Сурах диэн тугуй? Һэ, ону киһи барыта билэр ини! Оттон сурах-садьык диэн? Көнөтүнэн сурах, холобур, “үтүө сурах” эбэтэр “куһаҕан сурах” сиэллэммитэ-кутуруктаммыта, уларыйбыта-тэлэрийбитэ, иннин-кэннин киһи иилэн ылбат буолбута ааттанар.
Орто туруу дойдуга сурах-садьык сэриитэ бара турар. Атыннык эттэххэ, “информационнай сэрии”. Айдааннаах “гибриднэй” сэрии биир саамай алдьатыылааҕа.
Сураҕы-садьыгы оҥорон тарҕатыы күн бүгүн саамай табыгастаах ньыма буолла. Быһата, дьон өйүн-санаатын булкуйуу. Гитлер тумус киһитэ Йозеф Геббельс: “Сымыйа төһөнөн халы-мааргы буолар да, дьон соччонон түргэнник итэҕэйэр”, — диэн мээнэҕэ этиэ дуо.
Барак балыыра
Барак Обама, 2005 с. оччотооҕуга сенатор тойон, Донецкай куоракка сылдьыбыта. Кини 2008 сыллаахха АХШ бэрэсидьиэнэ буолбут буоллаҕына, кинини эрдэттэн бэлэмнээбиттэрэ чахчы. Ол курдук, 2006 с. “Дерзновение надежды: размышления о воссоздании американской мечты” диэн кинигэтигэр киһи “сурах-садьык сэриитигэр” төһө дьоҕурдааҕын көрдөрөн турар. Кимнээх иннилэригэр?
Биллэн турар, аан дойдутааҕы валюта — дуоллар хаһаайыннарын иннигэр. Дуоллары бэчээттиир АХШ Федеральнай эрэсиэрбэлээх систиэмэтэ (Федеральная резервная система США — ФРС) чааһынай тэрилтэ диэн суруйа сатаабыппыт уонча сыл буолла. Кэтэх баҥкыырдар бас билиилэрэ. Ол курдук, АХШ бырабыыталыстыбата дуоллары ол тэрилтэттэн иэс ылар — облигация таһааран туран.
Ол аата, Барак Обама нууччалар өлөрөргө-өһөрөргө ииримтийбит дьон диэн сураҕы-садьыгы тарҕатан, бэрэсидьиэҥҥэ талыллыбыт буолан тахсар. Дэлби тэбэр миинэлэринэн оҕолор оонньуурдарын иитэргэ кытта тиийбиттэр диэн. Дьиҥэ, ол саҕана Донецкай уобалас толору Украинаҕа киирэр этэ эрээри. Оччотугар, Обама нууччалар да, украиналар да биир омуктар диэн билинэр баҕайыта дуу.
Бастатан туран, дьэ, “өйдөөх миинэлэр” эбит. Оҕо оонньууру сиртэн булан ылыахтаах, дьиэтигэр илдьэ барыахтаах, ааны аһан киириэхтээх, дьэ, ол кэнниттэн миинэ: “һаай эбэтээ, дьиэни буллум ээ!” — диэн баран дэлби тэбиэхтээх. Дьиэ кэргэн түмсэрин кэтэһэн баран диэбэтэхтэр, хата.
Иккиһинэн, ол айылаах дьаабыны булбут киһи тоҕо хаартыскаҕа түһэрбэтэ, сонно айдаан бөҕөнү түһэрбэтэ? Даҕатан эттэххэ, Обама ол собуокка кураанах гильзалар ортолоругар түспүт хаартыската толору эбит. Оттон ол “устурууксуйаны” түһэрбэтэх.
Дьиҥэ, оннук ыйыы тоҕо собуокка ыйанан туруохтааҕый? Афганистан сэриитин саҕаттан тоҕо баччааҥҥа диэри ыйанан турарый? Ол собуот дириэктэрэ омуктар кэлэллэрин кэтэһиннэрэн турбут дуу? Собуот түмэлигэр көрдүм диэбитэ буоллар, өссө син да этэ.
Дьэ, ити курдук халы-мааргы сымыйаны тарҕатыы бара турар.
Ити сымыйа сурах туохтан үөскээбитин собуот дириэктэрэ маннык быһаарбыт. Утилизацияламмыт миинэлэр матырыйаалларыттан бу собуокка оҕо оонньуурун оҥороллор эбит. Биир оннук оонньууру — куйаха пеликаны НАТО генеральнай сэкирэтээрэ Джордж Робертсон тойоҥҥо бэлэхтээбиттэр. Онтон тирэх ылан НАТО “информационнай сэбилэниилээх күүстэрэ” ити этиллибит “устурууксуйаны” айан таһаарбыттар.
Сымыйа сураҕы-садьыгы тарҕатарга Британия улахан маастар. Тарҕатар эрэ буолбатах, “оҥорон” таһаарар дьаллыктаах. Литвиненко диэн идэтийбит үспүйүөнү арассыыйалар “полоний” диэн радиоактивнай бэссэстибэнэн сүһүрдүбүттэр диэн буолбута. Эчи, биир киһи тыыныгар туруохха диэтэххэ, тайылҕаннаах дьыала буолаарай. Хаһан эрэ ССРС Үрдүкү суутун бириигэбэрин толорон фашистар хос моонньохторо Степан Бандераны синильнэй кислотанан сирэйгэ ыстаран морбоппуттара. Тыла суох барбыта. Дьөрү, туохтан өлбүтүн да тута быһаарбатахтара. Аны Скрипаль диэн таҥнарыахсыты төрөппүт кыыһын кытта баралыыстатар гааһынан сүһүртүлэр диэн буолбута. Бу дьаабыны ким да итэҕэйбэтэ быһыылаах — оннук сүһүрдүү кэнниттэн киһи аймах устуоруйатыгар бу эрэ дьон тыыннаах хаалбыттара дьикти. Атыттар тыыннаах ордубут да буоллахтарына, киһи аатыттан ааһаллар эбит. Аны Украина анал сулууспалара туран кэллилэр. Ханнык эрэ суруналыыс Бабченконы сымыйанан өлөрбүтэ буоллулар. Ол кэнниттэн: “Бу дьыалаҕа биһиэхэ Британия көмөлөһүө”, — диэннээхтэр.
Дьэ, оннук буолар таҥнарыахсыт чэпчэкитэ суох дьылҕата. Хайыахтарай, талан ылбыт дьылҕалара — Литвиненко буоллун, Скрипаль, Березовскай эбэтэр Денис Вороненков буоллуннар. Бабченко даҕаны сырыттаҕына сылдьаахтыыра буолуо.
Бу сураҕы-садьыгы тарҕатан туох сыалы-соругу ситиһэллэрий? Саамай кылаабынай бириинсибэ: сымыйата-кырдьыга наадата суох, маннык сураҕы-садьыгы биһиги гражданнарбыт күннэри-түүннэри истиэхтээхтэр.
Кинигэттэн быһа тардыы: “Донецкайга судургу сэрии сэбин суох гынар собуоту көрө кэлбиппит. Тэрилтэ дириэктэрэ, миэхэ Чикаго биир чунуобунньугун санатар үөрбүт-көппүт модьу киһи ыскылаат курдук боруҥуй дьиэлэринэн экскурсия тэрийдэ. Онно арааһынайдык ыһыллыбыт-тоҕуллубут сирдэргэ оробуочайдар сымса баҕайытык миинэни, таанка ытыалыыр сэбиргэллэрин ыһаллара, оттон кураанах гильзалар миигин санныбынан үрдүккэ өрөһөлөнө сыталлар...
Миигин бөлөхпүт биир чилиэнэ ыҥыран ылан саһарбыт былакаат ыйанан турарын көрдөрбүтэ. Бу Афганистан сэриитин саҕаттан ордубут реликвия, миэхэ эппиттэринэн, оҕо оонньуурун иһигэр дэлби тэбэр бэссэстибэни хайдах иитиэххэ, ону сэлиэнньэҕэ, оҕолор тугу да уорбалаабакка дьиэлэригэр илдьэ киирэллэрин курдук, хайдах ууруохха сөбүн туһунан устурууксуйа эбит этэ.
Мин санаабар, бу – дьон хайдах курдук ииригирэллэрин, импиэрийэлэр хайдах бэйэлэрин эһэллэрин кэрэһилиир көстүү”.
“Матрица”. Кэлэр олох оҥкуллара
Бу күннэргэ Фейсбук, Ватсап нөҥүө биир “устурууксуйаны” тарҕаттылар. “Матрица” ирдэбиллэрэ диэн ааттаан. Ону биһиги “кэлэр олох оҥкуллара” диэххэ. Быһата, маннык.
“Бу суруйуу ааптара ким буоларын билбэппин да, толору сөбүлэһэбин.
Synegly Global Forum (аан дойдутааҕы биисинэс-форум) бүтэһигэр “Фанк истииллээх биисинэс” кинигэни суруйбут Кьелл Нордстрем тыл эттэ – Швеция экэниэмикэтин оскуолатын бэрэпиэссэрэ. Кьелл тыл этэригэр саала 50 %-на тахсан барбыта (кини туох туһунан этэрин өйдөөбөккө). Бу Арассыыйа биисинэһэ хайдах туруктааҕын этэр.
Биһиги дойдубут урбаанньыта хас биирдии спикертэн тугу күүппүтэй? Сыанаҕа биир үтүө киһи тахсан кэлиэ уонна саас-сааһынан ууран биэриэ диэн. “Көр эрэ, маннык гынаҕын. Бу – ынах. Мантан үүт тахсар, илиигинэн маннык гынаҕын, онтон маннык арыы охсоҕун, ол арыыгын түөрт муннуктуу бысталыыгын, бу кумааҕыга суулуугун, баларга төлөпүөннүүгүн, маннык барыска суоттанаҕын, баччаны өлөрөҕүн, ол турар тимир дьааһыкка хаалаан иһэҕин” – диэн. Бары ким эрэ сүүйтэриитэ суох ньыманы, бэрэбиэркэни ааспыт кэнсиэпсийэни кэпсиэ диэн кэтэһэллэр. Ол иһин биһиэхэ Google, Uber, Tesla, Apple курдук биисинэстэр тэриллэ иликтэр. Дьиэтээҕи өйтөн-санааттан тахсыахха наада эрээри, ол билиҥҥитэ ыарахан.
Кьелл сыанаҕа таҥара курдук тахсан кэллэ. Алта уон сааһын туолан эрэр, уһун, тараҕай, муодунай халыҥ кылдьыылаах ачыкылаах. Хара ырбаахыта хара дисиинсэтин кытта биир кэлим буолар, убаҕас курдук имигэс, тулатынааҕы эйгэни барытын толорон кэбиһэр киһи эбит. Кини кэннигэр “Матрица” сыыппараларын сүүрээннэрэ тохтор, ол эрэн сыыппаралар кислота курдук фиолетовай өҥнөөхтөр, тоҕо диэтэххэ, the future is here. Дьон саалаттан тахсан бараллар, оттон мин илиим хаан оҕуолуор диэри кыһаллан туран кини хас биирдии этиитин сурунабын.
Кьелл этиитин быһа холоон, кылгас тиэсиһинэн тиэрдэбин. Тоҕо диэтэххэ, 2003 с. суруйбута сүүс бырыһыан туолан турар.
-
Биһиги киһи аймах урбаназациятын саамай саҕаланыытыгар турабыт. Барыта ааспытын, барыта эргичийбитин курдук саныыбыт даҕаны, саҥа саҕаланна. Apple Pay Арассыыйаҕа ый анараа өттүгэр кэлбитэ да, ханнык да атыыһыт эн төлөпүөнүнэн төлөһөргүн дьиктиргээбэт. Былаастык хаарта “өллө”, ону ким даҕаны билбэккэ хаалла.
-
Дойдулар аан дойдутааҕы структура быһыытынан сүтэн эрэллэр. Аны 50 сылынан 218 дойду оннугар 600 куорат ордон хаалыаҕа. Баара-суоҕа 25 сылынан. Холобур, Австрия суох буолуоҕа — Вена уонна тулатынааҕы хайа эрэ куораттар сыыстара туох дуоннаах буолуохтарай. Ол – киһи информацияны ылынар систиэмэтэ, тырааныспар уонна технологиялар уларыйыыларыттан тутулуктаах. Холобур, күн бүгүн англичанин Москубаҕа кэлэр, уола киниэхэ этэр: “Паапа, Аллараа Новгород куоракка бара сылдьыахха”. Паапата аккаастанар, тоҕо диэтэххэ, ыраах, букатын атын куорат. Ол эрээри аҕыйах сылынан Арассыыйа, оонньоон эттэххэ, Москуба, Екатеринбург уонна Владивосток куораттарга кубулуйуо. Оттон Аллараа Новгород баара-суоҕа Москуба биир оройуонугар кубулуйуоҕа — киһи Кыһыл болуоссаттан аҕыйах мүнүүтэнэн тиийэр сиригэр.
-
Туох барыта “сыыппараланыа” (электроннай көрүҥҥэ киллэриллиэ, ол эбэтэр көмпүүтэринэн салаллар буолуо). Мэдиссиинэ, куттала суох буолуу, үөрэх, аармыйа — барыта.
-
FAANG систиэмэтин туһунан ааҕыҥ. Бу саҥа олох төрдө буолар — Facebook, Apple, Amazon, Netflix, Google. Киһи аймах бу тула эргийэр. Тэрийэ сатыыр урбааҥҥыт балар эйгэлэригэр барсыбат буоллаҕына, олоххо киирэрэ олус уустук буолуо эбэтэр отой да кыаллыа суоҕа.
-
Харчыны монополия эрэ оҥорор. Монополия суох буоллаҕына, харчы суох. Тугунан да солбуллубат. Оттон монополия төрдүгэр инновациялар сыталлар. Холобур, эһиги биэчэргэ Леди Гаганы ыҥырбыккыт ыалдьан кэлбэтэҕинэ, кинини тугунан да солбуйар кыаххыт суох. Бу көлдьүргээһин эйгэтигэр быстах кэмнээх монополия холобура. Ол эрэ бородуукта сыанатын оҥорор. Дьон өйүгэр-санаатыгар бородууксуйа тугунан да солбуллар кыаҕа суох буолуохтаах.
Ону кытта киһи олоҕун “куосумаска көтүтэр түөрт тускул”:
1) Информация туох да сүрдээх түргэнник сайдар буолан, сарсыарда аайы биһиги акаарыбыт бэргээн уһуктабыт. Аны 5 сылынан үлэнэн хааччыйааччы аангылыйалыы билэр Бааска уонна билбэт Бүөккэ диэн талыа суоҕа, advanced уонна veri advanced, ол эбэтэр аангылыйалыы холкутук эбэтэр олус үчүгэй таһымынан билэр дьонтон талар буолуоҕа. Атыттарга үлэ миэстэтэ көрүллүбэт. Информация хас күн аайы сайдар, оттон биһиги — суох. Саҥа үөскүүр тосхолго бары саҥа саҕалааччы буолабыт. Онтон урбаан элбэҕи сүүйүөхтээх, тоҕо диэтэххэ, биһиги билиибитин саҥа информацияҕа чугаһатарга үлэлиир хампаанньалар наадалар. Биир да хампаанньа соҕотоҕун күннүүр кыаҕа суох.
2) Аан дойду элбэх полюстаах буолла. Баар систиэмэлэри сибээстии таарыйа, саҥа бэрээдэк систиэмэтин олохтуубут. Өскөтүн эһиги төлөпүөн оҥоруутунан дьарыктаныаххытын баҕарар буоллаххытына, былаанныыр туһунан санаамаҥ. Эһиги былаанныаххытыгар диэри технология 200 төгүл уларыйыа. Саҥа олоххо боруобалыыр уонна алҕаһыыр ньыманан (методом проб и ошибок) эрэ үлэлиэххэ сөп.
3) Үрдүк үөрэх оруола намтаан иһэр. Университет эйгэтигэр билии ураты буолан бүттэ, матрица билии монополиятын алдьатта. Гарвард биэрэр билиитин ылар туһугар эһиги Гарвард университетыгар үөрэниэ суоххутун сөп — биэс сыллааҕыта Гарвард дьупулуома ханнык баҕарар корпорация “аанын арыйар” буоллаҕына, билигин ол билии кимиэхэ баҕарар аһаҕас. Үрдүк үөрэх дьупулуома “өлөрө” эрэ хаалла. Өскөтүн эһиги оҕоҕут аны 10 сылынан үрдүк үөрэххэ үөрэнэригэр анаан харчы мунньунан эрэр буоллаххытына, күүскүтүн-күдэххитин таах эһимэҥ. ВУЗтар билиҥҥи өйдөбүллэринэн үлэлииллэрэ тохтуоҕа. Чопчу билии наада эрээри, ситиһиини мэктиэлээбэт.
Үлэҕэ ыларга билигин киһи сатабылын, ол эрэ кэнниттэн майгытын көрөр буоллахпытына, матрица төттөрүтүн ирдиир. Бэйэҕит сөбүлүүр, ис киирбэх киһини булуҥ уонна билиитин эрчийиҥ. Ким баҕарар профессионал буолар кыахтаах. Оттон эһиги искитигэр киллэрэр киһигит ахсааннаах буолуо.
4) Олоҕу биһиги транзакциялар тиһиктэрин курдук көрөбүт. Олохпут кими эрэ кытта дуогабардаһартан, кэпсэтиһэртэн турар. Оттон массыыналар уонна технологиялар транзакциялар (дуогабарынан сыһыаннаһыы) оруолларын ханнык баҕарар эйгэҕэ лаппа кыччаталлар.
Олус суолталаах хамсааһын холобура баар. Биир эрэ киһиттэн турар хаһаайыстыбалар (домохозяйства) ахсааннара “ат хаамыытынан” эбиллэр. Соҕотоҕун массыыналары кытта олорор буолан эрэбит. 2008 с. Швецияҕа биир эрэ киһилээх хаһаайыстыба өлүүтэ 48 % буоллаҕына, билигин – 56 %. Бу санааргыыр төрүөт буолбатах, эволюция чахчыта. Эволюция ирдэбилигэр сөп түбэһиэхтээхпит.
Саамай акаары быһыы — эволюцияны тохтото сатааһын. Токуйдааҥ, сайдыҥ. Билигин төбөбүтүгэр туох да сүрдээх элбэх информация киирэн сылдьар да, ону арааран кэпсиир кыахпыт суох.
Дьэ, дьиҥинэн, уруккуттан биллэр, “технологическай укулааттарга” оҥоһуллубут “устурууксуйа” эрээри, киһини толкуйдатара элбэх. Толкуйдааҥ, оттон мин бэйэм санаабын аныгыскы сырыыга суруйуом. Ол кэнниттэн мөккүөрү да тардыаххытын сөп.
Сурукка тистэ – Сур
