Черкескэй куоракка тиийээппин кытары, күүстэринэн кэриэтэ “биһиэхэ олус ытыктанар, сорохтор саллар да дьокутааппыт үбүлүөйэ буолар, онно булгуччу сылдьыаххын наада, аулга тахсарга бэлэм олор” диэн мас-таас курдук этэн эрэ кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан Ногай оройуонун киинигэр –Эркин-Шахар диэн аулга – Муратхан Михайлович (“Михайлович” диэн араспаанньата) маанылаах остуолугар барар буолан хааллым. Миигин уруккуттан билэр киһитин курдук үбүлүөйдээх Муратхан Аджигереевна саамай мааны сандалыга олорто уонна ыалдьыттар тоҕуоруһуохтарын иннинэ ногайдар туустаах чэйдэрин иһэ-иһэ ирэ-хоро кэпсэттибит.
Муратхан Михайлович – Карачаево-Черкесия Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай Мунньаҕын (Парламенын) III, IV уонна V ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата. Кини бэйэтэ да этэринэн “төрүөҕүттэн дьаарай хомуньуус”, өрөспүүбүлүкэ испииһэгинэн КПРФтан дьокутаат. Парламеҥҥа регламент, мандаат боппуруоһун уонна СМИгэ сис кэмитиэт чилиэнэ. Кини Карачаево-Черкесия Өрөспүүбүлүкэтин саамай үрдүкү наҕараадатын – “За заслуги перед Карачаево-Черкесской Республикой”, “номер ордена “1” диэн бэлиэ хаһаайката, РСФСР сибээһин маастара, биллэр уопсастыбанньык. Муратхан Аджигереевнаны “женщина патриот Кавказа” диэн өссө официальнайа суохтук билинэллэр.
– Муратхан Аджигереевна, эн араспаанньаҥ олох нууччалыы дии, ногай киһитигэр хайдах эрэ олуона баҕайытык иһиллэр...
– Сэбиэскэй саҕана интернационализм диэн олус күүстээх этэ, ким да кими да омугунан араарбат этэ. Бэйэҥ да билэриҥ буолуо, дойдубут тэбэр сүрэҕэр тиийдэххинэ, Кавказ омуктарын сөмүйэлэринэн ыйа-ыйа араастаан ааттыылларын. Эйигин даҕаны Москуба дьоно “бу биһиги киһибит” диэн аанньа ахтыбат буолуохтаахтар. Оттон ССРС саҕана бары биир “сэбиэскэй” дьон этибит буоллаҕа. Билигин ити “россиянин” эҥин дииллэр да, арааһа онно нууччалар эрэ хапсаллар быһыылаах. Мин эргэ барыахпар диэри Санглибаева диэн араспаанньалаах этим. Баҕар бэлиэтии истибитиҥ буолуо, ногайдар үксүлэрэ Наймановтар, Баисовтар, Керейтовтар, Умратовтар, Катагановтар. “Баай” диэннээх араспаанньа тарҕамматах. Биһиги, Санглибаевтар, Орто Азияттан сыдьааннаахпыт. Мин хос-хос эһэм аттары түүҥҥү хаамтарыыга илдьэ сырыттаҕына уоран ылбыттар уонна Каспий муоратын боруомунан туоратан манна аҕалбыттар. Оччолорго уол оҕону уоруу диэн олус тарҕаммыт этэ, бэйэлэригэр саллаат оҥостоору оннук дьаһаналлар.
– Бай...
– Кини оччолорго уонча саастаах буолан, ол түгэни өйдөөн хаалбыт этэ, ону аҕам оҕонньор куруук кэпсиир буолара. Туура тутан ылан уоран аҕалбыттар диэн буолбатах, кинини харчыга атыылаһан ылбыттар. Хос-хос эһэм хара өлүөр диэри “дойдубар тиийбит киһи баар ини” диэхтиир үһү. Ол гынан баран чопчу ханна дойдулааҕын билбэт этэ. Инньэ гынан манна көмүллүбүт. Уончалаах оҕону аҕалан баран хайа эрэ баай кинээскэ сэрии сэбиргэлин тутааччынан сырытыннарбыттар. Ити билигин аатырбыт Архыз куруордун диэки баран истэххэ, Зеленчук үрэҕэ баар дии, ити эҥээр, Грузия, Абхазия олох чугас тайаан сытар... Оттон Зеленчукка билигин карачайдар олороллор, онно биир да ногай аула диэн суох. Биирдэ ол кулуттуу сылдьыбыт кинээһэ “бу дьааманы харах баайыылааах аты миинэн туораабыт кулуппун көҥүлгэ ыытабын” диэн күрэхтэһиннэрбит. Онуоха мин хос-хос эһэм холкутук туораабыт. Ол эрээри кинээһэ “бу маннык быһый уол бэйэбэр наада, кэбис ыыппаппын” диэн, көҥүл манньалыырын аккаастаан кэбиспит. Албыннаппытыттан уордайан, хос-хос эһэм түүннэри Зеленчук үрэҕинэн устан билигин ногайдар олорор сирбитигэр тиийэн олохсуйбут.
– Михайловичка төннүөххэ...
– Михайлович диэн мин кэргэним араспаанньата. Кини Ставрополь кыраайыттан төрүттээх нуучча киһитэ. Нуучча диэн быһан ылар уустук буолуо, тоҕо диэтэххэ, кини хаана Польша, Венгрия эҥээртэн тардыылаах. Мин, дьиҥэ, төрөөбүт аулбуттан ханна да ырааппатах буоллаҕым. Нуучча сирэйдээҕи сэдэхтик көрсөр этим. Ленинградтан Алла Николаевна диэн нуучча учуутала кэлбитэ. Мин кинини көрөн баран “наһаа да кырасыабай, өйдөөх дьахтар, хаарыаны” диэн ымсыыра саныырым. Оҕо сааһым төһө да сэрии кэмигэр аастар, биһиги аччыктааһын диэни олох билбэтэхпит. Ногайдар оҕолорун бары тэҥинэн ииппиттэрэ, онон ханнык да ыал аччыктаабатаҕа, эбэтэр тотон да турбатаҕа, бары бэйэ-бэйэни көрсөн, тэҥинэн үллэстэн олорбуппут. Биһиги бииргэ төрөөбүттэр тохсуо этибит. Онтон биэс оҕо борбуйун көтөҕөн киһи-хара буолбута.
Оскуоланы Юрий Гагарин космоска көппүт сылыгар бүтэрбитим. Оо, оччолорго үөрбүппүтүөн! Мин космонавт буолуохпун ыраланарым. Оскуола кэннэ учууталым дьоммун ааттаһан “аултан ыраатыннарыҥ, үөрэттэриҥ” диэн этэн Ставропольга сибээс техникумугар киирбитим. Биирдэ бибилэтиэкэҕэ олордохпуна, күп-күөх харахтаах Толя диэн нуучча уола кэлэн билсиспитэ. Кини биһиги бөлөхпүт ыстаарыстата этэ. Олус күүскэ таптаспыппыт... Мин хайдах таптаабыппын билбэккэ да хаалбытым.
– Оттон дьонуҥ туох диэтилэр?
– Биллэн турар, биһирээбэтэхтэрэ. Онно, бастатан туран, тус-туһунан итэҕэллээхпит, атын иитиилээхпит оруолу оонньообута. Эдэрдэр таптаһаллар эрэ хайыыллар, ону истэ да барбатахтара. Мин ийэбинэн эһэм эфенди этэ (мусульман таҥараһыта, имам). Санаан көр ээ, Эфенди сиэнэ атын омук уолугар эргэ барбыт диэн! Бастаан Толя “ыал буолуохха” диэн этии оҥорбутугар мин дьоммуттан ыйытыам диэтим. Ийэбэр эппиппэр “эн курдук эр киһитээҕэр күүстээх хараахтардаах кыыһы ким эргэ ыҥырыаҕай, күллэримэ эрэ” диэн кэбиспитэ. Инньэ гынан ити тиэмэ сабыллан хаалбыт курдук буолбута. Оттон бастакы оҕобун хат буолан баран ийэбэр эппиппэр, дьэ, иэдээн буолбата дуо?! Ийэм дьиэбэр кэлэрбин бобон кэбиспитэ. Анатолийы олох көрө да барбаппын диэн илдьиттээбит этэ. Толя миигин уоскутаары “бэйэбит да олоруохпут” диэхтээбитэ. Төрөппүт алгыһа суох ыал буолар сатаммат буоллаҕа дии. Хата урууларым улаханнык мунньахтаан, ийэбин сөбүлэһиннэрбиттэр этэ. Күтүөттэрин көрөн баран тута биһирээбиттэрэ. Кэлин ийэм “Муратхан Толялыын таптаһан лотерея билиэтин тардыбыт” диирэ. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ кэргэним Анатолий Михайлович, төһө да аттыбытыгар суох буоллар, дириҥ ытыктабылга сылдьар.
– Дьахталлар былааска мээнэ тахсыбаттар дии. Буолаары буолан мусульман итэҕэллээхтэр. Эн хайдах дьокутаакка диэри үүммүккүнүй?
– Биллэн турар, биир күн өйдөнөөт дьокутаат буолбатаҕым. Киһиргэммэккэ этэбин, билигин бу санныбар 75-с хаарбын сүгэн олорон, хайаан даҕаны норуотум туһугар тугу эрэ оҥорор дьылҕалаах төрөөбүппүн диэн билинэбин. Үөһэттэн оннук ыйаахтаан ыыппыттар. Сэбиэскэй саҕана бары да үлэҕэ умса түһэрбит. Дьахтар, эр киһи диэн араарбакка, хайа да үлэттэн туора турбакка. Мин куруук “передовиктар” кэккэлэригэр сылдьыбытым. Аҕам уонна убайдарым бары – хомуньуус баартыйа чилиэннэрэ. Онон 1972 сыллаахха баартыйаҕа киирбитим. Мусульман дьахтар уонна салайааччы диэн истэргэ утарылаһар курдуктар. Ол да буоллар, оннук буолан хааллаҕа дии...
– Олоххун бүтүннүү анаабыт баартыйаҥ биир үтүө күн үрэллэн хааллаҕа дии...
– 90-с сылларга баартыйа ыһыллыбытыгар, чахчы, ыарахан кэмнэр этилэр. Мин онно олус да хараастыбытым... Михаил Якуш, Петров уонна Кудрявцев диэн табаарыстары кытары “үтүрүллүбүт хомуньуустар” 1992 сыллаахха Бэчээт дьиэтин боппуолдьатыгар саһан олорон баартыйабытын хос сөргүппүппүт. КПРФ бастакы кэмпириэнсийэтин бэлэмнээбиппит, миигин реском бүрүөтүн чилиэнинэн талбыттара. Оччолорго биһиги туохтан да чаҕыйбакка үлэлиирбит. Оттон билигин, хомойуох иһин, атын сыаннас биһирэнэр. Хаһан даҕаны “мин кыайбат, сатаабат эбиппин” диэн этэр кыаҕым суох. Атын киһи кыайарын, ама, хайаан кыайыаҥ суоҕай? Эн кинитээҕэр үчүгэйдик оҥорорго дьулуһуохтааххын.
Мин 90-с сыллар бүтүүлэригэр өрөспүүбүлүкэҕэ биир биллэр-көстөр бэлиитик буолбутум, инньэ гынан Госдумаҕа туруордулар. Борис Березовскай диэн утарылаһааччым күөрэйэн таҕыста уонна миэхэ “мандааккын миэхэ биэр, биэриэҥ суоҕа да, эһиэхэ иккис Чечняны оҥоруоҕум” диэн суоһурҕанна. Хотугу Кавказка балаһыанньа хайдаҕыттан дойду бэлиитикэтэ салаллара. Онон Кавказка уотунан оонньуур кимиэхэ да үтүөнү аҕалбат. Гусинскай диэн киһи оппоненым утары араас компроматы хомуйан биэрдэ, мин ону этэн эрэ биэриэхтээҕим. Ол гынан баран итинник кирдээх киирсиигэ кыттыһар санаам суоҕа. Ол быыбарга ааспатахпыттан саамай кэргэним Толик үөрбүтэ.
– Ногай оройуона тэриллибитэ 10 сыл буолла. Туһугар автономия буоллаҕа...
– Манна, Карачаево-Черкесияҕа, ногайдар саамай аҕыйах ахсааннаахпыт. Ол да буоллар бэйэбитин хаһан даҕаны “аҕыйах ахсааннаахпыт” диэн сэнэммэппит. Сөпкө эттиҥ, ногайдар бэйэбит оройуоннаммыппыт эмиэ туһугар автономия буоллаҕа. Оройуоммут тэриллибитэ уон сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээбиппит. Урукку да өттүгэр бу ногайдар түөлбэлээн олорор сирдэрэ, онон оройуонна тэрийиэххэ диэн кэпсэтиилэр бааллара. 90-с сылларга биһиги субъегы олохтооччу биэс омук иһигэр киирбиппитинэн олорон хаалбыппыт. Билигин оройуоннанан, эргиччи абыранныбыт. Дьаһалтаҕа култуура, успуорт эҥин управлениелара баар буолан, ногайдар төрүт култуурабытын сөргүтүүгэ күүстээх үлэни ыытар буоллубут. Тылбытын, култуурабытын, үгэспитин илдьэ сырыттахпытына биирдэ, норуот быһыытынан симэлийбэт туруктаахпытын бары өйдүүбүт.
– Муратхан Аджигереевна, оттон эн оҕолоруҥ, сиэннэриҥ ногайдыы билэллэр дуу?
– Тыый, туох диэн ыйыттаххыный. Мин кэргэним Анатолий Михайлович ногайдыы өйдүүрэ, оннооҕор кыратык саҥарара. Ирина диэн кыыһым куорат саахсатыгар үлэлиир, уолбут Володя – “Ростелеком” маннааҕы салаатын генеральнай дириэктэрин солбуйааччы. Сиэним Батыр – мэдиссиинэ университетын устудьуона, сиэн кыыһым Наима манна мэдиссиинэ училищетыгар үөрэнэр. Оҕолорум, сиэннэрим бары төрөөбүт тылларын билэллэр. Дьиэбитигэр ногайдыы кэпсэтэбит.
– Саха сирин туһунан туох өйдөбүллээххин?
– Михаил Ефимовиһы истэн билэбин. Сахалар, кини курдук патриот уоллаах буолан, абыраннаххыт. Саха сиригэр маннааҕы ногайдартан элбэх киһи олохсуйбутун билэбин, бары олус үчүгэйдик ахталларын истибитим. Сахалар, тыйыс айылҕалаах сиргэ хайдах олороргутун сөҕөбүн. Арба, быйыл эһиэхэ Павел Грудинин тиийэ сылдьыбыт этэ дии, сөхпүт-махтайбыт аҕай этэ.
– Муратхан Аджигереевна, эйигин өссө төгүл 75 сааскын туолбуккунан эҕэрдэлиибин. өссө да өр кэм устата чэгиэн сылдьан төрөөбүт дойдуҥ, норуотуҥ туһугар үлэлииргэр-хамныыргар баҕарабын.
– Махтал!
Дмитрий Иванов,
Эркин-Шахар-
Дьокуускай.
