Саха сиригэр биэс сылга биирдэ ыытыллар улахан быыбардар чугаһаан иһэллэр. Сир-сир аайы сууттаһыы, хандьыдааттар сыыһаларын-халтыларын, буруйдарын орооһун тахсар. Киһи аныгы олохтон муодаргыыра диэн, кириитикэ, киһи итэҕэһэ, буруйа быыбар кэмигэр эрэ тахсар. Сэбиэскэй кэмҥэ тэрилтэ, баартыйа мунньахтарыгар кириитикэ балачча иһиллэрэ, итэҕэһи-быһаҕаһы аһаҕастык дьүүллэһэллэрэ сиэр быһыытынан этэ. Онтон альтернативата суох квотанан быыбарга бэйэ-бэйэни холуннарыы барбата.
“Приватизацияламмыт баартыйалар” тустарынан
Быйылгы быыбар иннинээҕи хампаанньа саамай улахан сонуна хомуньуустар П.Грудинины аҕалаары сылдьаллара буолуо. Грудинин хомуньуустары өйүү кэлэр дииллэр. Онон бу быыбарга хомуньуустар хаһан да ылбатах элбэх бырыһыанынан былааһы ыларга суоттаналлара буолуо. Баҕар, Грудинин “феноменынан” тоҕо тэптэрэн, хомуньуустар Арассыыйа биир ойдом регионугар “биир ньыгыллартан” элбэх бырыһыаны ыга үктээн ыллахтарына, Арассыыйа быыбарын устуоруйатыгар киирэллэр. Оччоҕо кэлэр Госдума быыбарыгар Саха сириттэн хомуньуус дьокутаат талыллыан сөп курдук. Ол эрээри Грудинины аһаҕастык өйөөбүт, сүүрбүт-көппүт, улууһунан-тыанан сылдьан аҕытаассыйалаабыттарын иһин Павел Николаевич тус бэйэтэ махтаммыт дьонун ортотугар Сулустаана Мыраан, И.Степанов бааллара. Билигин кинилэр “сиэрдээхтэртэн” турдулар. Сулустаана суруйбутунан, баартыйаларга барыларыгар “биһигини ылаҕыт дуо” диэн ыйыппыттар. Хомуньуустар кинилэри тоҕо тэйиппиттэрэ өйдөммөт. Грудинин кэллэҕинэ, кинилэри эмиэ көрсүөн наада. Оччотугар Грудинин сырыытын быыбарга хомуньуустар уонна “сиэрдээхтэр” тэҥҥэ туһаныахтара дуо?
“Кырдьар кырыыс” диэн өс хоһооно бэлиитикэҕэ эмиэ барсар. Дойду оппозицията В.Путины “былааска наһаа өр олордо, сылайдыбыт, атын киһи наада” диэн айдааннаах. Салайааччы сааһа элбиирэ федеральнай киин эрэ буолбакка, Саха сирин баартыйаларын салалталарын кыһалҕата буолан эрэрэ көстөр. Ити боппуруостан “сиэрдээхтэртэн” быһаас эдэр дьон биир бөлөҕө арахсан барбыта. Урут иһиллэрэ да, бу быыбар иннинэ хомуньуустар салалталарыгар В.Губарев наһаа өр олордо, баартыйа ылар бырыһыана кыччаан, сабыдыала түһэн иһэр диэн кириитикэ күөдьүйбүтэ бэчээккэ элбэхтэ сурулунна. Чахчы, оннук дуо диэн көрдөххө, 2002 с. быыбарын кэннэ хомуньуустар былаас аттыгар сылдьар буолтара. А.Алексеев бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан өр үлэлээбитэ. Ааспыт биэс сылга В.Губарев вице-спикердээтэ. Итини барытын “сиэрдээхтэр” уонна атын оппозиция ыгыыларын сымнатарга былааһы кытта “кистэлэҥ” кэпсэтии түмүгэ дииллэр. Кырдьык, кинилэр 10 иһинэн-таһынан бырыһыантан үрдээбэттэр. Ол бырыһыаҥҥа баартыйа испииһэгинэн сырыы аайы 6-7 дьокутаат талылла турар. Салайааччы өрүү дьокутаат, өссө Ил Түмэҥҥэ дуоһунастанар. Онон сыаҕа-арыыга төкүнүҥнүүр курдук. Аныгы хапыталыыс тылынан эттэххэ, туораттан көрдөххө, хомуньуустар салалталара чахчы баартыйаны “бас билиигэ ылан” сиэбин хаҥатар корпорация оҥостубут курдук.
“Сиэрдээхтэри” хаан уларыйбат салалталаах диэн эмиэ кириитикэлиир буолан эрэллэр. Ол эрээри кинилэр Саха сирин хомуньуустарыттан уратылара – баартыйатын дьоно дьокутаат мандаатын ыларга салайааччыларын Ф.Тумусовы былаах оҥостоллор. Тумусов 2002 с. В.Штыров былааска тахсыбыт балыырдаах быыбарын кэннэ самныбакка, былаас ынырыктаах хам баттааһынын тоҕо көтөн, үһүс төгүлүн Госдума дьокутаата. Ол эрээри, сыллар ааһан истэхтэрин аайы сааһырда диэн былдьаһааччы туох да мээнэ элбиэ. Ол түгэҥҥэ диэри кинилэр Тумусов курдук аптарытыаттаах салайааччыны үүннэриэхтэрэ дуо? Кини суоҕа буоллар, “сиэрдээхтэр” ЛДПР курдук Ил Түмэҥҥэ, улааппыта, 1 дьокутааттаах буолуохтарын сөбө. ЛДПР ахтыбычча таарыйдахха, Г.Парахин – харчылаах, олоҕун оҥостубут киһи. Былааһы утары барбат, өйдүүргүт курдук биэс сыллааҕыта кинини дьокутаат оҥороору “биир ньыгыллар” муниципальнай биилтири туоруурга илии баттааһын хомуйан биэрбиттэрэ. Бассаапка ыыппыт биир быыбар иннинээҕи роликтарыгар бары сирэйдэрэ балаклаванан сабыылаах дьон сахалыы ыллыыллар, үҥкүүлүүллэр. Көрүдьүөс диэн күлүөххэ сөп эрээри, сабыылаах, байыаннайдыы тэриниилээх оҥоһуллубутунан, кэннигэр туох эрэ кэтэх санаа баар курдук.
Баартыйалар федеральнай салалталарын көрдөххө, “биир ньыгыллар” салалталара уларыйар, хамсыыр. Арай кыра баартыйалар лиидэрдэрэ “баартыйаларын приватизациялаабыт” курдук сылдьаллар. Саамай өр В.Жириновскай биир баартыйаны салайан сырыы аайы Госдума дьокутаата буолар. Г.Зюганов баартыйа салалтатыгар уларыйбакка эмиэ өр олордо. С.Миронов эмиэ уларыйбат. Кинилэр сырыы аайы Дуумаҕа талыллаллар, кыһалҕата суох олоҕу оҥостон сылдьаллар. Былаас баартыйатын кытта кырдьыгынан киирсэн, иккис улахан баартыйа буола сатаабаттар. 5-15 бырыһыан иһинэн салайааччылар дьокутаат буолаллар. Ол иһин сорохтор кинилэри атыыламмыттар, былааһы кыратык үөҕэллэрин, “норуот паарын таһааралларын” иһин хамнаска сылдьаллар диэн кириитикэлииллэр.
Сванидзе, Млечин уо.д.а. суруналыыстар киинэлэригэр Ленини эмиэ 1904 с. бассабыыктар баартыйаларын тэрийиэҕиттэн, ол харчытыгар омук сиринэн олорор албас оҥостубута дииллэр. Итинник санаатахха, кыра баартыйалар салалталара баартыйа усунуоһун, сиэртибэ харчытын суотугар олорор албас оҥостубуттара букатын ырааппыт. Ол эрээри, Ленини итинник буруйдуур сыыһата чахчы. Кини куйукта буолан, баартыйатын эмэ сыппыта буоллар, бассабыыктар 1917 с. 30 тыһ. чилиэннээх, дойдуга былааһы ылар, саҥа олоҕу тутар идеологиялаах саамай дьиссиппилиинэлээх күүс буолан сайдан кэлиэ суох этилэр. Онон хомуньуустар, ЛДПРдар, “сиэрдээхтэр” наар кыра үйэ анараа өттүнээҕи курдук былааһы ылаары тоҕоостоох түгэни күүтэн улааппакка “конспирацияҕа” сылдьаллара буолуо диэҕи, киһи тыла барбат. Сайдыахтарын арҕаа дойдуларга курдук иккис күүстээх баартыйа буоларга ким да баҕарбата көстөр. Дойдуга ЛДПРдаах КПРФ хас дуума быыбарын аайы иккис миэстэни былдьаһан сынньыһар көрүдьүөстэрэ. Иккиэн куомуннаспыт курдук “сиэрдээхтэри” тэпсэллэр. Ити барыта хайдах, били, Крылов үгэтигэр майгынныыр. Слон атаҕын анныгар сылдьар тэллэх ыттар бэйэ-бэйэлэрин сиэһэн моргуһаллар.
Маннык сылдьан норуокка туһата суохтара өйдөнөр. Сырыы аайы тойотторо дьокутаат буоларын туһугар дьону албыннаан куоластарын мүччү туттара сатыыр курдуктар. Маннык халбархай балаһыанньа хаһан эмэ көнүөн наада.
“Ньыгыллары” эмиэ усталлар
Онон Ил Дархан быыбарыгар 2014 с. Э.Березкин 30 бырыһыан ылбытын курдук “феномен” бу сырыыга хатыламмата буолуо. Кырдьыгынан эттэххэ, Е.Борисов былааһын утары үөскээбит “Сомоҕо күүс” охсоро кимэ да суох буолан, салгыны сырбаталыыр. Кинилэр Айсен Николаевы утары туох да диэн этэллэрэ суох. Оттон былааһы утарбыт эрэ киһи диэн бириинсибинэн бардахтарына, анархыыстар баартыйаларын тэрийиэхтэрин наада.
Былаас барыта куһаҕан диэн анархыыстыы санаалаах дьон А.Николаев оппозицияны, Берёзкины быыбартан туоратта диэн хомуруйаллар. Кириэмил регионнар парламеннарыгар Госдумаҕа киирэр түөрт баартыйа баһылыахтаах диэбит, ону былаас толорор диэн мөҕүттэллэр, үҥсэллэр.
Оттон быыбар кытаанах киирсии ээ. Бэйэҕэр эрэнэн киириэхтээххин. Онон хандьытаат докумуоннары толорууга сыыһатын иһин уһуллахтарына, атын дьону буруйдаабакка бастаан тугу сыыһа толордум, гынным диэн бэйэтиттэн ыйытыахтаах дииллэрэ сөп. Чахчы, сыыһалаах буоллахха, билиниэххэ наада, оттон, чахчы, көстөн турар балыыр баар буоллаҕына, кырдьыккын көрдүүгүн. Урут наар былаас баартыйата эккирэтэ сылдьан кыра баартыйалар кутталлаах дьоннорун быыбартан устара. Онтон быйыл хартыына букатын атын. Итиннэ Дьокуускай куорат Гагарин уокуругун холобурдуохха сөп. Дьокуускй аэропордун салайааччыта Н.Местников “Биир ньыгыл” праймериһыгар кыайыылаах тахсыбыта. Дьокутаат буолар диэн 100 бырыһыан эрэллээҕэ. Онтон эмискэ бэрик ылыыга буруйданан хаайыллар. Өссө түргэн үлүгэрдик Иркутскай хаайыытыгар илдьбиттэрэ. СМИ суруйарынан, итиннэ праймеризка иккис буолбут И.Данилов, кинини кытта биир баайыыга сылдьар куорат дьокутаатыгар хандьыдаат дьахтары күтүрээбиттэрэ. Кини аймаҕа Иркутскай тырааныспарга полициятын биир тойоно үһү. Дьиктитэ диэн, Местниковы бүрээттэр Саха сирин полициялара В.Доржиевы тутан аҕалбыттарыгар көмүскэһэн уулуссаҕа тахсыбыттарын, уопсастыбаннай бөлөх тэрийбиттэрин курдук көмүскэспэтилэр. “Ньыгыллар” Местниковы харыһыйан, харахтарын уутун тохпокко, туораабыт байыаһы атынынан солбуйан, И.Данилов хандьыдаат буолбута. “Ньыгыллар” быйыл хаһааҥҥытааҕар да хоруупсуйаны утараллар, дьокутаат ээтикэтин тутуһаллар. Хоту итирик сылдьыбыта биллибит биир биллэр дьокутааттарын, субу салгыы дьокутаат буолаары сылдьар Ю.Садовниковы, устан кэбистилэр.
И.Даниловка төнүннэххэ, кини биир да эттээх-сииннээх утарылаһааччыта суох буолан, дьокутаат мандаатын сиэбигэр уктубут курдук сылдьыбыта. Ону баара, “сиэрдээхтэртэн” турбут уопсастыбанньык хандьыдаат Ф.Антонов докумуоннарын сыыһа толорбут диэн, СӨ Үрдүкү суутугар үҥсэн кыайан, бэрт кэбэҕэстик быыбартан устан кэбистэ. Арассыыйа Үрдүкү суутугар үҥсүөхтэрэ да, хайаһаллар? Саарбах.
Даниловы устубуттарыгар маннааҕы Үрдүкү суут урут наар “сиэрдээхтэри”, оппозицияны туоратарыгар үөрэммит дьон сүрдээҕин соһуйдулар. Ама даҕаны, кыратык “дэмэкирээтийэ, сокуону тутуһуу” чаҕыла күлүм гынан баарын биллэрдэ дуу диэххэ айылаах.
Жирков моһуогуруулара
Ил Түмэн спикерэ А.Н. Жирков хаһан да түбэспэтэх үктэтиитигэр киирэн биэрдэ. “Сиэрдээхтэн” турбут хандьыдаат А.Алексеев спикер спойлерын, уокуруктарыгар турбут үһүс киһилэрин быыбартан суутунан хотон, устан кэбистэ. Спикергэ миэстэ бэлэмнээн аҕыйах киһини киллэрбиттэрэ улаханнык тэптэ. Билигин А.Алексеев быыбартан устунна да, Жирков уокуругар быыбар ыытыллыбат, көтүллэр. Атын болдьох ананар. Оттон Ил Түмэн бастакы мунньаҕар сылдьыбата да, кини спикер буолбат. Онон “сиэрдээхтэр” Жиркову сир-халлаан икки ардыгар ыйаан кэбистилэр. Сахалыы эттэххэ, кунан оҕус курдук муннуттан быалаан баран сиэтэ сылдьар балаһыанньаҕа киллэрдилэр. Сураҕа, ити спойлеры устубут сууту Москубаҕа көтүртэрэ сатыы сылдьаллар. Ол эрээри, холобур, “күөхтэр” баартыйалара РФ Үрдүкү суутугар кыайбыта да, маннааҕы СӨ КБКта быыбарга киллэрбэтэ. Онон соҕуруу хоттум да кыайдым диир уустук.
Билиҥҥи СӨ КБК бэрэссэдээтэлинэн өрөспүүбүлүкэ борокуруора буолар кыахтаах, сокуону үчүгэйдик билэр А.М. Ефимов үлэлиир. Үгүс киһи кини чиэһинэйигэр, сокуону кэспэтигэр саарбахтаабат. Кини өрөспүүбүлүкэ борокуратууратыгар улахан дуоһунаска үлэлии сырыттаҕына, ууратыллан барбыт СӨ урукку борокуруора А.Подласенко соруйан сойуолаһан, үлэтиттэн уураппытын сууттаһан кыайбыт, атаҕастыы сатаабыттарын көмүскэммит, уодьуганнаабыт киһи. Онон бу сырыыга быыбары барытын чиэһинэйдик ыытарыгар биир бэйэм саарбахтаабаппын.
Владимир Степанов
