Бүгүн Саха сирин Ил Дархана Айсен Николаев Эбээн-Бытантай улууһугар тиийдэ. Бөлөх икки аҥыы арахсан Түгэһиир уонна Дьарҕаалаах нэһилиэктэринэн киэҥ хайысхалаах бырагырааманан нэһилиэнньэни кытта көрүстэ.
Ил Дархан Айсен Николаевы авиапорка «Үпэндьэл» эбээлэр бөлөхтөрө, кэнчээри ыччат эбээннии сиэринэн алҕаан, айах тутан күндүлээн көрүстүлэр. Эдэр табаһыт, Хотугу норуоттар оонньууларын хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ Афанасий Константинов киэргэтиллибит сыарҕалаах табанан киирбитэ сөҕүмэр кэрэ хартыына буолла.
Айсен Николаев бастакынан сөмөлүөттэн түһээт, Түгэһиир кырдьаҕас сиригэр аан маҥнай үктэммитинэн эбээннии сиэринэн аал уотунан алҕанна. Мустубут дьон, тэрилтэ салайааччылара, кэлбит ыалдьыттар бу бэлиэ түгэни чиҥэтэн тэтимнээх сээдьэ доҕуһуолугар уйдардылар.
Салгыы өрөспүүбүлүкэ Баһылыга Айсен Сергеевич Эбээн-Бытантай улууһун саамай аҕыйах нэһилиэнньэлээх Дьарҕаалаах нэһилиэгэр бөртөлүөтүнэн «Сайдыы» диэн пилотнай бырайыагынан тутуллубут саҥа хочуолунайы көрө барда.
Сити кэмҥэ хаалбыт Бырабыыталыстыба бөлөҕө бэйэлэрин салааларынан сырыттылар. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов ынах сүөһү иитиитинэн дьарыктанар эдэр ыалга Августина, Иннокентий Старостиннарга ыалдьыттаата. Бу эдэр ыал 30 тахса төбө ынах сүөһүнү иитэллэр. 2017 сыллаахха «Саҥа саҕалыыр фермер» бырагырааманан грант ылан тураллар. Августина, Иннокентий Старостиннар сүөһүлэрин өссө элбэтэр былааннаахтар, ол инниттэн аны «Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьиэ кэргэн» диэн хайысханан граҥҥа киирсэр баҕа санаалаахтарын эттилэр.
Салгыы тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов буойуна сыахха сылдьан, бу сыах үлэтин-хамнаһын көрөн олус сэргээтэ. Санатар эбит буоллахха, 2018 сыллаахха Эбээн-Бытантай улууһугар аныгы толору хааччыллыылаах сүөһү этин астыыр – таҥастыыр сыах түргэн кэмҥэ тутулла охсон, чуо бааччы Хотугу норуоттар III оонньууларын саҕана үөрүүлээхтик арыллыбыта. Саамай элбэх табалаах «Кочевник» ородобуой община баһылыга, сыах үлэтинэн дьарыктанар Альберт Колесов оҥорон таһаарар бородууксуйатын, инники былааннарын туһунан сиһилии кэпсээтэ. Бу манна ордук вакуумнай хахтаах чоҥку, силии, 7 күн устата холодильникка буорту буолбакка сытар таба этэ кэлбит дьон сэҥээриитин ылла. Альберт Александрович бу оҥорон таһаарбыт бородууксуйатын киин сиргэ, куоракка ыытан киэҥ эйгэҕэ атыыга таһаарыан баҕарарын, ол эрэн оннук түгэҥҥэ бу бородууксуйа тиэллии, атыыга таһаарыы ороскуота эбиллэн олус ыараан тахсарын туһунан эттэ. Онтон Эбээн-Бытантай улууһугар олохтоох бородууксуйа хамаҕатык атыыга барар, оҥоһуллан тахсыбыт күнүгэр тута бүтэрин туһунан бэлиэтиир тоҕоостоох.
«Улуус киинигэр 2018 сыллаахха сүөһү этин астыыр – таҥастыыр сыахпытын тутан үлэҕэ киллэрбиппит. Бу сыах модульнай буолар, ол эбэтэр сүөһүнү өлөрүүгэ (забойга) уонна оҥорон таһаарыыга аналлаах. Аан дойду үрдүнэн “сибиэһэй эт” диэн өйдөбүл киирдэ, ол эбэтэр сарсыарда идэһэлэммит эт киэһэ бүтүөхтээх. Эти, эт аһы тоҥорон хаһаанартан сайдыылаах дойдулар аккаастанан тураллар. Үчүгэй астыыр – таҥастыыр сыах (эбэтэр пуун) туох баар инфраструктуратын, тэрилин кытта кырата 2,5 мөл. солк. – 6 мөл.солк. диэри сыаналаах. Судаарыстыбаттан көмөтө суох чааһынай хаһаайыстыбалар дьоҥҥо маннык сыаҕы тэринэр уустук буолара биллэр. Биһиги улууспут сүрүн салаата тыа хаһаайыстыбата буолар. Онон, анал астыыр – таҥастыыр сыах баара, олоххо киирэн үлэлиирэ улахан суолталаах», – диир Альберт Александрович.
«Кочевник» ородобуой община сыллата сайын аайы оскуола оҕолорун таба ыстаадаларыгар таһааран эбээн омук төрүт дьарыгар сыһыарар. И.Н. Слепцов аатынан Кустуур орто оскуолата арго хайысхалаах буоларынан, ыкса ситимнээхтик үлэлиир. Быйыл бу общинаҕа 35 оҕо сайылаата. Үлэлээх буолуу киинин нөҥүө 2,5 ыйдаах хамнастара кыракый табаһыттарга төлөммүт. «Үлэлээх буолуу кииниттэн 990 тыһ. солк. оҕо хамнаһыгар көрүллэн олус үчүгэй көмө буолла. Оҕолор суол-иис баар кэмигэр кулун тутар ыйга таба ыстаадаларыгар тахсаллар уонна ыкса күһүн, үөрэх дьыла саҕаланыыта бөһүөлэккэ төттөрү киирэллэр. Онон баҕа санаа диэн табаҕа үлэлии тахсар оҕолор хамнастарын 3 ый төлүүллэрэ буоллар», – диэн бэйэтин этиитин община баһылыга Тыа хаһаайыстыбатын миниистиригэр тиэртэ.
Салгыы тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов «Гарпан» этнокултуурунай кииҥҥэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьону кытта көрүстэ. Мустубут дьон от тиэллиитин, сүөһүгэ эбии аһылык туһунан ыйытыктары биэрдилэр. Ыанар ынахха көрүллэр көмө харчы субай сүөһүгэ кытта бэриллэрэ буоллар диэн баҕа санаатын 40 тахса төбө сүөһүлээх Афанасий Стручков эттэ. Бу өйдөнөр даҕаны, Эбээн-Бытантай улууһа дьиҥнээх саха ынаҕын боруодатын сир үрдүттэн симэлиппэккэ, атын боруодалары кытта булкуйбакка иитэн кэлбит соҕотох улуус буолар. Маны тэҥэ саха сылгытын иитиитинэн дьарыктанар дьон сылгы төбөтүгэр көрүллэр харчы тоҕо киин улуустары кытта тэҥин ыйыттылар, хотугу улуус усулуобуйата ыараханынан бөлөхтөрүнэн араарар сөп буолуо диэн эттилэр. Онтон таба иитиитигэр сыллата көрүллэр субсидия харчытыгар, табаһыттар хамнастарыгар эмиэ элбэх ыйытык баар, бу маны үлэ бэрээдэгин быһыытынан быһаарсыахпыт диэн тарҕастылар.
Ил Дархан Айсен Николаев Дьарҕаалаах нэһилиэгиттэн кэлэн баран, бырагыраама быһыытынан Р.И. Шадрин аатынан Саккырыыр орто оскуолатыгар, саха ынаҕын иитэр «Бытантай» генофонднай питомникка, тыыл бэтэрээнэ, үйэтин тухары таба иитиитигэр үлэлээбит Мария Николаевна Мироноваҕа, 6 кыыс оҕолоох эдэр ыалларга Нина, Петр Сотрудниковтарга ыалдьыттаата.
Салгыы улуус дьаһалтатын дьиэтигэр Эбээн-Бытантай улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын тула улахан мунньах буола турар.
«Бытантай уоттара» хаһыат
