Аан дойду аҕыйах хонугунан – сэтинньи 3 күнүгэр буолар Эмиэрикэ бэрэсидьиэнин быыбара тугунан түмүктэнэрин кэтэһэн иһийэн олорор диир сыыһа буолбата чахчы. Бу быыбар аан дойду бэлиитикэтигэр, олоҕор кэлэр 4 сылга улахан дьайыылаах эркээйилэри охсор. Бэл, биһиги сорох эспиэрдэрбит “дуоллар” кууруһуттан хоруона хамсыгар тиийэ туох буолара кытта тутулуктааҕын этэллэр.
Трамп “Кытай үөнүгэр” эппиэтэ
Алтынньы 2 күнүгэр Трамп кэргэнинээн ковидынан ыарыйда диэбиттэрэ. Онтон олох мөлтөөтө, кислородунан тыынар диэбиттэрэ. Кырдьаҕас сааһа 74-дэ, онон быһааскыттан Эмиэрикэ дьоно бөҕөнү өлөрбүт ыарыы дэгиэ тыҥыраҕыттан быыһанара саарбахтанан барбыт курдуга. Онто баара, киһилэрэ ааспыт субуотаҕа Үрүҥ Дьиэ саадыгар ыытыллыбыт быыбар иннинээҕи миитиҥҥэ туох да буолбатаҕын курдук доп-доруобай чаҕылыйан тахсан соһуталаата. Трамп хоруона хамсыгын “кытайдар айбыттара” диэн аан дойду олоҕун ыһыыга Кытайы быһаччы буруйдуур. Манна даҕатан эттэххэ, аан дойдуну ковид иккиһин ытарчалыы ылбыт кэмигэр, Кытайга ыарыы суох дииллэр. Били омугунан талан өлөрөр ыарыы үөскүөҕэ диир конспирологияларын саагыбара олоххо киирбитин курдук хартыына буолбатах дуо? Кытайдар соторутааҕыта “Арассыыйаттан кэлбит тоҥ кальмартан ковид буллубут” диэн аҕыс айдааны тардыбыттара. Ыарыыбыт мууска өлбөт тулуурдаммыт буоллаҕына, бэл, Саха сирин тымныытыттан чаҕыйбат олус кутталлаах абааһы үөдүйбүт диэххэ сөп.
Дьэ, бу үлүгэрдээх ыарыыттан Трамп хайдах харахтан сыыһы ылбыт курдук дьиктитик эмтэммитий диэн аан дойду барыта интэриэһиргээтэ. Биллэрин курдук, аан дойду бүтүннүү билигин бу ыарыыттан быыһанаары вакцина оҥорор айдааныгар мучумааннана сылдьар. Ол кэмҥэ Трамп туох да вакцинацията суох үтүөрэн, үҥкүүлээбэт эрэ. Аныгы информация эйгэтэ сымыйата элбэҕэ бэрт, онон сорох дьон Трамп быыбар иннигэр рейтинин үрдэтээри сымыйанан ыалдьыбыта буолбут дииллэр.
Хайдах эмтэммитин ыйыппыттарыгар, “кытай сараасатын” ремдесивир, дексаметазон стероида уонна “Регенерон” диэн хампаанньа ковидка утарсыыны күүһүрдэр эттиктэрдээх (антитела) эспэримиэннээн оҥорбут коктейлынан эмтээбит. Ол туһунан кэпсээн бурҕаҥҥатан аан дойдуну толордо. Эмтиир бырааһа да бигэргэппитинэн, Трамп чахчы эмтэммит, өссө иммунитета олох күүһүрбүт. Бэйэтэ “эдэрбэр түспүт курдукпун” диир. Трамп “Регенерон” коктейлын саамай абыраллаах эмп диэн уу иһэ-иһэ хайгыыр, аан дойду балыыһаларыгар суһаллык тарҕатыахха наада диир (биисинэһин умнубат).
Ол аата, чахчы ити коктейль дьиҥнээхтик ковиды эмтиир буоллаҕына, вакцина оҥоро сатаан уонунан миллиард харчы кутуллубут, араас дойдулар күнүүлэһиилээх мучумааннара күппүлүү барар. Трамп этэрэ кырдьык, ковидтан “өлбөт мэҥэ уута” булуллубут буоллаҕына, били 4 сыллааҕыта “Эмиэрикэни төттөрү улуу оҥоруом” диэбит быыбар иннинээҕи эрэннэриитин аһары толорбут буолан тахсар буолбатах дуо? Ити эми ылаары Эмиэрикэҕэ аан дойдуттан уһун-уһун уочарат үөскүүр.
Сонньуйан эттэххэ, Байдены кыайарыгар итинтэн ордук улахан пиар наадата да суох. Иккис хандьыдаат, ыарыыга ылларар кутталлаах 77 саастаах Джо Байдены “Трамп Эмиэрикэни “кытай вируһуттан” быыһыыр кэмигэр бункерга саһан олорбут” диэн Трампы өйөөччүлэр номнуо күлүү гына сылдьаллар.
Тылын төһө толорор эбитий?
Эмиэрикэ олоҕун биһиги үчүгэйдик билбэппит. Холобур, хара дьону полиция ытан өлөрөрүн утары миитиннэр, бууннар, маҕаһыыннары халааһын уо.д.а. айдааннартан Эмиэрикэҕэ гражданскай сэрии саҕаламмытын курдук саныыбыт. Оттон ити айдааннар ордук демократтар салайар штаттарыгар, куораттарыгар барар эбит. Ити соруйан демократтар Трамп дойдуну сатаан салайбат диэн баһааҕырдаары туттар ньымалара дииллэр. Билбит суох, ол эрээри, хара-үрүҥ диэн арахсан иирсээннэрэ дириҥээн, сэриигэ тиийбэтэ.
Ханнык баҕарар демократиялаах дойдуга бэрэсидьиэннэрэ иккиһин турдаҕына, быыбар иннинээҕи бырагырааматын, ол эбэтэр быыбардааччыларын эрэннэрбит тылын төһө толорбутун көрөллөр. Мөлтөх буоллаҕына, саҥа киһини талаллар. Трамп 4 сыллааҕыта эрэннэрбитинии Эмиэрикэни өссө баай, улуу оҥорбут дуо?
Үгүс эспиэр Эмиэрикэ бу дьээбэ бэрэсидьиэнэ тылын толордо диир. Кини түөрт сыллаах нэһилиэстибэтэ үлэтэ суох аҕыйааһынынан, дохуот уонна ночоот балаансалары таһаарыынан бүппэт, кини ыыппыт бэлиитикэтэ Эмиэрикэ экэниэмикэтин сайдыытын хайа да саҥа бэрэсидьиэн уларыппат саҥа оҥкулун оҕуста дииллэр.
2020 с. диэри экэниэмикэлэрэ сыл аайы 2,5% үрдүү турбут. Хамсык саҕаланарыгар 20 трлн дуолларга, ол аата аан дойду баайын чиэппэрэ буола улааппыт. Трамп экэниэмикэни 4, 5, эбэтэр 6% улаатыннарыам диэбитэ туолбатаҕар, инники буолбут аан дойду кириисистэрэ дьайбыттара дииллэр. Ол кириисистэртэн Европа, Япония, атын дойдулар да, саҥа өрүттэн эрэллэр үһү. Онон Эмиэрикэ экэниэмикэтэ итинтэн ордук үрдүүр кыаҕа суох этэ диэн көмүскүүллэр. Оттон өстөөхтөрө Трамп кэмигэр экэниэмикэ үүммүтүн билиммэттэр, өссө ыарыыны утары охсуспакка, 200 тыһ. киһини өлөрдө дииллэр. Кырдьык, хамсык улаатыыта Эмиэрикэ экэниэмикэтигэр быйыл күһүн улахан охсууланыан сөп. Хэллоуинтан саҕалаан Ороһооспоҕо тиийэ барар быйыл күһүҥҥү уонна кыһыҥҥы элбэх харчыны хамсатар атыы-тутуу сезонун харантыыннар тохтоттохторуна, Трамп ситиһиитин сотор улахан охсуу тахсыан сөп дииллэр. Трамп хамсыкка бэйэтин суолун хайына сатаабыта туох түмүктээх буоларын ким да билбэт.
Хамсыгы дойдулар араастык көрсүбүттэрэ. Эмиэрикэ учуонайдара ыарыы туруон иннинэ урукку “испанка” хамсыгын түмүктэрин үөрэппиттэр. Онно көстүбүтүнэн, ыарыы кутталыттан экэниэмикэ ханна баҕарар тэҥҥэ “баралыыстыыр” эбит. Хааччахтааһын уһуллар сирдэригэр экэниэмикэ түргэнник тиллэр үһү. Бу түөрүйэни быйыл Азия, Европа сорох дойдулара тутуһан экэниэмикэлэрин быыһаабыттар. Холобур, Щвецияҕа кылаабынай эпидемиологтарын таҥара курдук көрөллөр. Барытын кини этиитинэн оҥорбуттарын түмүгэр, экэниэмикэлэрэ улаханнык оҕустарбатах.
Оттон Трамп олох атын суолунан барбыт. Кини административнай дьаһалынан губернатордартан, мээрдэртэн, олохтоох былаастартан ыам ыйын саҕана хааччаҕы устуҥ диэн модьуйбут. Онон хамсыктан төһө да элбэх дьон өллөр, экэниэмикэтин быыһаабыт. Биллэн турар, устуоруйа бу дьаһалга бэйэтин “сыанатын” быһыа. Кэлин ханнык эмэ атын хара дьайдаах ыарыы кэллэҕинэ, кини уопутун, баҕар, туһаныахтара.
Трамп былааска “Эмиэрикэ улуутун төннөрүөм” диэн соругун толороору хамсыкка диэри үс сыл “Барыта Эмиэрикэ туһугар” диэн луоһуннаах үлэлээбит. Кини Эмиэрикэ бэйэтин экэниэмикэтин күүһүрдэригэр атын дойдулартан изоляцияланар, агрессивнай эргиэни ыытар, атын дойдулары кытта сыһыаннарга хааччахтары киллэрэр кууруһун элбэх дьон үөрүүнэн ылыммыттар. Урут Мексикаттан мигрант бөҕө кэлэрин, криминал киирэрин ити дойду былаастарын үлэлэтэн тохтоппут. Дьоҥҥутун, кыраныыссаҕытын тутуҥ, инньэ гымматаххытына, эһиги табааргытын 25% нолуоктуубут диэбит. Мексикаҕа оччоҕо экэниэмикэ улаханнык мөлтүүр, олох таһыма намтаан дьон бууннаан былааһы суулларыахтарын сөп. Онон легальнайа суох миграцияны тохтотууга күүскэ ылсыбыттар.
Өстөөхтөрө “Трамп Эмиэрикэ экэниэмикэтин аһара байытан, аан дойдуну баһылыыр таһымҥа тахсара атын дойдулар, “Эмиэрикэ аһара байан киэбирэр” диэн абааһы көрүүлэригэр тиэрдиэ” диэн этэллэр эбит.
Трамп НАТОны ииппэт
Трамп урукку “бэлиитикэ экэниэмэкэни салайар” диэн “сыарҕатын” уларытан, бэлиитикэни экэниэмикэ кыаҕырыыта быһаарыахтаах диир.
Трамп Эмиэрикэ харчытын харыстыыбын диэн, кылаабынай сойууһунньугун Европаны кытта иирсэ сылдьар. НАТО дойдулара эбэһээтэлистибэлэрин толорон сыл аайы усунуостарын төлүөхтээхтэр, ол эрээри тоҕо төлөөбөттөрүй, Эмиэрикэ соҕотоҕун НАТОны иитиэ суохтаах диирин истибиккит. Аан дойду иккис баай дойдутун Кытайы кытта эргиэн, технология сэриитин тоҕо тардан олорор.
Кини “собуоттар салгыны киртиппэттэр, сымыйанан харчы хомуйаллар” диэн дойдутун килиимэт уларыйыытын утары охсуһар Парижтааҕы экологическай сөбүлэһииттэн таһаарбыта. Эргиэни сыыһа дьаһайаҕыт диэн Аан дойдутааҕы эргиэн тэрилтэтин үлэтин ыһан олорор. Туһата суоххут диэн аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтин үбүлүүртэн аккаастаммыта. “Ханна Эмиэрикэҕэ барыстаах, сиэрдээх быһыы баар, онно харчы төлөөн үлэлэһиэхпит, биһиги харчыбытын сиир эрэ былааннаах буоллаххытына бара туруҥ” диэн элбэх аан дойдутааҕы тэрилтэлэри, ол иһигэр ХНТ-ны үүрэ олорор.
“Улахан 7 дойду” тойотторо мустар мунньахтарыгар кини баһылыыр дойду буолбакка, туора дойду оттомо суох тойонун курдук сылдьар. Улахан бэлиитикэҕэ 1945 с. кэнниттэн олохтоммут этикети, үгэстэри тутуһа сатаабат. Итинник бэлиитикэни дойдутун иһигэр ыытар.
Олох уларыйбатаҕына сылатар. Онон, Эмиэрикэ туруктаах да буоллар биир кэлим олоҕуттан хал буолбут, салгыбыт дьон кинини норуот туһунан умнубут бүрүкүрээттэри, утуйа олорор судаарыстыбаны сэргэхситэр, ыраастыыр Геракл курдук көрбүттэрэ чахчы дииллэр. Эмиэрикэ боростуой дьоно Трамп экэнэмиичэскэй эгоизмыттан, күүһүн көрдөрөрүттэн олохпут тупсар диэн итэҕэйэллэр эбит.
Муокаһа элбэх, Эмиэрикэ официальнай информациятын бэлиитикэтин кини өссө быыбарга киирсэ сылдьан, “Твиттэринэн” алдьаппыта. Тугу санаабытын, дьаһайбытын барытын “пал” гыннаран дьону кытта быһа сибээһи олохтообута. Быыбар иннинэ 50 мөл. Эмиэрикэ дьоно ааҕар буоллахтарына, билигин кини твиттэрин аан дойду барыта кэтиир.
Трамп киллэрбит быраабылалара, сокуоннара олоххо хайдах дьайыылаах буолуохтарын эспиэрдэр быһа этэртэн уонна билбэттэриттэн туттуналлар. Эмиэрикэ дуоллара өлүө, Кытай юаньа аан дойду харчыта буолуо диэн сабаҕаттан үп-харчы систиэмэтин өйдүүр эспиэрдэр сонньуйар буолуохтаахтар. Трамп Эмиэрикэ аан дойдуну баһылаабыт үбүн систиэмэтин түөрэҥнэтэр курдук да, бэйэтин харчытын итэҕэйэрэ биллэр. Тастан көрдөххө, ыһыах курдук да, кини кэмигэр бөҕөргөөбүт Эмиэрикэ экэниэмикэтэ дуоллары бэйэтэ күүһүрдэр. Дэлэҕэ, биһиги үппүт эспиэрдэрэ солкуобайы ханнык валютанан харыстыахха сөбүй диэтэххэ, урут евро диир бэйэлэрэ, дуоллар эрэллээх дииллэр. Билиҥҥи хамсыктан үөскээбит аан дойду кириисиһигэр Эмиэрикэ кыаҕырбыт федеральнай резервнэй систиэмэтэ аан дойдуну кирэдьииттиир тэрилтэ буолбут. Хайа да бааннааҕар харчылаахтар харчыларын Эмиэрикэ судаарыстыбатын сыаналаах кумааҕыларыгар уган, харчыны харыстыыр инструмент быһыытынан ордороллор.
Арассыыйаҕа ким ордугуй?
Арассыыйа дьонугар, былааһыгар Трамптаах Байдентан хайалара бэрэсидьиэн буолара ордугуй? 2016 с. быыбарга Госдума дьокутааттара Трамп талыллыбытын туһунан сонунтан үөрэн атахтарыгар туран ытыс тыаһынан айхаллаабыттара. Хиллари Клинтон Арассыыйаҕа улахан өстөөх диэн ааҕыллара. Быыбар бүппүтүн кэннэ Арассыыйа Трампка көмөлөспүт, Эмиэрикэ быыбарыгар орооспут диэн улахан айдаан, анал борокуруор ананан силиэстийэ бөҕө ыытан булбатахтара.
Трамп Арассыыйаны абааһы көрөрүн этэ илик. Ол эрээри, бэрэсидьиэн буолан баран, биһиэннэрэ күүппүттэрин курдук икки дойдулар сыһыаннара сымнаабата, Кырыымтан сылтаан Арассыыйаны утары санкциялары тохтотуу тахсыбата.
Трамп биһигини кытта тугу эмэ оҥорор буоллаҕына, Эмиэрикэҕэ харчынан барыстааҕын өттүн көрөр. Онон 4 сыл сыһыаммыт тупсубата, Трамп былыттаах халлаан курдук уларыйар майгытынан, сыһыаммыт көнөрө-көммөтө биллибэт. Арай кини глобальнай эйгэҕэ сүрүн күрэстэһээччитинэн Кытайы ааҕар, Арассыыйаҕа кыһаммата биһиэхэ үчүгэй буолуон сөп. Дэлэҕэ, “Байден кыайдаҕына, Кытай Эмиэрикэ хаһаайына буолуо” диэн норуотун куттуо дуо?
Демократтар, Байден ааспыт быыбартан Арассыыйаҕа тааллара кырыылаах. Ону таһынан Байдены Украинаҕа хоруупсуйалаабыт диэн улахан айдааны тардан турабыт. Байден быыбар иннинээҕи биир көрсүһүүтүгэр “Мин Путины утары туруоҕум, НАТОны бөҕөргөтүөм” диэбиттээх.
Онон хайалара да Арассыыйаҕа үтүө доҕор буолбат туруктаах. Госдума Трамп хоттоҕуна уһун ытыс тыаһынан урукку курдук айхаллыыра саарбах. Кытайы кытта Эмиэрикэ харсыһыыларын күлүгэр олорон бэйэбитин кыаҕырдарбыт, дьиҥэр, туох да куһаҕана суох.
Владимир Степанов.
