“Кыымнар” ааҕааччыларбытын көрсүөхпүт, олоҕу-дьаһаҕы билсиэхпит этэ диэн күһүн суол турдар эрэ өрөспүүбүлүкэ усталаах-туоратын балачча сыыйабыт-сылдьабыт эрээри, хоту улуустарга тиийэрбит бэрт ахсааннаах. Бэркэ буоллаҕына, сылга биир-икки сырыы кыаллар. Ардыгар ол да табыллыбат. Ол эрээри айан-көлө сыаната төһө да ыараханын иһин, урут түһэн эттэххэ, сылдьыбатах улууспут диэн суох.
Быйыл хоту улууска сылдьар чиэс, тэрилтэм үбүлээн, миэхэ тигистэ. Онон олохтоох дьаһалталары кытта кэпсэтэн, сөбүлэһэн баран, Орто Халыма улууһугар баран кэллим.
Орто Халыма улууһа
Орто Халыма улууһун киинэ – Саха сирин биир саамай кырдьаҕас куората – Орто Халыма куорат. Дьокуускайтан сиринэн бардахха 2664 килэмиэтир буолар. Кыһынын илин эҥээринэн, Томпонон, Өймөкөөнүнэн, Муоманан, Зырянканан эргийэн бэрт эрэйдээхтик тиийэллэр. Суол үчүгэйигэр, этэҥҥэ буоллаҕына, Орто Халыма куораты 4 күнүнэн булуохха сөп. Оттон ханна эрэ тааҥнаатаҕына, алдьаннахха-кээһэннэххэ, “пробкаҕа” түбэстэххэ, төһөнөн тиийиэххин айбыт бэйэтэ эрэ билэр.
“Пробка” диэбиккэ дылы, “хоту массыына аҕыйах, ханнааҕы пробка кэлиэй” диэччилэр – улаханнык алҕаһыыгыт. Нэдиэлэни-нэдиэлэнэн хаайтарыылаах пробка “ийэтэ-аҕата” диэн, дьэ, онно баар эбит. Ол эрээри, ол туһунан кэлин.
Орто Халыма Дьокуускайы, киин улуустары кытта уунан ситимэ суох. Арай Магадаан уобалаһыгар тахсан Халыма өрүһүнэн таҥнары устан киириэххэ сөп эрээри, ол аһара ыраах, ороскуоттаах буолар, сүрэҕи-бэлэһи да эрэйэр. Ол кэриэтин төһө да 20-тэн тахса тыһыынча солк. буоллар, 3,5 чаас сөмөлүөтүнэн көппүт ордук.
Орто Халыма сирин-уотун иэнэ Саха сирин холугар орто кээмэйдээх дэнэр – 125,2 тыһ. кв. км. Быһа холоон, син Томпо, Кэбээйи, Эдьигээн саҕа. Саха сирин түөрт улууһун – Үөһээ, Аллараа халымалары, Абыйы, Аллайыаханы, ону таһынан Чукотка уокуругун, Магадаан уобалаһын кытта быысаһар. Урут түһэн эттэххэ, Чукоткаҕа таһаҕас тиэйэр улахан айан маассыыналара үс Халыманы уҥуордаан ааһаллар. Ол иһигэр Улуу эбэлэри – Халыманы уонна Алаһыайы – туорууллар.
Сирэ-уота, күөлэ-үрэҕэ
Халыма – Саха сирин биир саамай улахан, үс Халыма улууһун барытын иитэн-аһатан олорор эбэ. Халыма уута быһынна, сайынын-күһүнүн ханан эрэ түстэ да, таһаҕас аалларын сырыыта тохтоон, чох-уматык, табаар-таһаҕас кэмигэр тиэллибэккэ, бүтүн улууһу, этэргэ дылы, “ыал устун ыытыан” сөп. Онон олохтоохтор кинини биир кырыылаах тылынан ахтыбаттар, “эбэ” диэнтэн атыннык ааттаабаттар.
Халыманы таһынан өссө Алаһыай диэн улахан үрэх баар. Кини көрдөххө төһө да наҕыл, кыра курдук буоллар, саас кубулҕата киирдэҕинэ, үс нэһилиэги – Андрюшкиноны (Аллараа Халыма), Арҕахтааҕы, Сыбаатайы сылын аайы ууга ыытар. Ол туһунан тэлэбиисэринэн-хаһыатынан балачча кэпсээтилэр.
Аны туран, Орто Халыма биир уратыта – кини уонунан тыһыынча араас улахан-кыра күөллээх. Сөмөлүөтүнэн көтөн иһэн көрдөххө, быыһа-арыта суох барыта күөл дойду. Онтун ааһан, кини күөллэрэ киин улуус күөллэригэр холооно суох улаханнар, бары кэриэтэ биир таһымҥа сыталлар, сиэннэринэн холбоһоллор. Холобур, олор истэригэр Саха сиригэр улаханнарынан биллэр Каалгын, Уулаах, Мыраш, Бабылыан, Балаҕаннаах, Сиэн Күөл, Балыма, Алыбына, Чоҥкуйа, Чөкчөҥөлөөх диэннэр бааллар. Бу өрүстэр-үрэхтэр уонна күөллэр тардыыларынан хоту дойду көтөрүн арааһа үөскүүр. Ол иһигэр Кыһыл кинигэҕэ киирбит кыталык, мороду, тээкэт (розовая чайка) уо.д.а. уйаланаллар. Евразия кэнтиниэнин саамай улахан тайаҕа эмиэ манна үөскүүр. Орто Халыма лөкөйүн тыыннаах ыйааһына 800 киилэҕэ тиийиэн сөп.
Орто Халымаҕа улахан хайа диэн суоҕун тэҥэ. Арай ыраахтан биирдиилээн үрдэл сирдэр, булгунньахха майгынныыр томтордор көстөллөр. Ону олохтоохтор хайа буолбакка, таас диэн ааттыыллар. Уоннааҕыта барыта намтал, күөл, уйаара-кэйээрэ көстүбэт алыы сир курдук. Онон айаннаан иһэн арыт-ардыгар Ньурба, Сунтаар киэҥ сыһыыларынан-толооннорунан айаннаан иһэр курдук сананаҕын. Уратыта диэн, тииттэн уонна талахтан атын үүнээйи көстүбэт. Ону даҕаны хоту диэки баран истэх аайы тиитэ синньээн, намчытыйан иһэргэ дылы.
Даҕатан эттэххэ, Орто Халымаҕа сылдьан тииттэн атын маһы хатыҥы уонна талаҕы эрэ өйдөөн көрдүм (баҕар мин сылдьыбыт сирдэрим оннуктара буолуо). Ону даҕаны “дойдулуу” бөдөҥ-садаҥ, улахан хатыҥ Хатыҥнаах нэһилиэгин тулатыгар эрэ үүнэр эбит. Уопсайынан, Хатыҥнаах нэһилиэгэ Саха сиригэр уһук хоту “дойдулуу” хатыҥ үүнэр тиһэх точката буолар.
Устуоруйаттан быһа тардан
Дьиҥэр, Халыма үтүө сирэ-уота түҥ былыргыттан иччилээх дойду. Нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ манна дьүкээгирдэр, көс эбээннэрэ олорбуттар. Оттон нуучча хаһаактарын бастакы остуруога 1643 с. олохтоммут. Ол туһунан Михаил Стадухин “байҕалынан Халыма өрүскэ кэллим уонна Халыма өрүскэ дьаһаах хомуйар симиэбийэ туруордум...” диэн суруйбуттаах. Ол кэннэ Халыма куорат 1755 с. Халыма уеһын киинэ буолар. Онтон 1822 с., М.Сперанскай реформатын кэмигэр, Орто Халыма куората Халыма уокуругун киинэ буолар. Манна чугас эргиннээҕи сахалар, дьүкээгирдэр уонна чукчалар мустан дьаарбаҥка тэрийэллэрэ, онно, бэл, Эмиэрикэттэн, Дьоппуон сириттэн атыыһыттар кэлэн эргинэн бараллара.
Уопсайынан, Халыма сыылка дойдута. Манна 50-тан тахса араас бэлитиичэскэй сыылынай олорон ааспыт. Холобур, XVII үйэҕэ 20-тэн тахса сыл нуучча биллэр судаарыстыбаннай диэйэтэлэ, дипломат, граф М.Г. Головин, декабрист Н.С. Бобрищев-Пушкин олорбуттара. Ол гынан баран улахан, бэлиэ суолу-ииһи С.И. Мицкевич, В.Л. Серошевскай, В.Г. Богораз-Тан, В.И. Иехольсон уо.д.а. хаалларбыттара. Кинилэр уокурук экэниэмикэтин, култууратын, айылҕатын сиһилии үөрэппит, үөрэҕи тарҕаппыт үтүөлээхтэр.
Оттон улуус быһыытынан Орто Халыма өрөбөлүүссүйэ кэннэ 1930 с. тэриллибитэ. Бастаан улуус территориятыгар билиҥҥи үс Халыма сирэ барыта киирэрэ. Ол эрээри кэлин Орто уонна Аллараа Халыма диэннэргэ арахсыбыта, онтон 1954 с. Орто Халыматтан Үөһээ Халыма туспа барбыта.
Билигин даҕаны, урут даҕаны Орто Халыма улууһа уһук хоту сиргэ ынаҕы-сылгыны иитэр, саха дьоно түөлбэлээн олорор соҕотох улуустара. Биллэн турар, Хотугу байҕал кытылынан – Аллараа Халымаҕа, Усуйаанаҕа, Аллайыахаҕа, Булуҥҥа, Анаабырга сүөһүлээх-сылгылаах сахалар олороллор эрээри, төрүт дьарыгы бөһүөлэги-бөһүөлэгинэн тутан хаалбыт суох.
Нэһилиэнньэтэ
Орто Халыма улууһа Орто Халыма куораты таһынан 9 нэһилиэктээх. Ол курдук, Алаһыай (Арҕахтаах бөһүөлэгэ), Байды (Налимскай), Берёзовка, I Хаҥалас (Өлөөкө Күөл), II Хаҥалас (Эбээх), I Мээтис (Сылгы Ыытар), II Мээтис (Сыбаатай), Сиэн Күөл (Ойуһардаах), Хатыҥнаах диэн бааллар. Итилэри таһынан официальнай докумуоннартан, каартаттан көрдөххө, дьоҕус-дьоҕус нэһиэнньэлээх пууннар, учаастактар бааллар диэн эрээри, олорго дьон олорботун тэҥэ. Холобур, Арамаан, Лобуйа, Уродан, Сууччун диэннэртэн ааһан иһэн көрдөххө, Сууччуҥҥа икки-үс дьиэҕэ эрэ кыстаан олороллор эбит.
Нэһилиэнньэтин, дьонун ахсаанынан Орто Халыма хоту улуустартан биир улаханнара. 2017 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, улууска барыта 7500 киһи олорор. Онтон 40-ча %-на, ол аата 3,5 тыһыынча кэриҥэ киһи, куоракка олорор. Бөһүөлэктэр ортотунан 500-чэ киһилээхтэр. Дьаһалта үлэһиттэрэ кэпсииллэринэн, дьон ахсаана кыралаан хамсыыр эбит. Холобур, 1989 сыллаахха 9421 буола сылдьыбыттар. 2010 с. – 7897, 2015 с. – 7497, 2017 с. – 7512 киһи. Ол эрээри ыал ыалынан көһөн барыыта суоҕун тэҥэ. “Арай үлэ-хамнас, уопсай сайдыы суоҕуттан устудьуоннар баран баран кэлбэттэр, киин сиргэ олохсуйа хаалаллар” дэһэллэр.
Куорат туһунан аҕыйах тыл
Бастакы остуруогу 1643 с. Михаил Стадухин, Дмитрий Зырян (кини аатын Зырянка сүгэр), Герасим Анкудинов диэн казактар олохтообуттар. Остуруок Ыт остуруога, кэлин Ярмонга (Ярманка) диэн ааттана сылдьыбыт уонна 1775 с. куорат буолбут.
Орто Халыма куората атын улуус кииннэриттэн туох даҕаны улахан уратыта суох. Арай бырамыысыланнас үөскүү сылдьыбыт сорох хоту улуустарыгар тэҥнээтэххэ, быраҕыллан, түннүгэ-үөлэһэ аҥайан турар дьиэ-уот, сэбиэскэй кэмнээҕи тутуу мээнэ көстүбэт уонна үксэ төрүт олохтоох дьон буолан, Сойуус эстибитин да кэннэ кэлии дьон маассабай көһөн барыыта тахсыбатах. Ахсааннарын тутан олороллор.
Биллэн турар, ханна да буоларыныы, 1990-с сс. хааччыллыы мөлтөөн, урукку курдук тутуу матырыйаала хото кэлбэт буолан, дьиэ-уот эргэрэн эрэрэ харахха тута быраҕыллар эрээри, саҥа да тутуу аҕыйаҕа суох. Холобур, чугастааҕы улуустарга тирэх буолар аныгы мэдиссиинэ киинэ, өтөр тутуллан үлэҕэ киириэхтээх оҕо айымньытын дьиэтэ, о.д.а. бааллар.
А.Капрынов.
Хаартыскаҕа Орто Халыма куорат көстүүлэрэ.
