Арассыыйа устуоруйатыгар быйыл аан бастаан “хамсык үөскэппит муодата” – үс хонуктаах быыбар – ыытылынна. Хамсык намыраан, хата, почтанан куоластааһыҥҥа тиийбэтибит (сокуон быһаас ылыллыбыта), “оччотугар хааһыбыт букатын хойдуо хаалла” диэн үөрэргэ тиийэбит. Бытаан быыбарга “Биир ньыгыл Арассыыйа” (ЕР) хаардыы хааман кыайыылаах тахсан элбэх дьону соһуталаата.
Арассыыйа – Белоруссия буолбатах
Хабаровскай миитиннэрин, Белоруссия балыырдаах быыбарын күөнүгэр балаҕан ыйынааҕы быыбарга оппозиция күннүүрэ буолуо диэн сабаҕалааһын туолбата.
Күбүрүнээтэрдэргэ былаас баартыйатыттан эрээри, тутулуга суох хандьыдаатынан киирсибит сэттэ күбүрүнээтэр (Севастополь, Ленинград уоб., Татарстан, Краснодар кыраайа, Дьэбириэй АУо уонна Камчатка) 80-тан тахсалыы % ылан хоттулар. Иркутскай, Архангельскай уобаластарга уонна Коми Өрөспүүбүлүкэтигэр иккис туур буолуо диэн, бэл, Кириэмил кытта күүтэрэ дииллэрэ да, оннук буолбата. Манна регионнарга былаас атын кутталлаах хандьыдааттары эрдэттэн “өттүктээн” туораталаабыта улахан оруолланна дииллэр. Саамай кыраны ЛДПР-тан турбут Смоленскай баһылыга А.Островскай – 57,11% ылла.
Дьон тахсыыта олус үрдүк буолбатах. Холобур, Дьэбириэй АУо – 57,9%, Татарстаҥҥа – 52%, Тамбов уобалаһыгар 49,5% дьон кыттыбыт. Былаас үс күннээх быыбарга кыайарыгар аҕыйах дьон быыбарга тахсыбыта көмөлөстө дииллэр. Эспиэрдэр этэллэринэн, былаас баартыйата бэйэтин “электоратын” – бүддьүөттээхтэри, биэнсийэлээхтэри, наар былаас иһин куоластыыр дьону кытаанахтык хонтуруоллаан, мобилизациялаан таһаарбыта сөҕүмэр түмүктэммит. Бээтинсэҕэ, субуотаҕа элбэх дьону хонтуруоллаан куоластатта дииллэр.
Сорох эспиэр быыбар үс күн барбыта быыбар түмүгүн “эбэн, элбэтэн” биэрэргэ көмөлөстө дииллэр. Баҕар буолуо, үс күнү быһа ханнык да баартыйа, кэтээн көрөөччү батыһа сылдьан быыбар хамыыһыйатын, урнаны манаабат. Дьиэҕэ, уулуссаҕа, тэрилтэлэргэ ыытыллыбыт эрдэ куоластааһын уопсастыбаннай хонтуруолга бэриммэтин көрдөрдө. Ол эрээри, “тутуллубатах – уоруйах буолбатах” дииллэр, оннук үлүгэр айдаан тахсыбата.
“Куолас” диэн кэтээн көрөөччүлэр хамсааһыннарыгар сокуону- быраабы кэлин 4 сыл тахсыбатах кэһиилэр буоллулар, элбэх үҥсүү киирбит дииллэр. Кэтээн көрөөччүлэри учаастакка киллэрбэттэр, видеоустууну боппуттар, докумуоннары билиһиннэрбэттэр, үҥсүүнү ылбаттар үһү. Оттон РФ КБХ-тын хотуна Э.Памфилова онно өһүргэнэн, ити “куоластары” утары “араас бөҕү-саҕы дьиҥнээх курдук көрдөрө сатаамаҥ” диир.
Оппозиция сатаан тэринэн утарсыбата
Оппозиция, бэл, парламент баартыйалара: ЛДПР-дар, хомуньуустар, сиэрдээхтэр былаас баартыйатын кимиитин кыайан утарсыбатылар, тугу да улаханы ситиспэтилэр. Оппозиция чахчы мөлтөөтө, быыбарга сылдьыбат дьону таһаарарга үлэлээбэтэх. Иркутскайга хомуньуус хандьыдаат дьону таһаарбыта буоллар, кыайыан да сөп этэ да, үлэлээбэтэ дииллэр.
Хомуньуустар күбүрүнээтэргэ турбут 5 күүстээх хандьыдааттарын эрдэ устубуттарын, кыайан көмүскээбэтэхтэр. Онтон атын, баҕар туох эмэ тахсыа эбитэ буолуо. Быыбар кытаанах киирсии, элбэх сыраны эрэйэр. Онон хомуньуустар бу сырыыга таҥара хайдах биэрэрин кэтэспиттэрэ эмиэ дьикти. Хомуньуустар дойдуга эрэ буолбакка, Саха сиригэр эмиэ хаппыысталыы хотторбуттара эмиэ бу быыбар соһуччу түмүгэ буолла. Олох соторутааҕыта, Төрүт сокуоҥҥа уларытыылар быыбардарыгар кинилэр “биһиги быыбартан быыбарга өрөспүүбүлүкэҕэ күүһүрэн иһэбит, оппозиция күүһүн биһиги түмэбит” диэбиттэрэ. От ыйын 7 күнүгэр “Куоластааһын тугу көрдөрдө” диэн ыстатыйабар: “Хомуньуустар А.Николаев 2018 с. Ил Дархан буолан баран РБК ааҕыныстыбаҕа “өрөспүүбүлүкэҕэ аны оппозиция ситиһиилэнэр кэмэ ааста” диэн эппитигэр улаханнык өһүргэммиттэр быһыылаах. Ол иһин, быйылгы куоластааһын түмүгүнэн отчуоттарыгар итини чопчулаан бэлиэтээбиттэр. Саха сиригэр оппозиция күүһүрбүтүн бэйэлэринэн холобурдууллар. Ол курдук 2018 с. Ил Түмэҥҥэ КПРФ 19,44% ылан (2013 с. – 12,82%), дьокутааттарын ахсаана икки төгүл элбээбитин, быйылгы куоластааһыҥҥа батталлаах былааһы утары аҕытаассыйалаан 41% утарыыны ситиспиттэрин курдук эппиттэр. Ол аата кинилэр ааспыт икки сыл Ил Дархаҥҥа оппозиция күүһүн дакаастаары былааһы утары сыал-сорук оҥостон үлэлээбиттэр”, – диэн суруйан турабын. Ол аата балаҕан ыйынааҕы быыбарга быыбардааччылар 41% сиэптэригэр укта сылдьан киирсэн, өссө “ЕР”-ры хотуохтарын да сөптөөҕө. Ол эрээри, ити кыахтарын туһамматахтар.
Дьону кытта үлэлиир ситиһиилээх буоларын, билиҥҥи Ил Дархан А.Николаев эдэригэр 2002 с. улахан, Богатыревскай, билиҥҥи Набережнай уокурукка, сүрэҕэлдьээбэккэ күн аайы үлэтин кэннэ, өрөбүллэригэр сатыы сылдьан, хас биирдии ыалга тиийэ аҕытаассыйалаан, оччолорго “Якутскэнерго” тойотторуттан биирдэстэрин А.Шеметовы кыайбыт холобура көрдөрөр дии саныыбын.
Оппозицияттан арай соторутааҕыта сүһүрдүллүбүт, билигин Германияҕа эмтэнэр А.Навальнай балачча ситиһиилэннэ дииллэр. Былырыын кини Москубаҕа “өйдөөх куоластааһын” диэн, “ЕР”-тан ураты дьоҥҥо куоластааҥ диэн ыҥырыытынан, оппозицияттан балачча элбэх киһи Москуба Дууматыгар талыллан былаас баартыйатын ыксата сылдьыбыта. Быйыл, сүһүрдүллүөн иннинэ анаан-минээн “өйдөөх куоластааһыны” Томскай, Новосибирскай Дуумаларын быыбарыгар аҕытаассыйалаабыта үчүгэй түмүктэммит. Кинилэр бэлэмнээбит үстүү киһилэриттэн иккитэ дьокутаат буолбут. Бу икки куораттарга “ЕР” баһылаан олорбутун сүтэрбит. Томскайга дуумаларын 37 миэстэтиттэн “өйдөөхтөр” 19-һун ылбыттар. Новосибирскайга 50 миэстэттэн “ЕР” 22 эрэ миэстэни ылбыт. Онон кэлэр Госдума быыбарыгар хандьыдааттар “өйдөөх куоластааһыны”, сэрэххэ, учуоттууллара буолуо диэн сабаҕалыыллар.
Навальнай ситиһиитэ, баҕар, Кириэмил кыра быыбардарга бытарыйбакка, сүрүн күүһүн күбүрүнээтэрдэри талыыга уурбутуттан буолуон сөп. Аны туран, регионнарга быыбары ыытар тус туһунан үгэстэрдээхтэр. Үгүс региоҥҥа наар былаас тугу этэринэн быыбардыыллар. Оттон Новосибирскайга быыбар наар балыыра суох чиэһинэйдик ыытыллар эбит, Томскайга демократтыы өй-санаа күүстээх, урут “Яблоко” элбэҕи ылара үһү. Ол эрээри, Сибиир дьоно хаһан да көрбөтөх Навальнайдарын тоҕо өйөөтүлэр? “Өйдөөх куоластааһын” эдэр дьону быыбарга таһаарар ис хоһоонноох. Навальнай, холобур, Томскайга “ЕРтан” талыллыбыт дьокутааттар хомунаалынай төлөбүр хомуурун бэйэлэрин чааһынай тэрилтэлэринэн хомуйтаран, “биисинэстээн”, дьону албыннаан байа олороллорун туһунан киинэ таһаарбыта. “Өйдөөх куоластааһын” ити “маапыйаны” хотон, сиэрдээх төлөбүрү ситиһэр соруктаах диэн аҕытаассыйалаабыттар. Биһиэхэ, иллэрээ сыллааҕыта “Гражданскай платформаттан” Эрэл Васильев диэн уол тарыыптары утары охсуһан испитэ да, уопута тиийбэккэ тохтоото быһыылаах. Норуот туһугар дьиҥнээх охсуһуу биир хайысхата манна сытар.
Оттон регион аайы баар “үгэс” – быыбарга дьон аҥаарын кэриэтэ тахсыбат, ыччат олох сылдьыбат. Оппозиция бу үгэһи алдьаттаҕына ситиһиилэниэн сөп. Былаас киниэхэ куоластыыр дьонун сатаан салайарынан кыайар. Онон былаас быыбарга дьону таһааран оппозицияҕа үлэлээн биэриэн баҕарбата өйдөнөр.
Бэрэсидьиэн дьаһалтатын көрүүтүнэн үөскээбит саҥа баартыйалар: “Саҥа дьон” – 4, суруйааччы З.Прилепин “Кырдьык иһин”, “Күөх альтернатива” – биирдии регионнар парламеннарыгар киирдилэр. Ону эспиэрдэр былаас баартыйатыгар куоластыан баҕарбат дьон таһаардылар дииллэр. 2021 сылга Госдума быыбарыгар ити баартыйалартан сорохторо кыайан, билигин “бөө” дии сылдьар парламент баартыйаларын састаабын уларытыахтарын сөп. Кырдьык, Кириэмил “ЕР-га” тиийэ Госдума баартыйаларын уларытаары оҥостор диэн этэллэр. Оннук да буолан буолуо, хаһыс да сылын күбүрүнээтэрдэр “ЕР-тан” турбаттар, тутулуга суох буолан киирсэллэр. Наар биир, үп олигархиятын кытта силлиспит баартыйалары көрөртөн норуот хал да буолла. Дэлэҕэ, Дуума баартыйаларын “уксааҥҥа” аналлаахтар диэн ааттыахтара дуо?
Онон урут былаас парламент түөрт баартыйатын тэҥҥэ тутан өйүүр бэйэтэ бу сырыыга уларыйбыта, араас санааны үөскэтэр. Хомуньуустар мөлтөөн биэрбиттэриттэн көрдөххө, эһиил Госдумаҕа эрдэ куоластааһын мэхэньиисимин тупсаран, баһылыыр баартыйаны кытта атын биир эрэ баартыйа ааһыан эмиэ сөп. Аан дойдуга балаһыанньа кытаатан иһэринэн, былаас эмиэ кытаатыан син буолбатах дуо? Баартыйа ахсаанын аҕыйатыы дойдуну түмүө диэтэхтэринэ, туох диэххиний?
Төһө да күбүрүнээтэрдэргэ күннээтэллэр, “ЕРдар” быыбар буолбут 11 регионнарын парламеннарыгар хоппуттарын үрдүнэн, балаһыанньаларын мөлтөппүттэр. Саамай элбээбитэ, 86% куолаһы Калуга уобалаһыгар, саамай намыһаҕы Костромаҕа – 30,1% ылбыттар. Уопсайынан регионнар мунньахтарыгар миэстэлэрин 10% сүтэрбиттэр. Комига 30 % аҕыйаабыттар.
Төннүү дуо?
Үс хонуктаах быыбар, эрдэ куоластааһын киириитэ сайдыы буолбакка, балыырынан аатырбыт “Чуров кэмнэригэр” төттөрү барыы диэн сорох эспиэр этэр. Тыала суохха мас хамсаабат. Урут В.Чуров РФ КБХ-тын салайар эрдэҕинэ, наһаа элбэх балыыр тахсара. Дьокуускайга А.Бураков диэн киһи 2006 с. Залог дьонун арыгыга атыылаһан куорат дьокутаата буолбут “итирик быыбарын” айдаанын өйдүүр буолуохтааххыт. Кини онно 558 куолаһы ылан хоппута, онтон 409-һу эрдэ куоластааһыҥҥа “бытыылка” манньаҕа хомуйбута биллибитэ.
Күүскэ түмсэн, сатаан утарсан үлэлээтэххэ эрэ, хандьыдаат тугу эмэ ситиһиэн сөбүн эмиэ Томскай көрдөрөр. “Биир ньыгыллар” дьоҥҥо “урнаны дьиэҕитигэр илдьэбит, эрдэ куоластыыгыт дуо?” диэбиттэрин айдааран тохтоппуттар. Онон былаас балыйар диэн ытыы-соҥуу олорор сыыһа, дьону кытта үлэлиэххэ, сыалгын-соруккун тиэрдиэххэ наада.
Саха сиригэр хайдах ааста?
Саха сиригэр быыбарга 78805 быыбардааччы, испииһэккэ баар дьон 45,7% кыттыбыт. Эрдэ куоластааһыҥҥа, быыбар бастакы икки күнүгэр 12170 быыбардааччы куоластаабыт. Улуустартан саамай элбэх, 73% Аммаҕа тахсыбыт. Таатта Игидэйигэр, Өймөкөөн Үчүгэйигэр быыбарга Хапкааска курдук 100% кыттыбыттар. Ким да уоппускаҕа, атын сиргэ барбатах, ыалдьыбатах быһыылаах. Урут маннык 100% тахсыы буолбутун, кырдьык, өйдөөбөппүн. 4 нэһилиэккэ 90-тан, алтаҕа – 80-тан, 37-ҕэ 70-тан тахса % быыбардааччы тахсыбыт.
Улуус баһылыктарынан: Аммаҕа Н.А. Архипов (56,96%), Сунтаарга А.В. Григорьев (57%), Хаҥаласка О.В. Иринеев (55,95%) талылыннылар. Үһүөн “ЕР-тан” турбут дьон. Дьокуускай куорат 7-с №-дээх Киин быыбардыыр уокуругар эмиэ “ЕРтэн” Л.Афанасьева (47,02%) хотто.
Ону таһынан, 103 нэһилиэк баһылыктара 329 турбут хандьыдааттан талылыннылар.
Баартыйаларынан эттэххэ, итилэртэн 71-рэ – “ЕР”, 7 – “сиэрдээхтэр”, 25 – бэйэлэрэ турбут дьон. КПРФ, ЛДПР, “Гражданскай платформа” уонна саҥа “Норуот хоруупсуйаны утары” баартыйалартан ким да талыллыбатах.
Нэһилиэктэр мунньахтарын быыбарыгар 1046 киһи талыллыбыт. Тааттаҕа Орто Амма нэһилиэгэр турбут соҕотох хандьыдаат быыбардааччылар 50% ылбакка, саҥаттан быыбардыыр буолбуттар.
Манна эмиэ “ЕР” баһыйар үгүс 692 миэстэни ылбыт. “Сиэрдээхтэр” – 57, КПРФ – 25, ЛДПР – 7 дьокутааттаммыттар. “Социальнай көмүскэл” баартыйаттан турбут икки киһи талыллыбатахтар.
Куоластааһын кэмигэр уонна куолас ааҕыытыгар баартыйалартан, хандьыдааттартан 796, СӨ Уопсастыбаннай Палаататыттан 133 кэтээн көрөөччү сылдьыбыт.
Киин быыбардыыр хамыыһыйа быыбардар аһаҕастык, сокуону тутуһан ыытыллыбыттарын, быыбар сокуонун кэһии тахсыбатаҕын бэлиэтээтэ.
Тус санаабын эттэхпинэ, дьон номнуо быыбары суохтаабыт курдук. А.Николаев кэлбитигэр урут сыл аайы субуруһан ыытыллар Ил Дархан, Ил Түмэн, куорат мээрин быыбардара бииргэ ыытыллар гына сааһыламмыттара, өрөспүүбүлүкэ 5 сыл быыбартан сынньанар буолбут курдуга. Ол эрээри, быйылгы кыра быыбардар дирбиэннэрэ-дарбааннара сүрдэнэ сырытта. Сүрүн киирсии хонуута бүтүн өрөспүүбүлүкэ “бассааба” буолла быһыылаах. Дьокуускайга В.Федоров кыттыбытынан буолуо, омуннаатахха, Киин уокуруктан куорат дууматыгар дьокутааты талыы, куорат мээрин быыбарыттан итэҕэһэ суох айдааннаах буолла. Олоҥхо бухатыырдара сирдэрин уларыта-уларыта охсуһалларын курдук, улуус, нэһилиэк баһылыктарын киирсиилэрэ эмиэ Дьокуускай туонатыгар, букатын, аттыгар сынньыһа сылдьалларын курдук биллэр гына ньиргийдэ...
Онон сылыктаатахха, эһиилги Госдума быыбара “Дыгын оонньууларыттан” итэҕэһэ суох күүрүүлээхтик барыыһы быһыылаах.
Владимир СТЕПАНОВ.
