балачча ааҕарга үөрэммит кыракый уолфчаан ийэтэ ас атыылаһар кэмигэр таах туруохтааҕар прилавокка баар суругу сүһүөхтээн доргуччу ааҕар: “С-О-рат!” Оҕо барахсан билии-көрүү киэҥ аартыгар үктэммиччэ, олоҕор ылбыт бастакы билиитин туһанан бу ааҕа, үөрэнэ турара үчүгэйин! Бастаан үөрэн сэгэс гынабын. Дьэ, ол гынан баран бу суруктан саҕалаан кини сах саҕаттан саҕаламмыт, өбүгэ дьоммут илдьэ кэлбит маанылаах астарын кини “сУОрат” диэнинэн буолбакка, “СОрат” диэн нууччалыы тартаран, сыыһалаах суруйуо турдаҕа диэн, устунан үөрүүм долгуйуу дэгэттэнэн барар.
Ким оҕо буола сылдьыбатаҕай: улахан дьон суруйбутун, ас хаҕыгар, суутугар суруллубуту сөптөөх диэн ылынар, оннук долоҕойугар тохтотон кэбиһэр. Онон көрдөххө эрэ, дуона суох курдук түгэммит ити курдук иһэ-истэнэн, силиһэ-мутуга дириҥээн, тылбыт кэхтэр, хаарыан аспыт “халы-мааргы” ааттанар дьылҕатыгар тиэрдэр. Билэҕит: туох барыта кыраттан, дуона суохтан саҕаланар.
Атыыга тахсар ас докумуонун оҥорорго элбэх сыл үлэлээбит “Стандарты и сертификации” ХЭУо салайааччыта Виктория Викторовна Васильеваны кытта сахалыы ас туhунан кэпсэттибит. Кини саха аһа туһунан таһымҥа тахсар кэмэ кэллэр диэн санаалаах. Онуоха биир бастакынан саха аһын аата сөпкө сурулларын ситиһиэхтээхпит. Онно “Саха омук төрүт аһа” (Саха национальнай бородууктата) диэн сокуон торумнаныахтааҕын этэр. Кинилиин кэпсэтэ олорон, хаһааҥҥыта эрэ көрбүт оччугуйкаан уолчааммын саныы түспүтүм. Кэрэхсэбиллээҕэ, бу кэпсэтиини “Кыым” хаһыат дуу, саха тылыгар сыһыаннаах идэлээх дуу буолбакка, ыстандаардынан уонна сэртипикээти биэриинэн дьарыктанар туһунан соҕус суоллаах-иистээх тэрилтэ бэйэтэ саҕалаабыта буолар. Кинилэр курдук “Мин сахабын, мин тылым, аһым сахалыы тыынын ыһыктыа суохтаах, ойуччу уонна үрдүктүк тутуллуохтаах” диэн санаа саха саҥнаахха күүһүрэн, тэнийэн эрэрэ үөрдэр.
Виктория Викторовна:
– Сэртипикээт эйгэтигэр үлэлээбиппит уон ордугуна алта сыл буолла. Олохтоох оҥорон таһаарааччылары (урбаанньыттары), сорохторун кытта, ыкса үлэлэһэбит. Бу тухары бэйэтэ да ахсааннаах сахабыт аһа барахсан, ким хайдах сатыырынан, истэринэн суруллан кэллэ. Биhиги үлэбитигэр уопсай үгэс буолбут, олоҕурбут (общепринятай) астар ааттарын (сүөгэй, кэпиир, килиэп, туорт, халбаһы курдук астарга) “Общеросскийский классификатор продукции” диэҥҥэ олоҕуран туһанабыт. Онон ас аатын, ханнык бөлөххө киирсэрин билэн туран, ас тэхиниичэскэй докумуонун (мантан инньэ кылгатан ТУ) оҥорорго туһанабыт.
Ити классификаторга киирбит астар төрүт ааттара декларация, сэртипикээт оҥорууга уларытыллыбакка киириэхтээхтэр. Дьэ, ол иһин аспыт аата ханна баҕарар сахалыы сурулларын наадатыгар өрөспүүбүлүкэ “классификатора” диэн толкуйданан, олоххо киириэн наада. Ити докумуон биhиги курдук тэрилтэлэргэ, урбаанньыттарга, ТХПКларга, бааһынай хаһаайыстыбаларга наада. Оччотугар өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн, ханнык баҕарар оҥорон таһаарааччы, саха аһын бэлэмнээччи ТУ оҥосторугар ити докумуоҥҥа сирдэтэн, сөпкө суруйара ситиһиллиэ этэ. Билиҥҥитэ ким хайдах сатыырынан, тус-туспа, эбиитин сыыһалаах суруйа сылдьар. Атын сэртипикээт биэрэр тэрилтэлэргэ атын омук дьоно үлэлииллэр, билбэттэр. “Саха аhын классификатора” баара буоллар, кинилэр төһө да саха тылын билбэтэллэр, тутта үөрүйэхтэниэ этилэр. Биһиги саха буолан, итини өйдөөн көрөбүт, утарсабыт. Бэйэҥ да этэҕин, аныгы көлүөнэ ыччат “кёрчях”, “сорат”, “кровяная колбаса” диэн аатынан төрүт аһын билэр. Ону таһынан саха астыыр ньымата, технологията кытта уларыйар. Холобур, 88-таах Тэхиниичэскэй регламент сокуон олоххо киирэн, үүтү “сиикэйдии” туһаммакка, булгуччу оргутан баран туһаныахтааҕыҥ итиннэ эмиэ дьайар. Салгыы бу курдук бардаҕына, дьиҥ, толору суолталаах саха аһа олох да умнулларыгар тиийэр.
Мантан сэдиптээн сэртипикээти биэрэр эйгэҕэ уһун сылларга үлэлээбит биэс киһи кыттыһан, “Центр качества Якутии” диэн кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ тэриннибит. Сыалбыт-сорукпут – урукку, өбүгэлэрбит астыыр ньымаларын туһанан, аатын-суолун сыыһата-халтыта суох, бүттүүн сөпкө суруйары ситиһэн, үйэлэри уҥуордаан кэлбит үүт, эт, балык астарбытын бу сайда турар олоххо ааттыын-суоллуун симэлийэн хаалбаттарын ситиһии, үйэтитии.
Мантан салгыы олохтоох оҥорон таһаарааччыларбыт, саха аhын атыылыыр эрэстэрээннэр, кафелар, саха сиригэр баар сертификация тэрилтэлэрэ бу көҕүлээһини толору өйүүллэрин курдук киэҥ араҥаҕа тарҕатар, билиһиннэрэр, быһаарар үлэ барыан наада.
Холобур, ыраахтан быһаарар буоллахха, күөрчэҕи эбэлэрбит үүт үрдүн холбуйан, ытыгынан ытыйан астыыллара. Ити – үгэс буолбут (былыргы) күөрчэҕи оҥоруу технологията. Билигин “сливки питьевые 25 %” туһанан ытыгынан күөрчэхтиэххэ сөп. Оттон эрэстэрээҥҥэ “изготовлено из сливок питьевых м.д.ж. 25%”, эбэтэр “үгэс буолбут ньыманан, холбуйтан оҥоһулунна” диэн чопчу суруллуохтаах. Оччоҕо эрэ кырдьыктаах иһитиннэрии буолар. Ытыгы умнан эрэбит. Түргэнник уонна элбэҕи оҥороору мииксэрдииллэр. Ити – саха ньымата буолбатах.
Суораппыт ааттыын “сОрат” буолбутун сэргэ сороҕо кэпиирдиҥи хабааннанна. Туох уратылааҕын араарбат, бутуллар дьон эбилиннэ. Дьиҥинэн, кэпиир Кавказ аһа. “Закваскаттан” оҥоһуллар ас. Төрдө умнуллан, нуучча аhа диибит. Амтанныын, хойуулуун, оҥоһуллуулуун суораттан ончу атын. Суорат сахалыы “закваскаттан” оҥоhуллар, омукпут биир кистэлэҥэ диир оруннаах. Суорат сымнаҕас, аһыыта кыра.
– Сөпкө этэҕин. Эһиэхэ кэлээччилэргэ “бу нууччалыы буукубаларгытын киэр гыныҥ, дьиҥ сахалыы суруйуҥ” диэн көрбөккүт дуо? Эбэтэр, хахтарын, ас аата суруллар кумааҕытын чэпчэки сыанаҕа, өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр оҥорторор буолан, онно саха буукубата суоҕа атахтыыра дуу?
– Сахалыы тыллаахтарга быһаарабыт. Ылыммат буолбатахтар. Ол гынан баран ити эн этэр төрүөтүҥ уонна, сүрүнэ, ТУга ас аата эрдэ нууччалыы хабааннаахтык суруллан хаалбыта мэһэйдиир. Аны, биһиги оҥорор өҥөбүтүн хас да тэрилтэ оҥорор. Ол иһин “Саха төрүт аһа” (Саха национальнай бородууксуйата) диэн өрөспүүбүлүкэ сокуона ылылларын туруорсабыт. Билигин Таможня сойууһун тэхиниичэскэй регламеннарыгар олоҕуран, оҥорон таһаарааччы үлэлиир. Дьиҥинэн, сүрүн докумуоҥҥа “национальнай бородуукта” диэн өйдөбүл баар. Дьэ, онно олоҕуран ити саҥа сокуон ылыллыан сөп.
Иккиһинэн, СӨ Бырабыыталыстыбата ылыллар сокуоҥҥа олоҕуран, анал Уураах таһааран, саха национальнай аһыгар ханнык астар киирэллэрин быһааран, анал кэрискэ (перечень) оҥорон туран.
Үсүһүнэн, “Саха национальнай аһа” диэн, дойдуга олоҕурбут, халыып буолбут (исторически сложившееся на территории названия продуктов) астар туһунан “Дьиҥ саха аһын реестрин” оҥоруохха. Ас аата сахалыы, сөпкө уонна саха буукубаларынан маннык суруллар диэн чопчу быһаарыы киириэхтээх.
Төрдүһүнэн, онно олоҕуран, оҥорон таһаарааччы ТУ оҥосторугар тустаах кэрискэҕэ киирбит тыллары туһаныахтааҕар ирдэбил туруохтаах. Х-р, КҮӨРЧЭХ диэтэххэ өйдөнүө суоҕа диэтэхтэринэ ускуопкаҕа нууччалыы этиллиитин “якутский национальный молочный продукт” дэниллэр. Билигин менюларыгар “кёрчях” дии сылдьаллар. Тоҕо эрэ омуктар «Чак-чак» диэннэрин уларыппакка туттабыт дии. Этикиэккэтигэр «Восточная мучная сладость» дииллэр. Итинник буолуохтаах.
Оттон биһиги бу (көрдөрөр): “2001 сыллааҕы ТУга быырпахпыт “бЫрпах” дэммит. Кимиэхэ эрэ “бЫЫрпах”. Аны быырпахха маарынныыр “сгущеннай” үүттэн оҥоһуллар утах баар. Ону биһиги урбаанньыкка (саха) бу быырпах буолбатах, атын ас диэн быһаардыбыт. Кини онон ТУ оҥорон, онтун “Тунах” диэн ааттаата. Саха далбар хотуттара өссө да сонун астары оҥоруохтара турдаҕа. Онуоха кинилэр сахалыы ааттыылларыгар сүбэлиибит. Оччоҕо ити этэр реестрбит кэҥиэ даҕаны, көмүскэллээх да буолуоҕа.
Билигин сүөгэй диэн ааттыыр аспыт үксэ саха сүөгэйэ буолбатах ээ. Оргуйбут үүттэн оҥоһуллубут, убатыллыбыт, оргутуллубут ас сылдьар. Бырыһыаннаахтар: 20, 25, 35. Өбүгэлэрбит дьиҥ сүөгэйи бырыһыана-таймата суох, СИИКЭЙ үүттэн бэлэмнииллэрэ. Онон уопсай ас сокуонунан, ирдэбил хараҕынан көрдөххө, сүөгэйбит барахсан “нелегальнай”. Атыыга тахсар бырааба суох.
– “Нелегалга”, били, тоҥ үүт эмиэ киирэн, атыыга-тутууга тахсарга күөмчүлэнэр диэ? “Кыымнар” итини утарсан ирдэһэ, ыйыталаһа сылдьыбыппыт. Үүттэн ТУ бигэргэнэрэ уустук диэн, боппуруос салгыҥҥа ыйаммыта.
– “Нелегал” буолара сөп. Тоҕо диэтэххэ, уопсай халыып буолбут атыыга тахсар ас кэрискэтигэр киирбэт. Ол иhин “Сахалар төрүт (үгэс буолбут) астара” диэн туһунан сокуон киирэрэ буоллар, дьэ атыыга холкутук атыыга тахсыа этилэр. Саха аhы астыыр технологията көмүскэллэниэ этэ.
Ону ситиһэргэ үөһэ эппит туруорсуубут, көҕүлээһиммит сокуон буола оҥоһуллан, бигэргэниэх тустаах. Итинэн дьарыктаныахтарын уустугурдар, күн иллэҥэ суох буоллахтарына, саха аһын классификациятын, сокуон барылын бэйэбит да оҥорон, бэлэмнээн биэриэхпитин сөп. Кыһыыта бэрт! Сүрүнэ, дьон өйдүөн, өйүөн, сахам аһа үйэтийиэхтээх, атын аска баһыйтаран сүтэн-иҥэн симэлийбэтин баҕарыан наада. Холобур, тоҥ үүт сыаната оргуйбут үүттэн чэпчэки буолар. Этикиэккэтигэр “оргутан иһиллэр” диэххэ, бүттэ. Сахалыы ас атыыга дэлэйдик тахсыан наада. Саха төрүт астарыгар ТУ оҥорторооччулар. Холобур, горнайдар үрүмэҕэ оҥорторбуттара. Бүлүүлэр “тоҥ үүккэ”, “холбуйга” ТУ бэлэмнэппиттэрэ. Оҥорон таһаарааччылар көҕүлээһиммитин утарбаттар, өйүүллэр.
– Оттон бэтэринээрдэрбит? Били, 88-таах бэйэтин кэмигэр аймалҕаны таһаарбыт үүт тэхиниичэскэй регламенын тутуһары кинилэртэн ирдиир буоллахтара.
– Кинилэр уопсай ас сокуонун ирдэбилигэр олоҕуран, сөпкө ирдииллэр. Сахалар сиикэй, тоҥ үүтү, дьиҥ сүөгэйи, балыгы сиэн-сиэн кэллэхпит. Оҕолорбут да онтон матымыахтарын наада. Идэһэбитин да хайдах усулуобуйаҕа астыырбытын санаа. Төрүт астан сүһүрэн өлбүт суох. Онон, мин саныахпар, “Саха төрүт аһа” диэн сокуон ылылларын, туһунан реестр оҥоһуллуутун бэтэринээрдэр да утарса барыахтара суоҕа дии саныыбын.
– Суораппыт кэпиирдиҥи буолла. Аны, кэлиилэр, холобур, узбектар бэлиэр сүөһү иитэр хаһаайыстыба тэринэн, кэлэ сылдьыбыттара диэтиҥ. Суораты да бэйэлэрин астара да оҥостон кэбиһиэхтэрин сөп курдук эбит? Патеннаан кэбиһэр хайдах буолуой?
– Ылыахтарын да сөп. Сытыы-хотуу дьон, ырыынак наадыйыытын эндэппэккэ билэллэр. Онон тустаах сокуон ылыллыытын уһатымыахха. Омуктар астарын хайдах ааттыылларынан ааттыы-ааттыы, үөрүүнэн сиибит дии. Биир холобур: лаваш Ирантан төрүттээх да, киhи барыта армян киэнинэн билигин билэр. Сөбүлээтилэр да, олохторугар киллэрэн кэбиhэллэр. Оттон суши, ролл төрүттэммит сирдэригэр ааттаммыттарынан сири-сибиири барыыллар. Саха аһа, бэл, төрүт сиригэр кытта аата-суола сыыһа суруллара олус абалаах. Билигин быһыытын эрэ үтүктэн баран, аһытыылаах бурдуктан оҥоһуллубуту “лепешка якутская” диэн атыылыыллар! Ити – ама сиэрдээх дуо?! Сыыһа буоллаҕа. Онон эппитим курдук, ылыллар Сокуоҥҥа, сокуон аакталарыгар, сыһыарыыларыгар төрүт ас астанар ньыматын, технологиятын, туох тэрилгэ, тугунан астыахтааҕыҥ эмиэ чопчу ыйыллыах тустаах. Ханна да атыыланнын бу “саха аһа” диэн өйдөбүлүн, аатын илдьэ сылдьыахтаах.
Аһы патенныыр соччото суох. Ас – норуот баайа. Олохтоох бырабыыталыстыба төрүт аһы ити этэр сокуоммутунан көмүскүүрэ ордук. Саха аhа атын уопсай ас сокуонугар туһунан ыстатыйа эрэ курдук киириэ суохтаах. Туһунан анал сокуоннаныахтаах.
– Технология тутуһуллуутун ким хонтуруоллууруй?
– Саха аhын технологията, ырысыаба, быраабыланы тутуһан астааһына билиҥҥитэ – оҥорон таһаарааччы, эрэстэрээн, кафе суобаһыгар. Ити этэр сокуоммут киирэрэ буоллар, онно олоҕуран, хонтуруоллуур тэрилтэҕэ туруорсан сыыһа технологияны туһанааччылары хонтуруоллуур кыах үөскүүр. Х-р, “саха лэппиэскэтэ” диэн да, аһытыылаах тиэстэттэн диэн. Онуоха хонтуруоллуур тэрилтэ ити реестргэ, ТУга олоҕуран, бэрэбиэркэлиир кыахтанар.
Төрүт аспытыгар дьоһуннаах суолта уурбакка кэллибит. Ол тохтуохтаах. Эрэстэрээннээхтэр, туризмынан дьарыктанааччылар, оҥорон таһаарааччылар уонна туһанааччылар, хаһыатчыттар биир сомоҕо буолан, саха аһын харыстыаҕыҥ. Олохтоох аһы-үөлү бэлэмнээччи – оҥорон таһаарааччы, дьону аһатааччы эрэ буолбатах. Кини бүтүн саха омук төрүт аһын үйэтитэр үрдүк миссияны илдьэ сылдьар. Сокуон ылыллара буоллар, биһиги олохтоохторбут сокуону тутуһар дьон. Үөрүүнэн толоруохтара этэ.
– Виктория Викторовна, кырдьыга да, сөптөөх суолу туруулаһан эрэр эбиккит. Дьоммут-сэргэбит өйүө диэн эрэниэххэ.
Күндү ааҕааччылар, эһиги туох дии саныыгыт?
Татьяна Захарова-Лоһуура.
