Арассыыйа Конституциятыгар уларытыылар киирэн, билигин эрэгийиэннэр Төрүт сокуоннара эмиэ уларыйаары турар. Ол эрээри биһиэхэ туох-ханнык үлэ бара турара иһиллибэт.
Бырайыактар киирэ иликтэр
Социальнай ситимнэргэ дьон ол туһунан ыйытарын иһин, Ил Түмэн судаарыстыбаннаска уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, СӨ Төрүт сокуонун РФ Конституциятыгар сөп түбэһиннэриигэ хамыыһыйатын чилиэнэ, норуот дьокутаата Алексей Ильич Еремеевкэ тахсыбыппар кини оробуочай бөлөхтөр саҥа үлэлээн эрэллэрин эттэ. “Оттон уларытыылары уопсастыбаннаһы кытта киэҥ дьүүлгэ таһаарыах буолбуккут дии” диэн ыйыппыкка, “бырайыактар өссө оҥоһуллан киирэ иликтэр, онон дьүүллэһиини ыытар эрдэ”, – диэтэ.
“Саамай фундаментальнай эрэ уларыйыылары”
Дьокутааттар бакаа бэлэмэ суох буолан, суруналыыстар Е.Тихонова салайааччылаах эспиэрдиир кулууптара биллэр уопсастыбанньык Иван Шамаевы кытта ыыппыт кэпсэтиитин сорох түгэнин туһаныахха (стенограммата В Якутии.ру саайка тахсыбыта). Санатар буоллахха, онно СӨ Төрүт сокуонугар киириэн сөптөөх сэрэхтээх уларыйыыр туһунан бэрт сэргэх кэпсэтии буолбута.
Иван Шамаев, уопсастыбанньык: “Билиҥҥитэ, ханнык көннөрүүлэр киирэллэрэ биллибэт. ...Арассыыйа Конституциятыгар барыта 206 көннөрүү ылыллыбыта, ону барытын бэйэбит Төрүт сокуоммутугар сүһэн ылар наадата суох. Сороҕо биһиги Төрүт сокуоммутугар сыһыана да суох, холобур, бэрэсидьиэн талыллар болдьоҕун нууллааһын. ...Сорох дьокутаат ити 206 көннөрүү иһигэр олох даҕаны суох сокуоннар барылларын киллэртэрэ сатыы сылдьарын истэбит. Холобур, дьокутаат В.Н. Федоров дьокутаат ахсаанын аҕыйатар туһунан боппуруоһу туруора сылдьыбыта. Дьокутаат ахсаана – бу Төрүт сокуоҥҥа баар нуорма. СӨ Төрүт сокуонугар сурулла сылдьар – 70 дьокутаат диэн. Дьокутаат ахсаанын аҕыйатар буоллахпытына, быыбардыыр уокуруктары эмиэ уларытыахпытын наада. Мин ону утаран, ыстатыйа суруйбутум.
Биһиги, уопсастыбаннас, бу көннөрүүлэри долгуйа күүтэбит, тоҕо диэтэххэ, ол көннөрүүлэр өрөспүүбүлүкэҕэ, федеративнай судаарыстыба субъегар, сэрэхтээх буолуохтарын сөп. Холобур, эрэгийиэннэр Конституционнай сууттара хаалар дуу, суох дуу – чуолкай биллибэт. Биһиги Конституционнай сууппут тохтоон хаалара хайдах да сатаммат. Холобур, кини биир сүрүн быһаарыыта – “саха – төрүт омук” диэн нуорманы ылыммыта. Бу – биһиги Конституционнай сууппут биир саамай сүрүн суолталаах быһаарыыта. Бу нуорманы билигин СӨ Төрүт сокуонугар киллэрэ сатыахпытын наада. Ол уустук буолуо эрээри, кыаллыан сөп. Мин өссө Төрүт сокуону олох да уларытар наадата суох диибин эбэтэр олох аҕыйах, саамай фундаментальнай эрэ, уларытыылары киллэрэр наада”, – диир.
РФ Конституциятыгар ахтыллыбатах
Этиллибитин курдук, субъектар Конституционнай сууттара хаалара биллибэт. Урукку РФ Конституциятын 118-с ыстатыйатыгар сууттар испииһэктэрин “РФ суутун систиэмэтин туһунан” Федеральнай сокуон 4-с ыстатыйатынан быһаараллара. Онно “Арассыыйа Федерациятыгар федеральнай, эрэгийиэннэр Конституционнай (уставной) уонна мөрөбүөй сууттара үлэлииллэр” диэн суруллара.
Билигин эрэдээксийэлэммит РФ Конституциятыгар 118-с ыстатыйаҕа “РФ суутун систиэмэтигэр РФ Конституционнай суута, РФ Үрдүкү суута, уопсай юрисдикциялаах федеральнай сууттар, арбитраж сууттара, РФ субъектарын мөрөбүөй судьуйалара киирэллэр” диэн этиллэр. Арассыыйа Федерациятын субъектарын Конституционнай сууттарын туһунан биир тыл суох!
Ингушетия Конституционнай суута – норуотун туһугар
Сорох эрэгийиэннэр былаастара конституционнай сууттарын суох гынаары турунан эрэллэр. Холобур, Ингушетияҕа оннук боппуруос турда. Санатар буоллахха, Ингушетия Конституционнай суута 2018 сыллаахха Чечняны кытта саҥа кыраныыссалары түһэрсэри утаран, ол сөбүлэһиини ылымматаҕа, норуотун диэки буолбута. Онуоха РФ Конституционнай суутунан бигэргэтэн, сөбүлэһиини сөптөөх диэбиттэрэ эрээри, ити айдаан түмүгэр баһылык Юнусбек Евкуров астаапкаҕа барбыта.
Оттон бу ааспыт ый бүтүүтэ “Суут тэриллиэҕиттэн баара-суоҕа 30-ча эрэ дьыаланы көрбүт, онтон сыл аайы бүддьүөттэн киниэхэ 30 мөл. ороскуоттанар, көдьүүһэ кыра”, – диэн туран, өрөспүүбүлүкэ Конституционнай суутун тохтотор туһунан боппуруоһу көтөхтүлэр. Санатар буоллахха, баһылык Калиматов бэйэтэ ити боппуруоһу туруорбат, сүбэһиттэринэн, атын дьонунан “тыл көтөхтөрөр”.
Чечняны кытта саҥа кыраныысса туһуттан айдаан кэннэ Ингушетияҕа “былаас уорганнарын үлэтигэр ороостулар уонна судаарыстыбаннай кистэлэҥи тарҕаттылар” диэн туран, Ытык тейптэр Сүбэлэрин ыспыттара. Ааһа баран, ону утаран тэриллибит миитиннэри “сокуоннайа суохтар” диэн бобоору гыммыттарын Ингушетия Конституционнай суута “миитини ыытыы туох да сокуону кэһии буолбатах” диэн эмиэ норуотун өйөөбүтэ. Маны кытта, “өрөспүүбүлүкэ чэпчэтиинэн туһанар ыарыһахтара эминэн булгуччу хааччыллыахтаахтар” диэн бүддьүөт ити ыстатыйатын толору үбүлээһинин туруорсубута.
Кырдьык, Ингушетия Конституционнай суута былаас ситэри оҥорботох, дьон-сэргэ бырааба кэһиллибит эйгэтигэр “орооһо” олорор, былаас утарсааччыта курдук буолбут. Онон эгэ эрэ, тохтотор төрүөт баар курдук. Сылтах быһыытынан, “судьуйалар боломуочуйалара ааспыт сылга бүппүтэ” диэн этиллэр. Сүрүннээн, “эрэдээксийэлэммит РФ Конституциятын 118-с ыстатыйатыгар субъектар конституционнай сууттарын туһунан туох даҕаны этиллибэт” диэҥҥэ сигэнэллэр...
Ол эрээри...
Ингушетия Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ Аюп Гагиев биир туспа көрүүлээх, дириҥ билиилээх, бэйэтэ туһунан санаалаах киһи. «РФ суутун систиэмэтин туһунан» диэн Федеральнай сокуонунан Арассыыйа эрэгийиэннэрэ бэйэлэрин конституционнай (уставнай) сууттарын тэрийэр бырааптаахтар. Өрөспүүбүлүкэлэргэ ити сууттар “конституционнай” дэнэллэр, тоҕо диэтэххэ, сүрүн учредительнэй докумуоннара – эрэгийиэн Конституцията. Атын субъектарга – устаап, онон “уставнай” сууттар дэнэллэр”, – диэн быһаарар.
А.Гагиев “ханнык даҕаны суут, кини быһаарар боппуруостара атын юрисдикция суутугар бэриллибэтэх буоллаҕына, тохтотуллар кыаҕа суох” диир.
«Оннук уларытыы Федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрдэххэ эрэ буолар кыахтаах. Ол кэннэ, холобур, Ингушетия Конституциятыгар уларытыылары киллэттэрдэххэ, оччоҕо эрэ сокуонунан Конституционнай суут туһунан быһаарыы ылыллыан сөп. Биһиги барыта 24 уурааҕы, 70 быһаарыыны ылыммыппыт. Ол иһигэр, Ингушетия сирэ-уота бүтүн буолуутун туһунан быһаарыыбыт саамай суолталаах этэ. Биир даҕаны көрбүт быһаарыыбытыттан мин кыбыстыбаппын,” – диир.
“Федерализмы тэпсии”
Биллиилээх юрист, юридическай билим дуоктара Елена Лукьянова: “Конституционнай сууттары суох гыныы, федерализмы тэпсии буолуоҕа" диир. Онон “хас биирдии эрэгийиэн бэйэтэ быһаарыахтаах, Конституционнай суутун илдьэ хаалар дуу, суох дуу. “Аҕыйах дьыаланы көрөллөр” диэн этии итиннэ суолтата суох”, – диэн тоһоҕолоон бэлиэтиир.
Политолог Константин Калачев “Ингушетия Конституционнай суутун тохтотор табылыннаҕына, ити мадьыал барыларыгар холобур буолуоҕа” диирэ эмиэ оруннаах. Кимтэн эрэ саҕалыыр үгэстээхтэрэ өйдөнөр.
“Яблоко” баартыйа Ингушетиятааҕы салаатын бэрэссэдээтэлэ Руслан Муцольгов Ингушетия Конституционнай суутун суох гынар өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон барылын ырыппыт, үөрэппит. Сокуон Ингушетия парламенын саайтыгар тахсыбатаҕын ыйбыт, ол аата, нэһилиэнньэ киэҥ араҥата информацияны ылар быраабыттан маппыт, дьүүллэһиигэ кыттыбатах. Ити – сокуону кэһии. Аны, Муцольгов этэринэн, Ингушетия Конституционнай суута ситэриилээх уонна сокуону оҥорор былааһы уодьуганныыр соҕотох уорган буолла. Кинини суох гыннахха, хоруупсуйаҕа уонна сокуону кэһиигэ табыгастаах эйгэ үөскүө диэн сэрэтэр.
“Көдьүүһэ суохтар” дуо?!
Субъектар Конституционнай сууттарын биир үксүн “кинилэр үбүлээһиннэрэ ботуччу эрээри, ноҕуруускалара кыра, аҕыйах дьыаланы көрөллөр” диэн буруйдууллар. Ол да иһин үгүс эрэгийиэн оннук суутун тэринэ сатаабатах, оттон сорохтор эрэгийиэн былааһын кытта утарсан барбыттарыгар суох гынан кэбиспиттэр.
Бэрэсидьиэн Путин эмиэ “бу (конституционнай, уставнай) сууттар көдьүүстэрин көрөр наада” диир. Ол эрээри, холобур, кэнники икки сылга Татарстан Конституционнай суута 70 быһаарыыны ылыммыт. Баһаам үлэ! Оттон Тыва, Бурятия Конституционнай сууттарын 2018-2019 сылларга “тугу да гымматтар, таах харчы эрэ сииллэр” диэн сылтаҕынан, бэйэлэрин парламеннара быһаарыы ылынан, тохтотон кэбиспиттэрэ... “Дьиҥинэн, өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин сууттарын үбүлүүр кыахтаахтар. Ол эрээри субъектарга федеральнай киинтэн тутулуга суох суут баара мэһэйдиир. Онон РФ Конституциятыгар суох буоллаҕына, эрэгийиэн киэнигэр эмиэ суох гыныахтара” диэн эспиэрдэр этэллэр.
Билигин Конституционнай сууттар РФ 16 эрэгийиэнигэр бааллар. Арассыыйаҕа 22 өрөспүүбүлүкэ баар эбит буоллаҕына, онтон 13-гэр Конституционнай суут баар, кинилэр судаарыстыбаннастарын биир сүрүн атрибута буолар. Итини кытта Санкт-Петербурга, Калининград, Свердловскай уобаластарыгар уставной сууттар диэн бааллар. Хомойуох иһин, бу сайын Петербург дьокутааттарын мунньаҕа уставной сууту тохтотор туһунан быһаарбыт диэн сонуннарга баара. “Федеральнай Конституцияны утарбаппыт” диэбиттэр...
“Быраап хонуутун итэҕэһэ буолуоҕа”
Татарстаҥҥа эмиэ сууту суох гыныыга мөккүөр саҕаламмыт. “Судьуйалары астаапкаҕа ыыттахха, 35 мөл.солк. экэниэмийэлэниэ” диэн эмиэ харчынан киирэллэр эбит (санатар буоллахха, биһиэхэ тыл көтөҕөөччүлэр эмиэ инньэ дии сылдьыбыттара – НГ). Оттон Татарстан парламенын – Судаарыстыбаннай сэбиэтин – спикерэ Фарид Мухаметшин: “Конституционнай сууттар эрэгийиэннэргэ барытыгар баар буолбатахтар. Онон, бырааба кэһиллибит дьон Арассыыйа Конституционнай суутугар быһаччы тахсыахтарын сөп” дииллэр. Ол эрээри РФ Конституциятын суута онто суох ноҕуруускалаах үлэлиир, онно эбии судьуйа ахсаана аҕыйыыр, оччоҕо нэһилиэнньэ онно тахсара уустугуруо”, – диир.
РФ Конституциятыгар уларытыылары киллэрэр оробуочай бөлөххө үлэлэспит юрист Евгений Султанов РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путинтан “суут систиэмэтин испииһэгэр киирбэтэх буоллахтарына, субъектар Конституционнай сууттара тохтууллар дуо?” диэн ыйыппытыгар бэрэсидьиэн “суох, баар буолуохтара, барыта конституционнай сокуонунан быһаарыллыаҕа” диэбит. “Ол эрээри юрист быһыытынан мин итини кытта сөбүлэспэппин. Конституцияҕа – Төрүт сокуоҥҥа суох буоллаҕына, ону хайдах ылыныахха сөбүй? Арааһа, субъектар Конституционнай сууттара систиэмэ таһыгар хаалыыһылар быһыылаах. Мин ону утаран этэ сатаабыппын, хомойуох иһин, истибэтилэр”, – диэбит Султанов.
“Холобур, Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуона баар буоллаҕына, ол аата, мин манна Татарстаҥҥа гражданин быһыытынан бырааппын, Төрүт сокуон көмүскүүр. Субъект ситэриилээх былааһын ханнык эмэ сокуона эбэтэр аага, сөп түбэспэт, туолбат буоллаҕына, ону быһаартараары мин сырыы аайы РФ Конституциятын суутугар тахсабын дуо? Оннук буолара – “бу быраап хонуутун итэҕэһэ”, – диир Султанов.
Эрэгийиэн бэйэтэ быһаарыахтаах!
Итини салҕаан, Тамара Морщакова, Арассыыйа Конституционнай суутун астаапкаҕа олорор судьуйата этиитин аҕалыахха сөп. Кини “Федеральнай конституцияҕа суох буолла да, эрэгийиэн киэнигэр эмиэ суох гыныллыахтаах диэн төрдүттэн сыыһа. Уставнай уонна Конституционнай сууттар эрэгийиэннэр Төрүт сокуоннарыгар уонна устааптарыгар олоҕуран тэриллэллэр. Онон ити сууттары суох гыныы туһунан быһаарыыны эрэгийиэн бэйэтэ эрэ быһаарыахтаах”, – диир.
Госдуума судаарыстыбаннай тутууга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Павел Крашенинников: “Конституция сууттарын Федерация субъектара бэйэлэрэ дьаһайаллар, онон бэйэлэрэ быһаарыахтара”, – диэбитин холобурдаан туран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суута – биһиги өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын биир сүрүн кэрэһитэ буоларын бар дьоммутугар өссө төгүл санатабыт.
Нина ГЕРАСИМОВА.
