Ил Дархан Егор Борисов 2016 сыл алтынньы 25 күнүнээҕи ыйааҕынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлинэн Евгений Чекин анаммыта. Ол эбэтэр кини бырабыыталыстыбаны салайбыта бу күннэргэ 500 хонуга туолар.
– Евгений Алексеевич, дьэ, эн тускар уһун кэм ааспыт буолуохтаах. Ол устата өйгөр-санааҕар хатанан хаалбыт өйдөбүл туһунан ыйытар буоллар, тутатына туох диэн хоруйдуоҥ этэй?
–Оннук уһун кэм ааста дии санаабатым. Биллэн турар, туох-ханнык иннинэ төбөбөр “бүддьүөт” диэн тыл олорор буоллаҕа. Урут хаһан даҕаны бүддьүөтү кытта ыкса үлэлээбэтэх киһи эмискэ бүддьүөт иһин тус эппиэттээх буолара ураты эппиэтинэс. Онон ааспыт 500 хонук барыта бүддьүөтү кытта сибээстээх — ааспыт сыллааҕы, быйылгы бүддьүөтү макро-экэниэмикэ туруга уларыйыытын, солкуобай туругун учуоттаан таҥыы. Биһиги эрэгийиэн быһыытынан Арассыыйа атын субъектарыттан ойуччу турабыт. Оттон федерация, биллэн турар, биир кэлим систиэмэни таҥа сатыыр буоллаҕа. Онуоха биһиги уратыбытын өрө туппутунан тахсан кэлэбит, методикаларын ыһан кэбиһэбит. Оччотугар биир тылы булуу биһиэхэ да, кинилэргэ да ыарахан. Тоҕо диэтэххэ, судаарыстыба таһымыгар “биирдиилээн кэпсэтии” диэн суох буолуохтаах. Систиэмэ наада.
– Уһук Илин тоҕус эрэгийиэнэ кыттыһан туруорсуохтарын сөп этэ. Бары кэриэтэ суолбут-ииспит суоҕунан, ыраахпытынан атылыы инибит.
— Оннук көҕүлээһин мэлдьи баар эрээри, ол үксүгэр биир эрэгийиэн эрэ интэриэһин таарыйар буолан хаалар. Онон хаһан даҕаны систиэмэ бэрээдэгэр киирбэттэрин кэриэтэ. Арай өрөспүүбүлүкэ көҕүлээбит Уһук Илиҥҥэ элэктэриичэстибэ тарыыптарын тэҥнээһин кинилэр интэриэстэрин кытта сөп түбэспитэ. Ону кытта “Уһук Илин гектарын” туһунан сокуоҥҥа биһиги өрөспүүбүлүкэбит олус көхтөөхтүк кыттыбыта үгүс эрэгийиэҥҥэ туһалаатаҕа.
– Бүддьүөт диэбиккэ дылы, 2017 сыл бүддьүөт туолуутун өттүнэн ыарахан сыл ааста дии, быһыыта? Былырыыҥҥы уонна быйылгы бүддьүөтү хайдах сыаналыыгын?
— Кырдьык, чэпчэкитэ суох этэ. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин тутула оннук: бүддьүөппүт нолуоктан уонна нолуоктан ураты дохуоттара АХШ дуолларын кууруһуттан быһаччы тутулуктаахтар. Оттон куурус хамсааһына бөдөҥ хампаанньалар киллэрэр төлөбүрдэрин кээмэйигэр дьайар буолан, барылламмыт сорук туолбат балаһыанньата үөскүү сылдьыбыта. Бөдөҥ хампаанньалартан киирэр төлөбүрдэри кытта сибээстээх ыарахаттартан сылтаан, бүддьүөтү толоруу быстан ылар түгэннэрдээх этэ. Сүрүн нолуок төлөөччүлэри кытта үлэ тиһигин быспакка барбыта. Ол түмүгэр маннык көрдөрүүлээхпит: 2017 сылга судаарыстыбаннай бүддьүөтү толоруу 177,225 млрд. солк. буолла. Бу 10,3 мөлүйүөнүнэн ситэтэ суох, ол эбэтэр былаан 94,5 % туолла.
Оттон 2018 сыллааҕы бүддьүөт туһунан этэр буоллахха, былааннаммыт көрдөрүүлэр туолбат кутталлара син биир баар — солкуобай кууруһун наһаа үрдэтэн суоттааһынтан сорох нолуоктан уонна нолуогу төлөөччүлэртэн үп ситэ киириэ суоҕун сөп. Ол да буоллар, бүддьүөт социальнай хайысхатын сүтэриэ суоҕа. Өрөспүүбүлүкэ олоҕор тыын суолталаах бары тэрээһиннэр толору үбүлэниэхтэрэ. Ол эбэтэр, бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастара, нэһилиэнньэ социальнай көмүскэлэ, ол иһигэр социальнай босуобуйалар уонна толуйуулар, ДьУоКХ өҥөлөрүн иһин социальнай төлөбүрдэр мэктиэлэнэллэр.
Оттон бөдөҥ хампаанньалары кытта сыһыаннаһыыбыт Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин нолуокка сокуоннарынан эрэ сүрүннэниэ суохтаах. Социальнай көҕүлээһиннэр, социальнай эппиэтинэс, социальнай хайысхаҕа бииргэ үлэлээһин, үрдүк социальнай ыстандаартар тустарынан кэпсэтиэхтээхпит, биир тылы булуохтаахпыт.
– Муниципальнай тэриллиилэр сэбиэттэрин сийиэһигэр Ил Дархан Егор Борисов эппитинэн, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ 60 % АЛРОСА АХ төлөбүрдэриттэн турар. Былырыын атырдьах ыйыгар тахсыбыт алдьархай кэнниттэн “Мир” рудник сабыллан турар. Бу бүддьүөппүтүгэр хайдах сабыдыаллыаҕай?
— АЛРОСА бүддьүөккэ үп эриэ-дэхси киирэрин хааччыйар бөдөҥ нолуок төлөөччү буолар. Ол курдук, 2017 сылга АЛРОСА тэрилтэлэриттэн киирэр үп бүддьүөт бары дохуотун 34,3 %-на (69 719 мөл. солк.) буолбута. Оттон нолуоктан уонна нолуоктан ураты киирэр дохуот 50,7 %-нын сапта. Оттон 2018-2020 сс. бүддьүөт “Мир” рудник тохтуурун учуоттаан туран таҥыллыбыта.
– Дьарыктаах буолуу сыла саҕаланна. Киһи барыта билэр — тыа киһитигэр саамай табыгастаах баахтанан үлэ ньымата. Киһи, биир өттүнэн, тылын-өһүн, үгэстэрин, сиэрин-туомун, төрүт култууратын тутан олорор, иккис өттүнэн, бырамыысыланнаска үчүгэй хамнаһы аахсар кыахтанар. Бу хайысхаҕа үлэ хайдах буолуой?
— Бу Дьарыктаах буолуу сылын биир сүрүн хайысхата. “Олохтоох каадыры бырамыысыланнаска” бырайыак 2017 сылтан үлэлиир. Билигин сүрүн бырайыак быһыытынан Саха сирин бары хампаанньаларын хабан үлэлиир.
2017 с. биэс пилотнай хампаанньаҕа барыта 2 тыһыынчаттан тахса олохтоох киһи үлэҕэ киирдэ («УК «Колмар» ХЭУо - 905, «Якутуголь» АУо - 540, «Эльгауголь» ХЭУо - 223, «Алданзолото ГРК» АУо - 309, «Золото Селигдара» АУо - 263). Балар кэккэлэригэр 1100 эдэр киһи, 200-чэ тыа олохтооҕо баарын бэлиэтиир наада.
Бырайыак быһыытынан, 2018 сылга 20 хампаанньаны хабан туран 3 тыһыынча киһини үлэҕэ киллэриэхтээхпит. Холобур, «АЛРОСА», «Алмазы Анабара», «Сахатранснефтегаз», «Газпром добыча Ноябрьск», «Газпром трансгаз Томск», «Транснефть-Восток», «Таас-Юрях Нефтегазодобыча», «Прогноз» уо.д.а. курдук бөдөҥ хампаанньаларга.
Күн бүгүн эдэр каадыры талыы барар. Олунньуга Дьарыктаах буолуу судаарыстыбаннай кэмитиэтин уонна АЛРОСА хампаанньа бэрэстэбиитэллэрэ Үөһээ Муунатааҕы алмаастаах сиргэ үлэлиир дьону сүүмэрдии Бүлүү улуустарынан сылдьыбыттара. Ону сэргэ идэҕэ үөрэтээһиҥҥэ уонна стажировкалааһыҥҥа эрэкэмэндээссийэ биэрэргэ үлэ барда. Идэнэн сүүмэрдээһиҥҥэ барыта 1265 киһи кыттыбытыттан, билиҥҥитэ АЛРОСА хампаанньаҕа 326 киһи талылынна. Бу дьон хампаанньа иһигэр эбии тургутууну ааһыахтаахтар. Ону кытта 422 киһи идэҕэ үөрэнэллэригэр, 97 эдэр исписэлиис бырамыысыланнай хампаанньаларга стажировканы баралларыгар эрэкэмэндээссийэ бэрилиннэ.
Бырайыак 2020 сылга түмүктэниэхтээх, онуоха бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр 10 тыһыынчаттан аҕыйаҕа суох олохтоох киһи үлэ булуохтаах. Ол иһигэр тыа сириттэн сылдьар дьон 1000-тан итэҕэһэ, 30-гар диэри саастаах эдэр дьон 5000 тыһыынчаттан аҕыйаҕа суох буолуохтаах.
2018 сыллааҕы тэһээриннэр былааннара олоххо киирдэҕинэ, үлэтэ суох ахсаана 7 %-ҥа диэри түһүөхтээх. Ону кытта формальнайа суох дьарыктаахтар ааҕыллыахтара, үлэҕэ сыһыаннаһыылары сокуоннай оҥорууга 9 тыһыынчаттан итэҕэһэ суох киһини хабыахтаахпыт.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи ыччат үлэтин биирсэтэ арыллыаҕа. Идэҕэ үөрэтиигэ, каадыры хат бэлэмнээһиҥҥэ, идэлэрин үрдэтиигэ болҕомто ууруллуоҕа. Барыта 3000 киһини үөтэргэ былаанныыбыт. Мантан 70 %-на техническэй (оробуочай) идэ буолуоҕа. Араас категориялаах суоппардар, бульдозер машинистара, экскаваторщиктар, проходчиктар, хайа оробуочайдара уо.д.а.
Бырайыак туох баар тэрээһинин түмүгүнэн 22 тыһыынчаттан итэҕэһэ суох киһини үлэнэн хааччыйыахтаахпыт. Оччотугар үлэтэ суох уопсай ахсаана 7 %-ҥа диэри, тыа сиригэр 8 %-ҥа диэри намтыахтаах, 4 тыһыынча саҥа үлэ миэстэтэ тахсыахтаах, формальнайа суох үлэлиир 9000 киһи үлэтэ сокуоҥҥа мэктиэлэнэр буолуохтаах.
—Итини сэргэ Арассыыйа таһымынан Волонтер уонна Доброволец сыла саҕаланна. Манна туох үлэ барыаҕай?
— Бу дойду үрдүнэн сайдар хамсааһын. Ханнык да тэрээһиҥҥэ волонтера суох сатаммаккын. Манна ордук ыччат көхтөөҕө үөрдэр.
Бу өрөспүүбүлүкэ ыччакка аналлаах бэлиитикэтигэр биир сүрүн хайысханан буолар — 2011 сылтан “СӨ волонтердары кытта үлэҕэ киинэ” автономнай кэмиэрчэскэй суох тэрилтэ үлэлиир. Күн бүгүн доброволецтар кииннэрэ 18 муниципальнай тэриллиигэ бааллар уонна 4675 киһини хабан үлэлииллэр.
Быһыы-майгы уларыйан истэҕин аайы социальнай кыһалҕалары быһаарыыга саҥа сүүрээннэр арыллан иһэллэр. Социальнай боппуруостары быһаарыыга дьон-сэргэ бэйэтинэн кыттарын кэм-кэрдии ирдиир. Оннук биир суолунан үтүө көҥүлүнэн көмөлөһөөччүлэр (доброволецтар) хамсааһыннара буолар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ үтүө көҥүлүнэн көмө сайдыытын кэнсиэпсийэтэ ылыллыбыта. Манна уопсай стратегия, судаарыстыба хамсааһыны сүрүннээһинэ, сайдыытыгар өйөбүлэ суруллар. Салгыы түһүмэххэ волонтердааһын эйгэтин сүрүннүүр сокуон ылыллыахтаах. Бырабыыталыстыба туһааннаах сокуон барылын оҥорбута, сотору Ил Түмэн көрүүтүгэр киириэҕэ.
Сокуон барылыгар өрөспүүбүлүкэҕэ үтүө көҥүлүнэн көмө быраап өттүнэн тутула, сүрүн бириинсиптэрэ, сыала-соруга, волонтердар бырааптара уонна эбээһинэстэрэ суруллар. Ону кытта судаарыстыба өйөбүлүн көрүҥнэрэ.
Докумуон уопсастыбаннай холбоһуктар уонна тэрилтэлэр Саха сирин Уопсастыбаннай палаататыгар киллэрбит этиилэрин учуоттаан оҥоһуллубута. Ыччат дьыалатыгар уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтигэр министиэристибэ Уопсастыбаннай сэбиэтигэр дьүүллэһиллибитэ.
Ыччат көхтөөҕө үөрдэр. Оскуола оҕолоро, устудьуоннар үөрэхтэрин быыһыгар дьарыктаналлар. Чөл олоҕу тарҕаталлар, тулалыыр эйгэни тупсарыыга үлэлииллэр. Аҥаардас кырдьаҕастарга көмөлөһөллөр. Ыарахан быһыыга-майгыга түбэспит оҕолорго көмөлөһөргө мэлдьи бэлэмнэр.
Үтүө көҥүлүнэн көмөлөһөөччү (волонтер) сылын хас биирдии ыйын бэһис чыыһылатыгар “Үтүө санаа өрөспүүбүлүкэтин” Биир кэлим дьайыы (Дни единых действий) күннэрэ ыытыллаллар. Бу нэдиэлэҕэ, кулун тутар 5 күнүгэр “Ийэҕэ махтал” аахсыйа буолан ааста. Доброволецтар элбэх ийэлэргэ хаар күрдьэн, мас мастаан, муус бэлэмнээн көмөлөстүлэр, сэминээрдэри, форумнары, практикумнары, култуурунай-маассабай тэрээһиннэри — бэстибээллэри, успуорт күрэхтэһиилэрин, презентациялары уо.д.а. ыыттылар.
– 2016-2026 сылларга Судаарыстыба-чааһынай партнерство (ГЧП) сайдыытыгар уонна өр сыллаах инвестиция бырайыактарын олоххо киллэриигэ туһуламмыт судаарыстыбаннай бырагыраама тус сыаллаах көрдөрүүлэрэ хайдаҕый?
— Өйдүүргүт курдук, мин өрөспүүбүлүкэҕэ ГЧП эйгэтигэр судаарыстыба бэлиитикэтин систиэмэтин олохтуурга, онно олоҕурбут инвестиция бырайыактарын олоххо киллэриигэ ыҥырыллыбыт киһибин. Ол иннинэ мин салалтабынан оннук систиэмэ Ярославскай уобаласка эрэгийиэн сокуоннарыгар олоҕуран тэриллибитэ. Эспиэрдэр ону дойдубар эрэ буолбакка, федеральнай таһымҥа сыаналааннар өрөспүүбүлүкэҕэ ыҥырыллан кэлбитим.
Өрөспүүбүлүкэҕэ ГЧП 30 эбийиэгэ тутуллуохтаах. Оҕо саадтара, оскуолалар, култуура эбийиэктэрэ — инвестиция уопсай суумата 11 млрд. солкуобайтан тахса.
Холобур, оҕо саадтарын тутуу далааһыннаах бырагырааматын олоххо киллэрэбит. Барыта 18 бырайыак саҕаланна. Ол түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ 2871 оҕо миэстэтэ тахсыахтаах. 2017 сылга бастакы 7 оҕо саада үлэҕэ киирдэ — 1043 миэстэ таҕыста.
ГЧП бырайыактарыгар тутуу хаачыстыбатыгар кэмчилээбэттэр. Өскөтүн тутуу аҥаардас бүддьүөт суотугар барар буоллаҕына, ороскуоту кэмчилээһин боппуруоһа үгүстүк турар. Үгэс курдук, тутуу хаачыстыбатыгар, комфорт эйгэтигэр кэмчилииллэр. Оттон ГЧП эбийиэктэригэр бары параметрдар чопчу суруллаллар, онон бырайыак хайдах былааннаммытай да, оннук үлэҕэ киирэр.
Оҕо саада тутулуннаҕына, онно үлэ миэстэтэ таҕыстаҕына, сиэриилээх былааска дьон үөрүүтүн саҕа улахан махтал суох!
Үлэ барбытын түмүгэр ГЧП туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылынныбыт. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ судаарыстыба-чааһынай партнерствоны олоххо киллэриигэ Арассыыйаҕа бастыҥнар кэккэлэригэр, Уһук Илиҥҥэ инники күөҥҥэ сылдьабыт.
– Оттон 2012-2020 сс. тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын бырагыраамата олоххо киириитин хайдах сыаналыыгыный?
— 2017 сыллаахха уонча сыл кэнниттэн аан бастаан тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйата 25,1 млрд. солкуобайга тэҥнэстэ. Ол эбэтэр, 2016 сылга тэҥнээтэххэ, 1,5 % эбилиннэ.
Сүөһү ахсаана 2018 сыл тохсунньу 1 күнүгэр 188,4 тыһыынча буолла — 2017 сыл саҥатыттан 1 % эбиллии баар. Оҥорон таһаарыы көрдөрүүлэрэ эбиллэр. Үүтү ыаһын баалабай көрдөрүүтэ 166,4 тыһ. туонна, эккэ туттуллар сүөһү уонна көтөр тыыннаах ыйааһына — 35,6 тыһ. туонна, сымыыт тахсыыта — 121,5 мөл. устуука.
Үбүнэн өйөбүлү 57 сүөһү көрөр бөдөҥ хаһаайыстыба ылбыт буоллаҕына, итинтэн 12 бааһынай (фермер) хаһаайыстыбата. Өйөбүл кээмэйэ — 297 мөл. солкуобай.
2017 сылга 1 652 миэстэлээх 12 сүөһү иитэр комплекс үлэҕэ киирдэ. Манна судаарыстыба 413,9 мөлүйүөнү, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн 162,8 мөл. солкуобайы укта.
Сылгы базатын тутууну субсидиялааһын курдук судаарыстыба саҥа өйөбүлэ киирдэ. Манна 2017 сылга 28 улуустан 100 сайаапкалаах тигистэ.
Аһы-үөлү оҥорон таһаарыы 2016 сылга тэҥнээтэххэ, маннык эбилиннэ: арыылааһын – 103,9%, үүт – 194,8%, аһытыллыбыт үүт бородууксуйата – 5,8 төгүл, сүөгэй – 102,4%, сметана – 7,2 төгүл, сыр – 107%, сүөһү этэ тоҥоруллубута – 103%, сибиинньэ этэ тоҥоруллубута – 137,1%, халбаһы оҥоһук – 101,6%, балык уонна балык бородуукта – 103,5%, итирдибэт утахтар – 113,4% к 2016 г.
Федеральнай бүддьүөттэн кыттыһан үбүлээһини үксэтэргэ үлэ барар. Ол курдук, «Устойчивое развитие сельских территорий» хос бырагыраамма чэрчитинэн кыттыһан үбүлээһин кээмэйэ 2016 сылга тэҥнээтэххэ 40 % эбилиннэ — 549,2 мөл. солк. тиийдэ).
Тыа сиригэр кыаммат дьон бэйэлэрэ дьарыктаах буолалларыгар анаан 26 улууска хас биирдии сэлиэнньэҕэ 1 мөлүйүөн тиксэрин курдук суоттаан 70 мөлүйүөн туһуламмыта. Өйөбүл ылбыт дьон ахсаана 1 067 киһи.
Саҥа саҕалыыр пиэрмэри өйөөһүҥҥэ 145 мөлүйүөн, дьиэ кэргэн пиэрмэлэригэр 76,1 мөлүйүөн туһуланна. Куонкурустар түмүктэринэн өйөбүлү 66 – пиэрмэр, 20 бааһынай хаһаайыстыба баһылыктара ыллылар.
19 тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэрэ буойуна тутталларыгар-тэринэллэригэр, үүт сыахтарын тутталларыгар, хортуоппуйу уонна оҕуруот аһын таҥастыырга тэрил атыылаһалларыгар өйөбүл ыллылар.
Таба иитиитигэр 824,2 мөл. солкуобай барда: федеральнай бүддьүөттэн - 211,7 мөл. солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөүттэн – 612,5 мөл. солк. Таба ахсаана 156 814 төбө буолла (2016 сылга холоотоххо, 0,6% эбиллии). Ол иһигэр тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэригэр 150 575 таба баар.
Кыһалҕа да, бөрүкүтэ суох көстүү да элбэх. Ньурба улууһугар — Өҥөлдьөҕө уонна Дьаархаҥҥа хотоннор суулуннулар, Мииринэй оройуонун “Новай” сопхуоһугар хотон умайда. Горнай улууһугар саҥа саҕалыыр пиэрмэр хотонугар сүөһүлэрэ тыыннара хаайтаран өлбүтэ, оттон күһүн Амма Болугуругар тутулла турар хотон сууллан, тутааччылар эмсэҕэлээбиттэрэ.
Кыстык судургута суох ааһан эрэр. Оппут тиийбэт буолан, ыаллыы уобаластартан атыылаһарга тиийэбит. Холобур, былырыын саас 23 тыһыынча сылгыны эбии аһаппыт буоллахпытына, быйыл 72 тыһыынча кэриҥэ сылгыны эбии аһатарга тиийдибит.
— Оттон күрэстэһэр кыахтаах олохтоох бородууксуйаны хайдах оҥоробут? Биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар, холобур, сымнаҕас айылҕалаах, суоллаах-иистээх, киэҥ ырыынактаах дойдулар табаардарын кытта күрэстэһэрбит ыарахан курдук.
— Ааспыт сылга дьоҕус уонна орто урбаан эйгэтигэр барыта 53 тыһыынча судаарыстыба көмөтө оҥоһулунна — үбүнэн, үөрэтиинэн, баайынан, информациянан, консултаассыйанан. Өрөспүүбүлүкэҕэ 16 биисинэс-инкубатор үлэлээтэ, 2017 сылга өссө икки эбийиэк тутулунна — Аллараа Бэстээххэ уонна Амма сэлиэнньэтигэр.
СӨ Ил Дарханын ыйааҕа тахсан турар: “Олохтоох оҥорон таһаарыыны көҕүлүүр миэрлэр тустарынан”. Ол курдук, 2017 сылга таҥастыыр бырамыысыланнас, тыа хаһаайыстыбатын уонна өҥөлөрү оҥоруу хайысхаларынан 28 оройуоҥҥа 90 бырайыак оҥоһуллубута, онон 155 үлэ миэстэтэ тахсыбыта.
Олохтоох оҥорон таһаарыы пуондатын тэрийиигэ үлэ барар. Пуонда 5 мөлүйүөнтэн 40 мөлүйүөҥҥэ диэри үбү 5,5-8 %-наах чэпчэтиллибит сойуомҥа биэрэр буолуоҕа.
Куонкурус түмүгүнэн Арассыыйа 100 бастыҥ табаарын аатын “Кладовая Олекмы” ХЭУо оҥорор «Олекминский» сыыра, “Түмэн” СХПК убаһа этиттэн бородууксуйалара, “Сладкие мечты” ХЭУо бырааһынньыктааҕы туорда ыллылар.
2017 сыл от ыйын 1 күнүттэн “Саха сиригэр оҥоһулунна” диэн бренд олохтонуутун бырайыага саҕаланна. Күн бүгүн бу бренд аатынан 44 атыы туочуката уонна 80 олохтоох бородууксуйаны нэһилиэнньэҕэ тиэрдээччи үлэлиир.
– Биир саамай сүрүн кыһалҕабыт — авиабилиэт уонна салгынынан сырыы ыарахана. Сочитааҕы инвестиция форумугар Саха сирэ ТВС-2 ДТС чэпчэки сөмөлүөттэри “айааһааччы” буоларын туһунан сөбүлэһии түһэрсибитиҥ. Бу сөмөлүөттэр туох туһалаах буолуохтарай?
— Бу сөбүлэһии биһиги өрөспүүбүлүкэбит курдук суола-ииһэ суох чиэски сирдээх-уоттаах Уһук Хотугу дойдуга дьон олоҕун тупсарарга аналлаах. Дьон сырыытыгар, ыраах сытар нэһилиэктэри мэдиссиинэ өҥөтүнэн хааччыйарга. Ону кытта Арассыыйа дьоҕус авиация ырыынагар тахсарыгар төһүү буолуоҕа.
Докумуоҥҥа мин, Бурятия Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Алексей Цыденов, РФ тырааныспарга миниистирэ Максим Соколов, РФ бырамыысыланнаска уонна эргиэҥҥэ миниистирэ Денис Мантуров, «Вертолеты России» генеральнай дириэктэрэ Андрей Богинскай илии баттаабыппыт.
Бу Сөбүлэһиинэн Улан-Удэ авиацианнай собуотугар оҥоһуллар ТВС-2 ДТС сөмөлүөттэр пааркаларын тэрийиигэ уонна сиэрийэнэн оҥорон таһаарыыга кыттыгас үлэ барыахтаах. Бу маныаха майгынныыр омук сөмөлүөттэринээҕэр ордук көрдөрүүлэрдээх сөмөлүөт — бэтэрээ эрэ буолбакка, эрэийиэннэр икки ардыларыгар көтүөххэ сөп. Онон маннык сөмөлүөттэри “Полярные авиалинии” хампаанньа хотугу улуустарга туһанарыгар сөптөөх дии саныыбыт. Омук сөмөлүөттэрин кытта тэҥниир буоллахха, көтөрө ырааҕынан да, уйуктааҕынан да ордук.
- Арассыыйа 2024 сылга диэри сыыппара экэниэмикэтигэр күүскэ сайдыахтаах. Ханнык баҕарар хаһаайыстыбаны салайыы компьютер бастыҥ технологияларынан букатын атын таһымҥа тахсыахтаах. Саха сиригэр бу хайысхаҕа хайдахпытый?
- Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Туһаайыы тылын туомтуу тылларынан «прорывное развитие России» диэн буолла. Манна кини бастатан туран технологическай сайдыы туһунан этэр.
2017 сыл сайыныгар РФ Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан “РФ сыыппара экэниэмикэтэ” диэн бырагыраамма бигэргэммитэ. Судаарыстба өттүнэн сүрүннэнэр биэс хайысха баар — нуорма өттүн олохтооһун, үөрэтии, каадыры бэлэмнээһин, чинчийиилэри уонна техническэй өттүн, информация инфраструктуратын, информация өттүнэн куттала суох буолууну хааччыйыы.
Уопсайынан өйдөөтөххө, сыыппара экэниэмикэтэ — бу сыыппара технологияларын көмөтүнэн оҥорон таһаарыы хас да бүк үрдүүр экэниэмикэтэ.
РФ Сибээскэ министиэристибэтэ оҥорбут бырагыраматын туһунан эттэххэ, судаарыстыба, дьон-сэргэ, биисинэс, билим-үөрэхтээһин эйгэтэ — бука барыта информация технологияларын нөҥүө биир кэлимник алтыһар эйгэлэрэ тэриллиэхтээх. Оччотугар үрдүк технологияларга олоҕурбут урбаан эргимтэтэ баар буолуо, дьоҥҥо-сэргэҕэ өҥө бары көрүҥүн оҥоруу хаачыстыбата тупсуо.
Дьон-сэргэ Интэриниэт ситимигэр бигэтик киириэхтээх. Владимир Путин эппитин курдук, 2024 сылга ханна баҕарар Интэриниэт баар буолуоҕа. Ол курдук, 250 киһиттэн элбэх нэһилиэнньэлээх пууннар үгүстэригэр волокно-оптика ситимэ (ВОЛС) тардыллыаҕа. Оттон Уһук Хотугу, Сибиир уонна Уһук Илин ыраах ойдом сытар нэһилиэньэлээх пууннара Арассыыйа спутниктарын нөҥүө ситимҥэ бигэтик киириэхтэрэ.
Саха сиригэр да ситиһиилэр бааллар. Ол курдук, ВОЛС ситимигэр дьон-сэргэ 69 %-нын хабар 94 нэһилиэнньэлээх пуун хабылынна. ВОЛС уопсай уһуна 5,6 тыһыынча килэмиэтир. Итинтэн 1,8 тыһ. км 2017 сылга тардылынна, ол эбэтэр 21 нэһилиэнньэлээх пуун түргэн интернеккэ холбонно.
Арассыыйа тэлэбиидэнньэҕэ уонна араадьыйаҕа ситимэ 126 сыыппара тэлэбиидэнньэтин ыстаансыйатын туруорда. Балар өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 95 %-нын хабар 390 нэһилиэнньэлээх пууну 10 босхо ханаалынан хааччыйаллар. Оттон бу салааҕа инвестиция уопсай кээмэйэ биэс сыл иһигэр 11,5 миллиард солкуобай буолла.
САССР 100 сылыгар туһуламмыт биир сүрүн эбийиэкпитинэн IT-паарка тутуута буолар. Бу хайысханан сайдарга барыта баар — элбэх талааннаах ыччаттаахпыт, үөрэтии базата даҕаны үчүгэй.
Аны 4-5 сылынан ханнык идэлээх дьон наада буолуохтарын өтө көрөр улам ыараан иһэр. Саҥа идэтийии үөскээн иһэн сүтэр буолла. Онон Ил Дархан сорудаҕынан каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ ХИФУга кииннээн компетенцияны үрдэтии, ВШИМҥэ (Высшая школа инновационного менеджмента при главе РС(Я) кииннээн квалификацияны үрдэтии кииннэрин тэрийдибит. Ону таһынан орто оскуола учууталларын квалификацияларын үрдэтии бырайыага оҥоһулунна. Ол эбэтэр, учууталлары үөрэнээччилэр ханнык идэнэн баралларын эрдэттэн быһаарар кыахтаналларын курдук үөрэтиэхтэрэ.
Маннык бырайыактары олоххо киллэриигэ “СӨ 2018-2020 сс. экэнэмиичэскэй сайдыыта уонна инновационнай экэниэмикэтэ” судаарыстыбаннай бырагыраамма иһинэн “Сыыппара экэниэмикэтэ” хос бырагыраамма үлэлиир.
Дьэ, ити курдук, хас биирдии тыын хайысхаҕа — үөрэхтээһиҥҥэ, доруобуйа харыстабылыгар, энэргиэтикэни кэмчилээһиҥҥэ, судаарыстыба өҥөлөрүгэр, технологияларынан сэбилэммит урбааҥҥа уонна куттал суох буолуутугар — дьон олоҕун тупсарыыга уонна судаарыстыбаннай салайыы көдьүүһүн үрдэтэргэ туһуламмыт бырайыактар олоххо киирэн иһиэхтэрэ.
– “Кыым” ааҕааччыларын биир ыалдьар боппуруостара — саха тылын сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бэлиитикэтэ. Манна туох үлэ барарый?
— Биллэн турар, глобализация үйэтигэр норуот тыыннаах буолар сүрүн боппуруоһа буоллаҕа. Тыл уонна сурук-бичик күнүнэн эҕэрдэлииригэр Ил Дархан Егор Борисов этэн турар: Саха сиригэр судаарыстыбаннай саха уонна нуучча тыллара, ону кытта эбэҥки, эбээн, дьүкээгир, долгаан уонна чукча тыллара сайдалларыгар, көҥүл тарҕаналларыгар ахсаабат болҕомто ууруллар. Өрөспүүбүлүкэҕэ 130 омук эйэ дэмнээхтик олороро, үлэлиирэ, алтыһара — дьоллоох олох мэктиэтэ.
Күн бүгүн 652 оскуола баарыттан 419 оскуолаҕа саха тылын үөрэтэллэр. Эбэҥки тылын – 19, эбээн тылын – 12, дьүкээгир тылын 3 оскуолаҕа үөрэтэллэр. Чукча тылын – 59 оҕо, долгаан тылын 132 оҕо үөрэтэр.
2017 сыллаахха төрөөбүт тылынан үөрэтии технологияларыгар, үөрэтии ис хоһоонун тупсарыыга туһуламмыт Саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы сийиэһэ ыытыллыбыта.
Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күннэригэр анаммыт дэкээдэ дьон интэриэһин тарта. Холобур, быйылгы Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии чэрчитинэн Алдан оройуонугар «Язык якутов – мой родной язык» аахсыйа ыытылынна. Манна Алданнааҕы политехникум, медколледж уонна оскуола оҕолоро кытыннылар. Сүрүн тиэмэтэ — төрөөбүт тылы эрэ буолбакка, ыаллыы омуктар тылларыгар, култуураларыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыахха наада диэн. Константин Ушинскай тылларынан сирдэтэн: “Тыла сүттэҕинэ — омук эмиэ сүтэр”.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи медиа-кииҥҥэ сахалыы суруйар суруналыыстарга алтыс төгүлүн сэминээр ыытылынна. Тэрийээччилэринэн Сибээс уонна информация технологияларын министиэристибэтэ уонна Гуманитарнай чинчийэр институт буолаллар.
Аллараа Халыма улууһун Андрюшкино национальнай орто оскуолатыгар “Арктика үөрэхтээһинигэр аныгылыы технологиялар” диэн видео-кэмпириэнсийэ ыытылынна. Манна хас даҕаны хотугу улуустан төрөөбүт тыл учууталлара,”Нэривдэн” норуот кэлэктиибин кырдьаҕастара, муусука оскуолатын үөрэнээччилэрэ кыттыыны ыллылар. Улуустарынан төрөөбүт тылы сайыннарыыга тэрээһиннэр мэлдьи бараллар.
Эн сөпкө этэҕин, кырдьык, дьыалабыай эйгэҕэ саха тыла баҕа хоту дэлэйдик туттуллубат. Дьиҥинэн, ханнык баҕарар суолталаах мунньахтары, форумнары, тэрээһиннэри ыытарга, ол иһигэр былаас уорганнара үлэлиир сирдэригэр синхроннай тылбааһы ыытарга кыах баар.
- Киэҥ кэпсээниҥ иһин махтал буоллун!
Мария Христофорова
