Эбээн норуотун суруйааччыта, биллэр-көстөр бэлитиичэскэй, уопсастыбаннай диэйэтэл, Хотугу норуоттар Ассоциацияларын бэрэсидьиэнэ Андрей Васильевич Кривошапкин олоҕо остуол ньуурунуу эриэ-дэхси буолбатах. Ол эрээри кини, кыах бэриллэр буоллаҕына, бу дьылҕатын син биир иккистээн таларын “Я бы снова выбрал тебя” диэн кинигэтин аатынан этэр.
Сэбиэскэй былааска махталым
– Сэбиэскэй кэмҥэ төрөөн, сэбиэскэй оскуолаҕа үөрэнэн, пионер-хомсомуол буолан, киһи-хара буолбутум. Ол иннинэ эбээннэргэ туох быраап кэлиэй, айылҕа оҕолоро, тыанан-тайҕанан, туундаранан, муора кытылынан айахтарын ииттэн, бултаан-алтаан, балыктаан олордохторо. Оччолорго эбээннэртэн биир даҕаны үөрэхтээх киһи суоҕа. Эрдэ төрөөбүтүм буоллар, мин да үөрэнэрим биллибэт этэ. Ааппын ким билиэ эбитэ буолла... Онон сэбиэскэй тутулга махталым муҥура суох.
Иккис махталым – олохпор көрсүбүт учууталларбар. Мин төрөөбүт сирим Сэбээн Күөл диэн, Лабыҥха нэһилиэгэ. Онно Усуйаана Уйаандьытыттан Платон Афанасьевич Степанов диэн сүрдээх аламаҕай майгылаах, туох да аһара үчүгэй киһи учууталлыы кэлбитэ. Хап-хара баттахтаах, кип-киэҥ харахтаах, кырасыабай баҕайы, сүрдээх мааны көстүүмнээх. Кини кэлиэҕиттэн дууһалыын сырдаан, өрө көтөҕүллэн үөрэммитим, бэл оскуолабыт сырдаабыт курдук буолбута.
“Учуутал буолаар!”
– Ийэм барахсан эмиэ “учуутал оҕолору, үөрэҕэ суох дьону үөрэтэр. Ытыктанар киһи буолуоҥ, учуутал буолаар” диирэ. Дьиҥинэн, Москубаҕа Литэрэтиирэ институтугар барыахпын баҕарарым эрээри, ийэбин олус таптыырым, киниэхэ тылбын биэрбитим. Оччолорго Саккырыыр оройуонун хаһыатыгар хоһоон, кыра кээмэйдээх кэпсээн, үһүйээн эҥин суруйан холонорум. “Новосибирскайга академ-куорат аһыллан эрэр үһү” диэни истэн, онно устуоруйа факультетыгар направление биэрдилэр. Оччолорго хомсомуол обкуомугар Юрий Прокопьев инструктордыыр этэ. Эдэр, кырасыабай баҕайы киһи, күлэ-үөрэ көрүстэ. Новосибирскайга куонкурус аһара улахан эбит. Онтон мунчаарбыппын көрөн, Прокопьев “Ленинградка Герцен аатынан институкка бар” диэн сүбэлээтэ.
Ли-2 диэн таһаҕас таһар сөмөлүөтүнэн – Иркутскайга, салгыы пуойаһынан Ленинградка тиийдим. Тиийбитим, эбээн тылыгар үөрэтэр бөлөх суох эбит. “Эһиил билсээр” диэтилэр. Күммүн-дьылбын сүтэриэхпин баҕарбакка, “эбэҥки тылыгар ылыҥ” диэтим. Уруулуу тыллар буоллаҕа. Профессор Воскобойников үөрэтэрэ. Эбээн тылыгар майгыннатан мин хоруйдаһан иһэрим. Академияҕа Тылы чинчийэр институкка баар эбээн тылын үөрэтэр профессорга мин туспунан эппиттэр. Ону кини “саҥа кэлбит уолу бэйэм үөрэтиэм” диэн нэдиэлэҕэ икки күн кэлэн миигин үөрэтэн барара. Бастакы кууруһу туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитим.
Маршал Гречкоҕа сурук
– Институтум эспэримиэн оҥороору гыммыт этэ, АХШы кытта куоталаһан. “Биһиги бастыҥ исписэлиистэри үөрэтэн таһаарарбыт туоһута” диэн, миигин институту бүтэрэрбэр билим хандьыдаатын диссертациятын көмүскэттэрээри гыммыттар. Ону мин сулууспалыы бардаҕым.
Кольскай арыыга Печеньга диэн куоракка ракета чааһыгар түбэспитим. Куруубай, маатыраһыт, тойомсук киһини хамандыырынан анаабыттара. “Хамандыыр эрээри маннык быһыыланаҕын” диэн аахсыбыппар, “хамандыырга утарыластыҥ” диэн гауптвахтаҕа олордоору гынна. “Эн хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээрин олордор быраабыҥ суох!” диэбиппэр, киһим: “Эйигин саамай бүтэһигинэн, ахсынньы ый бүтүүтэ диэмбэллэнэн барар курдук илии баттыам”, – диэн саанна. “Эн үрдүгүнэн Оборуона миниистирэ баар. Кини “сулууспалыы сылдьар устудьуоннар балаҕан ыйын 1 күнүгэр үөрэхтэригэр баар буолуохтаахтар” диэн бирикээс таһаарбыта”, – диэн күллүм. Саҥата суох барда.
Борис Фоменков диэн замполиппын кытта аһара тапсарым. Туох да уопут бөҕө, үтүө-мааны киһи. Аармыйаттан кэлбитим иккис сылыгар суруйда. Мин бүтэн барбытым кэннэ икки саллаат өлбүт, ону “иитэр-үөрэтэр үлэ мөлтөх” диэн буруйдаан кинини устан кэбиспиттэр уонна пехота взводугар ыыппыттар. Кини мөлтөх үлэлээх киһи буолбатах этэ. Мин тута ССРС Оборуонатын миниистирэ маршал Гречко аатыгар сурук суруйдум. “Маннык-маннык үтүө каадыры ууратан кэбиспиттэр, кырдьык кыайыахтаах!” диэн. Биир ыйынан миниистир Гречко илии баттааһыннаах сурук кэллэ. Онтон – Борис Витальевичтан... Новгород уобалаһыгар замполиттыы сылдьарын суруйбут. Киниэхэ мин сурукпун көрдөрбүттэр, сүрдээҕин махтаммыт этэ.
Үөрэххэ умсугуйуу
– Герцен аатынан институкка преподавателлэрбит фундаментальнай билиини биэрэллэрин ааһан, аһара айымньылаахтык үөрэтэллэрэ. Чулуу интэлигиэнсийэ, аан дойдуга биллэр учуонайдар хайдахтаах курдук билиини, таһымы, култуураны иҥэрэллэрэ буолуой! Чахчы умсугуйан үөрэммитим. Зачеткабар “отлично” эрэ диэн буолбакка, “ответ зачтен как выдающийся” диэн суруйар буолаллара. Мэлдьи бастакынан, бэлэмнэнэ сатаабакка да тахсарым. Хайдах өйдүүрбүнэн, бэйэм тылбынан кэпсиирим. Сонно “эһиги маннык-маннык диэбиккит” диэн санатан ыларым. Ону наһаа сөбүлүүллэрэ. Хаһан да шпаргалкамматаҕым, нойосуустаабатаҕым.
Оскуолаттан – обкуомҥа
– Бүтэрэн дойдубар тиийбиппэр эдэр баҕайы киһини оскуола дириэктэринэн анаабыттара. Үлэлээн истэхпинэ миниистир Н.И. Шарин “Төрүт оскуола институтун филиалыгар үлэҕэ киир” диэн ыҥырда. Мин барымаары гыммыппар, “оскуолаҕыттан барбакка, сорудах ылаҥҥын, институкка кэлэн отчуоттуур курдук оҥоруохпут” диэтэ.
Онтон Киренскэй сопхуоска партком сэкирэтээринэн таллылар. Онно үлэлии сырыттахпына, сайын Совмиҥҥа хотугу омуктар отделларыгар инструкторынан ыҥырдылар. Онно 11 ый үлэлээбитим кэннэ, обкуомҥа Чиряев приемнаата. Утары хааман кэллэ, уһун уҥуохтаах, мап-маҥан сорочкалаах, пиджага суох. Аймахтарбыттан ким эмэ буруйу оҥорбутун ыйыппытыгар, убайым алҕаска киһини эчэтэн олоро сылдьыбытын эттим. Онно “биһиэхэ маннык киһи наада” диэтэ. Гавриил Иосифович курдук киһи үлэҕэ ыҥырбытын сөбүлэстэҕим дии. Аҕытаассыйа уонна бырапагаанда отделыгар үлэлиир буоллум. Олус тапсан үлэлээбиппит.
Ассоциация
– 1989 с. Аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар Ассоциациялара тэриллибитэ. Тэрээһин хамыыһыйаҕа обкуомтан сылдьан көмөлөһөр, үлэлэһэр этим, ону салайар туһунан өйбөр да суоҕа. Биир киһи туран “уопсастыбаннай тэрилтэ тэрийэбит, онно Андрей Васильевиһы бэрэсидьиэнинэн талабыт” диэн этии киллэрбитин соннук талан кэбиспиттэрэ 30 сыл буолла.
Чилингаров хотторуута
– 1990 с. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбытым. Онтон – РСФСР Үрдүкү Сэбиэтигэр. Онно Артур Чилингаров уо.д.а. элбэх хандьыдаат туруммута. Чулуу полярник, сүрдээх киһи буоллаҕа. Киниэхэ “Другу” диэн хоһооммун анаабытым. “Чилингаровы талыахтара” диэн бүк эрэллээҕим. Бастакы туурга кини 100 куолаһынан кыайбыта. Иккис туурга иккиэн тахсыбыппыт. Онно 900 куолаһынан кыайбытым. Төһө даҕаны кини дьоруой буолбутун иһин, дьонум-сэргэм бэйэлэрин киһилэрин таллахтара. Ол быыбар наһаа чиэһинэйдик, култуурунайдык ааспыта. Онон Чилингаровтыын билиҥҥэ диэри истиҥ сыһыаннаахпыт. “Я доволен, что проиграл достойному человеку” диир этэ.
Ельцин
– Үрдүкү Сэбиэккэ талыллан үлэлии сылдьабыт. Уопсай өрө көтөҕүллүү уоста илик кэмэ. Барыта санаа хоту баран иһэрэ. Инники былаан бөҕө. Оччолорго Чернышевскай уулуссатыгар баар Хотугу норуоттар дьиэлэрин тутуутун саҕалаабыттара. Арай ити кэмҥэ, 1993 сыл алтынньы 4 күнүгэр биһигини, Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттарын, ытыалаан кэбистилэр.
Борис Ельцин бастаан талылларыгар үчүгэй этэ. Бэрэсидьиэн буолтун кэннэ эргимтэтэ үлтү булкуйан кэбиспитэ. Уларыйан хаалла. Устунан, былаас былдьаһыыта саҕаланна. 1993 с. сайыныгар Ельцин тэлэбиисэргэ “Үрдүкү Сэбиэт наһаалыыр, кинини оннук булларыахпыт” диэн саанарын көрдөрдүлэр. Онтон ыйаах таһаарбыта, “Үрдүкү Сэбиэти ыһарга” диэн.
Биһиги – сөбүлэспэтибит. Мунньахха хайдыһыы буолла. Саха сириттэн 10 дьокутаат баарыттан, мин, Зоя Корнилова, Колодезников буолан утардыбыт. Уоннааҕылар Ельцин хамаандатын диэки буоллулар. “Я бы снова выбрал тебя” диэн ахтыы кинигэбэр ону барытын сиһилии суруйбутум. Ити уон дьокутаат бары баартыйалаах этибит эрээри, биһиги үһүөн эрэ хаалбыппыт.
“Переворот” этэ
– Биһиги Ельцин Арассыыйа баайын-дуолун атыылаан харчы оҥороору гынарын утарбыппыт. “Норуот баайа норуокка туһалыахтаах” диэн... Ол тула мөккүөр, киирсии бөҕө буолара. Ельцин сөбүлэспэт этэ, арааһа, эргимтэтэ онно анньара буолуо. Үрдүкү Сэбиэт ону утарбыта. Сир баайын – судаарыстыба баайын – атыылыыр сыыһа диирбит. “Эһигини элбэх киһи өйөөбүтэ, тоҕо хотторбуккутуй?” диэн ыйыталлар. Биһигини ытыалаан кэбистэхтэрэ дии. Ол дьиҥнээх хааннаах переворот этэ. Карьерист эбитим буоллар, куотуом этэ, атыттар курдук. Оттон мин норуот талбыт дьокутаата буолан, норуотум туһугар сырыттаҕым. “Норуот итэҕэлин түһэн биэрбэппин, таҥнарбаппын” диэн бигэ санаалааҕым.
Уустук сыһыан
– Үрүҥ Дьиэни ытыалааһын кэннэ биһиги олохпут тосту уларыйбыта. Үлэтэ суох хаалбыппыт. Дьон сыһыана эмискэ уларыйбыта, Михаил Ефимовичтыын да сыһыаммыт уустугурбута. Миигин көрбөтөх курдук туттара, аттыбар турар дьоннуун илии тутуһара, миигин тумнан ааһара. Киһи быһыытынан өһүргэммитим. Иккиһинэн, “аҕыйах ахсааннаах норуот бэрэстэбиитэлэ диэн сэниир” диэн санаалар киирбиттэрэ.
Кини киирдэҕинэ бары тураллар, мин турбаппын. Киирсии кэриэтэ буолла. Мин киниэхэ суруйдум, “ити быһыыгын тохтот, эн миигин хайдах да кыайбаккын” диэн. Сотору Николаев бэрэсидьиэниттэн уурайбыта. Ол кэннэ киниэхэ сыһыаным уларыйбыта: төрүт кыһаллыбаппын, саҥарбаппын да, суруйбаппын да... Сотору эмиэ кэпсэтэр, дорооболоһор, киһилии сыһыаннаһар буолбуппут. Ааспыт аастаҕа... Хайдах наар өстөһө сылдьыахпытый!
Үтүөкэн сир
– Саха сиригэр төрөөбүппүттэн дьоллоохпун. Элбэх сиргэ сырыттым да, ханна даҕаны Саха сирин курдук үтүө сир суох. Барыларын кытары наһаа истиҥ сыһыаннаахпын. Сахалар – бэйэ дьоно. Бачча сааһырыахпар диэри кими да кытта иирсибэккэ кэллим, дьоҥҥо наар сырдыгы эрэ баҕарабын. Айар үлэм сыаналанан улахан өйөбүлү ылбытым. Миэхэ Өрөспүүбүлүкэ Норуодунай суруйааччытын аатын биэрбиттэрэ соһуччу, сүрдээх долгутуулаах, дьоллоох түгэн этэ. В.Штыров оччолорго бэрэсидьиэн этэ. Кини хара ааныттан хотугу норуоттары өйөөбүтэ.
Бэйэбин хаһан да үрдүктүк туттубаппын. Биир да киһини намтаппаппын. Хаһан да кими да таҥнарбатаҕым. Мэлдьи норуотум аттыгар сылдьыбытым. Арааһа ити буолуо, саамай сүрүнэ.
Билигин Ил Түмэҥҥэ хотугу омуктары араҥаччылыыр элбэх сокуон ылылынна. Онон “быһынныбыт-эһиннибит” диир кыахпыт суох. Биһиги норуоттарбыт этэҥҥэ олороллор. Хотугу оройуоннарга бырамыысыланнас хото киирэн эрэр. Итини сири-уоту араҥаччылыыр сокуоннар көмөлөрүнэн иилээн-саҕалаан биэриэххэ сөп. Атын ньыма суох. Оттон сокуонунан ханнык баҕарар таһымҥа сууттаһыахха сөп. “¤уу-һаа” буолбакка, күүстээх аргуменынан, сокуонунан киирсэ үөрэниэххэ.
Тылбыт сүтэр туруктаах
– Аан дойдуга барыта 40 тыһ. эбээн баар. Онтон 17 тыһ. Саха сиригэр олорор. Кинилэртэн 10 %-на төрөөбүт тылын билэрэ дуу? Сэбээн Күөлгэ оскуола баар, онон кэпсэтэллэр. Орто Халыма Березовкатыгар аҕыйах киһи кэпсэтэр буолуон сөп. Томпо Тополинайыгар нууччалыыга охтубуттар. Атын оройуоннарга – ыарахан. Нэдиэлэҕэ 3-4 уруогунан эбээн тылын үөрэппэккин. Тылы үөрэтэргэ, кэпсэтэр эйгэ тэриллиэхтээх.
Эбээннии тылынан биир кинигэ суруйа сылдьабын. Баҕар ааҕааччыта суох да буоллун, эбээннии суруйан эрэбин. Тылбыт сүтэн эрэр. Саха сиригэр тыллары үөрэтиигэ кыһалла сатыыллар, болҕомто уураллар даҕаны...
Табалар, табалар...
– Мин кыһаллар кыһалҕам, ыалдьар ыарыым – табаны тутан хаалыы. Миниистир буолбутугар А.А. Саввиновка “хас биирдии табаны көрөн саҥалыы аахтарар наада, оройуоннарга бэйэлэригэр аахтарыма” диэбитим. Дьиҥнээҕинэн, төһө таба тыыннааҕа биллибэт. Табаны Т/х-тын министиэристибэтигэр биэрбиттэрэ адьас сыыһа. Урут да өрө тардыбатахтара, билигин өссө уустук.
“Кыымы” турууласпытым
– Мин эһиги хаһыаккытын сөбүлээн ааҕабын. “Бэйэтэ позициялаах хаһыат” дии саныыбын. Сабыллыбытын кэннэ Федора Егорова көҕүлээн таһааран истэҕинэ, “Судаарыстыба көмөтө суох, чааһынай хаһыат хас нүөмэрин таһаарыаххыный?” – диэбитим. Ол иһин Ил Түмэн нөҥүө судаарыстыбаннай үбүлээһини туруорсарга сүбэлээбитим. Кини сөбүлэҥин ылан баран Ил Түмэн сиэссийэтигэр “Кыым” туһунан тыл эппитим. Артур Алексеев, Георгий Артемьев уо.д.а. өйөөбүттэрэ. Онтон ыла бүддьүөттэн үбүлэнэр буолбута.
Билигин “Кыым” – хаһыаттартан барыларыттан саамай ааҕыллымтыа. “Кыым” баарын тухары кырдьыгы суруйа туруҥ!
– Махтал, Андрей Васильевич!
Нина ГЕРАСИМОВА.