Балаҕан ыйын 11 күнүгэр ФСБ Саха сиринээҕи салаата төрүттэммитэ 100 сыла туоларынан, пресс-сулууспалара бэлэмнээбит матырыйааллара бэчээттэнэн барбыттара. Үбүлүөй ыстатыйаларыттан “Григорий Грандэ” диэн псевдонимнаах Саха сирин чекиһин дьылҕата уонна хорсун быһыыта” диэн суруйуу уопсастыба болҕомтотун тардыан тарта.
***
Манна «Синдикат-2», «Трест» диэн уус-уран литэрэтиирэҕэ, киинэҕэ кэпсэммит анал эпэрээссийэлэр кыттыылаахтара Григорий Сыроежкин олоҕун сорох түгэннэрэ кэпсэнэр.
Ыстатыйаттан быһа тардыы: «1928 с. урукку үрүҥ гвардеецтар Саха сирин ССРС-тан араарар сыаллаах сэбилэниилээх өрө турууну бэлэмнээн, Саха сиригэр хомондьуруопкаҕа ыытыллыбыта. Ситиһиилээх утары дьайыы ыытыллан, өрө турууга сорунуу хам баттаммыта».
Бу Павел Ксенофонтов салайааччылаах конфедералистар хамсааһыннарын туһунан этиллэр.
Манна биһиги Иван Ушницкайдыын 2017 с. суруйбут “1937-1939 сс. репрессиялара: Саха сирин феномена” диэн ыстатыйабытыттан быһа тардыыны аҕалыахпын баҕарабын: “Саха сирин араас бэлитиичэскэй уонна репрессиялыыр аахсыйалары чочуйар полигон диэн элбэхтэ ааттаабыттара.
Баҕар, чахчы оннук буолуо.
Холобур, киин былаастар “Ксенофонтовщинаны” – Павел Ксенофонтов тэрийбит уонна салайбыт «сэбиэскэй социалистическай конфедералистскай хамсааһынын – үлтүрүтүүгэ оҥорбут дьайыылара ити кэнсиэпсийэ халыыбыгар сөп түбэһэллэр.
Саха сиригэр 1937 с. кэлиэн өссө быдан иннинэ, 1927-28 сс. “сэбиэскэй былааһы куорҕаллыыр үлэни ыытар урукку кулаактары”, “урут өрө турууга кыттыбыт, сэбиэскэй былааһы утарар үлэлэрин салҕаабыт элеменнэри”, “урукку үрүҥнэри, жандармнары, чунуобунньуктары” уо.д.а. эрдэ хам баттыыр улахан далааһыннаах аахсыйалар ыытыллыбыттара”.
***
“Ксенофонтовщина” туһунан манна толору суруйбаппын, Интэриниэккэ Егор АНТОНОВ “Саха сиригэр конфедералистар хамсааһыннара (1927–1928 гг.)” диэн ыстатыйатын дөбөҥнүк булуохха сөп.
Онно баар докумуоннартан көстөрүнэн, Саха АССР ОГПУ-тун управлениета элбэх дьону репрессиялыыр кыах ылаары конфедералистары сэбилэниилээх өрө турууга анаан, соруйан күһэйбитэ көстөр.
Холобур, өрө туруу 1-2 хонук иннинэ, саҕаламмытын кэннэ конфедералистарга туох да сыһыана суох нуучча омук урукку үрүҥ эписиэрдэрэ уонна чунуобунньуктара, ону таһынан Ксенофонтовы кытта туох да сибээһэ суох саха интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрэ Анемподист Софронов-Алампа, Василий Никифоров-Күлүмнүүр, Гаврил Баишев-Алтан Сарын, Василий Леонтьев уо.д.а. элбэх киһи тутуллан хаайыллыбыттара.
Барыта конфедералистар дьыалаларынан 272 киһи репрессияламмыта, олортон 128 киһи ытыллыбыта.
“Ксенофонтовщинаны” утарбыт САССР элбэх салайааччыта “уҥа оппортунизмҥа” буруйданан дуоһунастарыттан уһуллубуттара.
“Ксенофонтовщинаны” хам баттыыр уонна конфедералистары репрессиялыыр операцияны Григорий СЫРОЕЖКИН уонна Сергей ПУЗИЦКАЙ диэн аатырбыт чекистэр, анал аахсыйалар маастардара, бу иннинэ Англия аатырбыт разведчигын Сидней Рейлини, эсердэр баартыйаларын бойобуой тэрилтэлэрин эмиэ аатырбыт салайааччыта Борис Савинковы (“Синдикат-2” эпэрээссийэ) тутуу кыттыылаахтара салайбыттара. Аҥаардас маннык үрдүк таһымнаах кистэлэҥ эпэрээссийэлэр идэтийбит каадырдарын соҕурууттан анаан ыытыы элбэҕи этэр. 1927-28 сс. репрессиялар саха уопсастыбаннаһыгар улахан охсууну оҥорбуттара.
1991 с. мин Олег СИДОРОВЫ уонна Яна УГАРОВАНы кытта “Илин” сурунаалы тэрийэн баран, 2-с ¹-гэр Егор Алексеев “Ксенофонтовщина” диэн ааттанар дьыала туһунан” диэн ыстатыйатын бэлэмнээн таһаартарбытым. Онно:
«“Якутское дело” стало прелюдией всем последующим массовым политическим процессам, своеобразной “генеральной репетицией” политических обвинений на национальной почве по всей стране.
Имена “ксенофонтовцев” долгие годы боялись произносить вслух, многие из них были позабыты. Наш долг сегодня – вернуть их соотечественникам. Мы предлагаем также вашему вниманию Программу партии “конфедералистов” – то, за что боролись П.В. Ксенофонтов и его сторонники».
«Ксенофонтов и его сторонники твердо стояли на точке зрения классовой Советской Конституции, утверждающей открытую классовую власть трудящихся, которую способна осуществить только Всесоюзная Коммунистическая партия (большевиков), исходящая “из вполне правильного толкования научных положений революционного марксизма...” (из Программы партии)».
«Приведенные документы и протоколы допросов командного и рядового состава показывают, что они не ставили своей целью свержение советской власти, роспуска местных советов, устранение от власти, тем более истребление коммунистов».
«...Именно в этот период местные партийные и советские руководители во главе с М.К. Аммосовым в отчаянной борьбе с левацкими перегибами, карьеристами, политическими провокаторами пытались отстоять основные ленинские принципы».
«Фальсифицированные материалы и следственные дела репрессированных, специально подготовленные комиссией ВЦИК Полуяна, стали основой принятия ЦК ВКП(б) постановления “О положении в Якутской организации” (Правда, 1928, 11 августа). В постановлении сказано, что ЦК принимает постановление, “заслушав доклад особой комиссии” и события осенью 1927 г. были квалифицированы как “бандитизм”, отмечены усиление “политической роли и влияние кулака в деревне”, допущение Обкомом партии “ряда серьезных ошибок, оказывая поддержку верхушечной части националистически настроенной якутской интеллигенции, систематически ее выдвигая на руководящую работу”. Ошибки были признаны “политическими”.
Постановление ЦК ВКП(б) самым наихудшим образом отразилось в кадровой политике областного комитета партии и правительства республики. Из 30 членов и кандидатов Областного комитета партии, избранных на 5-й областной партийной конференции, не были избраны на 6-й партконференции, состоявшейся в сентябре 1928 г., из 20 членов партии. Среди неизбранных были М.К. Аммосов, Ис.Н. Барахов, С.В. Васильев, П.А. Ойунский, С.Н. Донской-II, Н.Н. Захаренко, А.Ф. Бояров, Н.П. Фаткулов, П.Е. Якутцев, Г.П. Якушков и др.» диэн суруллубут.
Егор Алексеев бу ыстатыйатын эмиэ Интэриниэттэн булан көрүөххэ сөп.
***
Ону таһынан, мин ити нүөмэргэ конфедералистар («Младо-Якутской национальной Советской Социалистической партии середняцко-бедняцкого крестьянства») толору бырагыраамаларын, Павел КСЕНОФОНТОВ өйүүр дьонун кытта тэрийбит мунньаҕар тыл этиитин таһаарбытым.
***
Бассабыыктар Бүтүн Сойуустааҕы компартияларын Киин Кэмитиэтин (БКБ(б) КК) 1928 с. атырдьах ыйын 9 күнүнээҕи “Саха сиринээҕи организация балаһыанньатын туһунан” диэн уурааҕар “урукку үрүҥ гвардеецтар Саха сирин ССРС-тан араарар сыаллаах сэбилэниилээх өрө турууну бэлэмнээбиттэр” диэн этии ханна да суох. Ити уурааҕы “Правда” хаһыат 1928 с. атырдьах ыйын 11 к. нүөмэригэр билсиэххэ сөп.
***
“Григорий Грандэ диэн псевдонимнаах Саха сирин чекиһин дьылҕата уонна хорсун быһыыта” диэн үөһэ ахтыллыбыт ыстатыйа быһаарыытыгар “Ыстатыйаны бэлэмнээһиҥҥэ “ССРС кистэлэҥ сулууспалара Испанияҕа. 1936-1939” диэн кинигэ туһанылынна, ааптар – ФСБ бэтэрээнэ Сергей Васильевич Рац” диэн суруллубут.
Итинэн сибээстээн, Дмитрий ВИНОКУРОВ «Уххан.ру» саайтыгар 2013 с. олунньу 7 күнүгэр тахсыбыт ыстатыйатыттан быһа тардыыны билиһиннэрэбин. Онно: “Саха сирин өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи уонна сэбиэскэй кэмин устуоруйатын кырдьыгынан сырдатыыны турууласпыт Г.П. БАШАРИН уонна Е.Е. АЛЕКСЕЕВ ааттара норуокка киэҥник биллэр.
Кинилэр идейнэй утарсааччыларын утары кытаанах киирсиилэригэр САССР НКВД-та, онтон КГБ-та, арбитрдыы сатаабыта.
1964-1970 сс. САССР КГБ бэрэссэдээтэлэ Е.И.ПЕРВЕНЦЕВ (кэлин Таджик ССР КГБ-тын салайбыта) соҕурууттан идэтийбит устуоруктары (ол иһигэр чекистэри) ыытары туруорсан барбыта. Евгений Иванович баҕатын кинини солбуйбут И.А. ИРЛИЦЫН хабан ылбыта.
Ордук актыыбынайдык ити туһаайыыны Л.А. ВЫЙМЕ салҕаабыта. Үөһэ ахтыллыбыт В.В.МУНТЯН уонна С.В.РАЦ Саха сирин устуоруйатын “оҥоруунан” күүскэ дьарыктаммыттара. Кинилэр бүтүн Таатта оройуонун (оччолорго Алексеевскай) национализм уйатын курдук буруйдуур ыстатыйаларын үгүстэр өйдүүр буолуохтаахтар. С.В. РАЦ кэлин соҕуруу элбэх устуоруйа очеркаларын, холобур, ОГПУ, НКВД, Арассыыйа импиэрийэтин бэлитиичэскэй разведкатын, сэбиэскэй кэмҥэ КГБ, ГРУ сүбэһиттэрэ аан дойду “итии туочукаларыгар” үлэлэрин уопутун уо.д.а. туһунан суруйбута” диэн суруллар.
***
Арассыыйа ФСБ-тын Саха сиринээҕи управлениетын позицията бигэ уонна уларыйбат – аныгы чекистэргэ туох да баайсыы суох, ол эрээри А.Софроновы-Алампаны, В.Никифоровы-Күлүмнүүрү, Г.Баишевы-Алтан Сарыны, Василий Леонтьевы уо.д.а. «Саха сирин ССРС-тан араарар сыаллаах сэбилэниилээх өрө турууну бэлэмнээбит урукку үрүҥ гвардеецтарынан» ааҕаллара тохтообот.
Куттал суох буолуутун үлэһиттэрэ, өссө ыраахтааҕы жандармнарын саҕаттан, Ыраахтааҕылаах Арассыыйа да, ССРС, Арассыыйа Федерацията да буоллун, былааһы утарааччылары көрдүүр соруктаахтар. Кинилэргэ “өстөөх” өрүү баар: ыраахтааҕы саҕана революционердар, онтон “националистар”, “Япония, Германия, Турция, Аргентина үспүйүөннэрэ” уо.д.а., оттон билигин кимнээҕи өстөөхтөрүнэн ааҕалларын ааҕааччылар бэйэлэрэ этиэхтэрин сөп.
***
Биһиги режиссердарбыт ити үөһэ ахтыллыбыт Сергей РАЦ ыстатыйатынан Егор Павлов диэн эбэҥки баандатын туһунан киинэ устан эрэллэрэ дьиктиргэттэ. Режиссер Петр Хики туохха да кыһаллыбаттыы “сэбиэскэй кэм туһунан вестерн курдук киинэни устуохпун баҕарбытым, буолбут устуоруйалары үөрэтэ олорон Павлов баандатын туһунан ыстатыйаны булбутум” диир. Биллэрин курдук, чекистэр дьону халыыр-талыыр боростуой бандьыыттарга даҕаны “сэбиэскэй былааһы өлөрдүү абааһы көрөллөр”, “Саха сирин ССРС-тан арааран Японияҕа барар баҕалаахтар” диэн бэлиитикэни эбэн биэрээччилэр.
Ол да иһин буолуо, элбэх дьон ити киинэ туһунан интэриниэккэ кэмэнтээрийдэргэ: “Кырдьыгы хаһан да билиэхпит суоҕа, сценарий НКВД хараҕынан көрөн суруллубута. Кинилэри – дьоруой, оттон боростуой эбэҥки табаһыттарын, кэлин биллибитинэн “ньиэмэс үспүйүөннэрин”, өстөөх оҥоруу саҕаламмыт” диэн сөбүлээбэттэрин уопсай санаанан биллэрдилэр. “Саҥа киинэ устуута НКВД ыйыытынан-кэрдиитинэн барбат ини” диэн эрэнэбит.
“Мантан тирэҕирэн, билигин НКВД, КГБ версияларын тилиннэрии саҕаланан барбат ини?” диэн дьиксинэр санаа үөскүүр. Оннук буоллаҕына, өссө туох “дьиктилэр” күүтэллэрий? Аны амтаһыйан “дьоппуоннарга барыахтарын баҕарбыт уонна баҕарар “саха националистарын” туһунан хара балыырдаах киинэлэр уһуллан барыахтара суоҕа дуо?
***
2014 с. Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир ПУТИН бэйэтин дойду саамай улахан националиһынан ааттаммыта: «Самый большой националист в России – это я. Но самый правильный национализм – это выстраивание действий и политики так, чтобы это пошло на благо народа».
Ону таһынан Путин судаарыстыбаны кэрбиир шовинизмы ылымматын: «Это не только тупиковый путь, это путь к саморазрушению. В России сделают все, чтобы этого не случилось», – диэбитэ.
Иван Николаев.
