Сэтинньи 10 күнүгэр Арассыыйа, Азербайджан бэрэсидьиэннэрэ Владимир Путин, Ильхам Алиев уонна Армения премьер-миниистирэ Никол Пашинян Хайалаах Карабахха сэриини тохтотор туһунан эйэ дуогабарыгар илии баттастылар.

Онно маннык этиллэр:

– Сэтинньи 10 күнүн 00 чааһын 00 мүнүүтэтиттэн (Москуба бириэмэтинэн) Хайалаах Карабахха Армения уонна Азербайджан байыаннай чаастара ханна тиийбиттэринэн байыаннай дьайыылары барытын тохтотоллор;

– Армяннар Азербайджан өрөспүүбүлүкэтиттэн былдьаммыт Агдам оройуонун уонна Газах оройуонун сорох сирдэрин 2020 с. сэтинньи 20 күнүгэр диэри төнүннэрэллэр;

– Хайалаах Карабахха иирсээннээх өрүттэр тиийэн хаарыйсыбыт, Карабаҕы Арменияны кытта холбуур Лачин “көрүдүөрүн” бата 90 БТР, 380 анал тиэхиньикэлээх, 1960 байыастаах РФ эйэни олохтуур контингена киирэр;

– Армения сэбилэниилээх күүстэрэ тахсар кэмнэригэр тута РФ эйэни олохтуур контингенын байыастара киирэллэр. РФ эйэни олохтуур контингена 5 сыл болдьоххо киирэр. Армения эбэтэр Азербайджан былаастара бу континген үлэтин тохтотору туруорсар буоллахтарына, ону 5 сыллаах болдьох бүтүө 6 ый инниттэн биллэрэллэр. Өскөтүн өрүттэр хайалара да утарбат буоллахтарына, дуогабар “автоматическайдык” өссө 5 сыл уһаан биэрэн иһэр;

– Иирсээннээх өрүттэр бу дуогабары сиэрдээхтик толорууларын хонтуруоллуур туһугар, сэрии тохтооһунун хааччыйар Эйэни олохтуур Киин тэриллэр;

– 2020 с. сэтинньитин 15 күнүгэр Армения Азербайджаҥҥа – Кельбаджар оройуонун, ахсынньы 20 күнүгэр диэри Лачин оройуонун төнүннэрэр. Ол эрээри, Карабаҕы Арменияны кытта сибээстиир Лачин “көрүдүөрэ” (5 км кэтиттээх) хаалар. Ол “көрүдүөр” Шуша куораты таарыйбакка ааһыахтаах. Онон өрүттэр Лачин көрүдүөрүнэн Арменияттан Степанакертка диэри саҥа суол оҥоһуллар былаанын бигэргэтиэхтээхтэр. Ол суол тутулуннаҕына РФ эйэни олохтуур контингена онно көһөн биэриэхтээх. Оттон Азербайджан былаастара бу “көрүдүөрүнэн” Арменияҕа куттала суох сырыыны толору хааччыйыахтаахтар;

– Хайалаах Карабахтан уонна урут былдьаммыт 7 оройуонтан урут куотарга күһэллибит нэһилиэнньэ туох да куттала суох төттөрү төннөн кэлиитин ХНТ Үрдүкү Хамыһаарын “беженецтэр” дьыалаларыгар управлениета хонтуруоллуур.

– Билиэн тутуллубут, өлбүт уо.д.а. дьону атастаһыы тэриллэр;

– Бу эрэгийиэҥҥэ баччааҥҥа диэри сабыллан, хааччахтанан турбут экэниэмикэ, тырааныспар сибээстэрэ арыллаллар. Армения бэйэтин сиринэн уотунан ааһар, Азербайджаны уонна Нахичевань автономнай өрөспүүбүлүкэтин холбуур суолунан дьон, тырааныспар көҥүл сырыытын сөргүтэр, хааччыйар. Бу сырыы этэҥҥэ буоларын РФ ФСБ-тын Кыраныыссатын сулууспата хонтуруоллуур.

– Өрүттэр сөбүлэҥнэринэн, Нахичевань өрөспүүбүлүкэтин Азербайджан арҕааҥҥы оройуоннарын кытта ситимниир суол, коммуникация оҥоһуутун боппуруоһа быһаарыллыахтаах.

Түмүктэр

Чэ, быһата, балаҕан ыйын 28 күнүттэн саҕаламмыт, 43 күн устата салҕанан барбыт Хайалаах Карабах сэриитэ Азербайджан ыраас кыайыытынан түмүктэннэ. Армения ким да саарбахтаабатын курдук кыайтарда. Баҕар, бэлиэтии көрбүккүт буолуо, бу түһэрсиллибит Сөбүлэһиигэ Хайалаах Карабах статуһун туһунан биир да тыл этиллибэт. Били “тутулуга суох Арцах өрөспүүбүлүкэтин” эҥин туһунан кэпсэтии букатыннаахтык тохтообута өйдөнөр. Сөбүлэһиигэ, сүрүннээн, Армения урут былдьаабыт сирин-уотун Азербайджаҥҥа төнүннэрэрин эрэ туһунан этиллэр. Этэргэ дылы, ким кыайбыт – ол быраап.

Сөбүлэһиигэ Карабахтан куотан барарга күһэллибит армян нэһилиэнньэтэ (100-чэкэ тыһ. киһи) төттөрү төннөн кэлэрин туһунан этиллэр да, ити айылаах иирсээн-сэрии, хардарыта абааһы көрсүү кэнниттэн Азербайджан судаарыстыбатын састаабыгар олоруон баҕалаах армян ахсаана лаппа аҕыйах буолара буолуо. Куотан барбыт дьон адьас кыра быһаҕаһа, ханна да барар-кэлэр сирэ бараммыт муор-туор, кырдьаҕас өттө эрэ төннүөн сөп. Холобур, сэрии саҥа саҕаланан эрдэҕинэ кыайтарар чинчилээҕин өйдөөн-билэн Пашинян эрдэ дуогабардаһан кэбиспитэ буоллар, Армения быдан сүүйүүлээх усулуобуйаны ситиһиэ хааллаҕа.

Онтон туох түмүгү оҥоробутуй: ханна эрэ ыраах олорор, демократия-либерализм туһунан чобуорхайар дойдулары итэҕэйимэ. Холобур, бу сэрии кэмигэр АХШ, Франция, Евросойуус сорох дойдуларын былаастара Арменияны ыраахтан “тылынан көмүскэспитэ” буолан тугу эрэ чобуорхайар, тылга тииһэр этилэр эрээри, баһыйар күүстээх Азербайджаны утары саарбах салалталаах, эргэрбит сэптээх-сэбиргэллээх, мөлтөх моральнай туруктаах армяннар “биир бииргэ” эрэ хаалан “быһаарсарга” күһэллибиттэрэ. Маны тэҥэ, ааспыт сүүһүнэн сыллары быһа армяннар өйдөрүгэр-санааларыгар бигэтик олохсуйан хаалбыт “иэдээн буолла да биһигини Арассыыйа көмүскүө, биһиги оннубутугар нуучча саллаата сэриилэһиэ” диэн өйдөбүл аны дьайбата көһүннэ. Мөлтөх, тугу да утары уунар, туһалыыр кыаҕа суох буоллаххына – эн кимиэхэ да наадаҥ суох! Холобур, бу түгэҥҥэ Армения премьер-миниистирэ Н.Пашинян, улахан бэлиитикэ эйгэтигэр уопута суох буолан, бүтэһигэр диэри “ойоҕоһуттан ким эрэ кэлэн көмөлөһүө” диэн бүк эрэнэн, балаһыанньаны баалатан кэбиспитэ ырылыччы көстөр.

Сөбүлэһии түһэрсилиннэ эрээри, барыта ити курдук судургутук түмүктэнэн хаалбата сылыктанар. Ол курдук, ааспыт үйэ 90-с сылларын саҥатыгар Карабаҕы уонна ону тулалыыр Азербайджан 7 оройуонун былдьаан ылан баран, армяннар иччитэхсийэн хаалбыт куораттары, бөһүөлэктэри үлтү халаабыттарын, тутуулары, инфраструктураны, устуоруйа пааматынньыктарын, бэл кылабыыһалары кытта, үлтү кумалаабыттарын-алдьаппыттарын, сир баайын туох да учуота суох хостоон хоро таспыттарын, ойууру-тыаны үлтү кэрдибиттэрин уо.д.а. иһин Азербайджан “счет” түһэриэн, ол ороскуоту толуйалларын туруорсуон сөп. Кини онно толору бырааптаах. Оттон Армения онно сөбүлэһэр дуо? Итини таһынан, Армения кыайтарыылаах хаалбытын кытта сөбүлэспэт өрүттэр, ордук радикал националистар, аан дойду былаһын тухары сылдьан араас провокациялары, диверсиялары, терактары оҥорон, сэрии салҕанан барарын ситиһэ сатыахтарын сөп.

Ким сүүйүүлээх хаалла? Биллэн турар, Азербайджан. Билигин Азербайджан аан дойду үрдүнэн биир бастакынан аныгылыы үрдүк технологиялаах сэрии ньымаларын баһылаабыт сайдыылаах, күүстээх судаарыстыба быһыытынан аатын ааттатта. Дьиҥинэн, урут аан дойдуга улаханнык биллибэтэх дойду буоллаҕа. Маны тэҥэ, бу кыайыы азербайджан омуга бэйэтин билиниитигэр туохха да тэҥнэммэт улахан дьайыыны, өрөбөлүүссүйэни оҥорбута сылыктанар. Суруйалларынан, билигин өҥ буордаах, баһылла сытар баайдаах Хайалаах Карабах (ааттыын да “Хара сад”) сайдыытыгар, инфраструктуратын чөлүгэр түһэриигэ аан дойду бары муннуктарыттан инвестор бөҕө үтүрүһэн-үлүмнэһэн эрэ эбит. Онон, аны аҕыйах сылынан Азербайджан Хайалаах Карабаҕы ырай дойдутугар кубулутар кыахтаах. Санаттахха, ол үтүө сири былдьаан баран, армяннар 30-чча сыл устата туһаҕа таһаарбакка иччитэх кэриэтэ илдьэ туруорбуттара.

Бу сэрии түмүгэр олус элбэх “дивидени” Турция ылбытын эмиэ ким да саарбахтаабат. Бу кэмтэн ыла Турция Кавказ өрөспүүбүлүкэлэригэр лаппа ыга киирэн барара, сабыдыалын улаатыннарара, Нахичевань нөҥүө Азербайджаны кытта быһа суол тобулара адьас саарбахтаммат. Ону тэҥэ, бырааттыы, түүр тыллаах Азербайджан норуотугар кимтэн да кистэммэккэ аһаҕастык көмөлөспүт, өрүһүлтэ буолбут “улахан убай” быһыытынан, Киин Азияҕа баар түүр судаарыстыбаларыгар (Казахстаҥҥа, Кыргызстаҥҥа, Узбекистаҥҥа, Туркменияҕа), ислам да дойдуларыгар аптарытыата хас да мутук улааппыта сылыктанар. Чэ, туох да диэбит иһин, туроктар мындыр дьон эбиттэр. Армения салалтатыгар Арассыыйаны кытта батыспат “демократ” Пашинян тахсыбытын, АХШ быыбарын саамай тоҕоостоохтук таба туһаммыттар. Арассыыйаны кытта ыкса сыһыаны тутар армян урукку баһылыктарын саҕана ити кыаллыбат сорук этэ.

Аан дойду сонуннарын ааҕыныстыбатыгар биир сүрүн сонун буолбут Карабах сэриитин тохтотооччу, иирсээннээх өрүттэри араарааччы, Эйэ контингенын киллэрээччи буолан Арассыыйа аан дойдутааҕы балаһыанньатын, аптарытыатын лаппа улаатыннарбыта, “Арассыыйа – Кавказка биир улахан суолталаах быһаарар күүс” диэн өйдөбүлү бигэргэппитэ өйдөнөр. Бу сэриигэ Арассыыйа салалтата иирсээннээх өрүттэртэн хайаларын да быһаччы өйөөбөтөҕө, нейтралитеты туппута саамай муударай хардыы буолара көһүннэ. Итини сэргэ, бу кыайтарыы түмүгэр Армения премьер-миниистирэ Пашинян – Арассыыйаттан тэйии бэлиитикэтин ыытар киһи – былаастан туоратыллыан сөп.

Бу кыайтарыытын таба туһаннаҕына, Армения эмиэ тугу эрэ сүүйүөн сөп. Уруккуттан тохтообокко күөнтэһэ, мэлдьи кэриэтэ сэриилэһэ олорор балаһыанньалаах Азербайджаныттан кыайтаран, мөккүөрдээх-былдьаһыктаах боппуруостара барыта быһаарыллан (куһаҕаннык да буоллар), ыаллаһа сытар Турция-Азербайджан экэнэмиичэскэй блокадаларыттан босхолонон, урукку киэбин-хаабын, амбициятын, сэриитимсийиитин барытын тохтотон, ыалларын Грузияны, Ираны кытта эйэлээх сыһыаны олохтоон, наар Арассыыйаны эрэ өрө мыҥаан олорбокко атын хайысхалары эмиэ тобулан күүскэ сайдан барыан, экэниэмикэтин өрө тардыан сөп. Холобурга диэн эттэххэ, Армения экэниэмикэтигэр Карабах баччааҥҥа диэри кураанах таһаҕас, хос ноҕурууска эрэ буолан олорбута.

Ити кэмҥэ

Билигин Ереван куоракка (Армения) маассабай бырачыас аахсыйалара буола тураллар. “Пашинян Карабаҕы Азербайджаҥҥа туран биэрбитин”, “норуотун интэриэһин таҥнарбытын” иһин үлтү кыйахаммыт дьон Бырабыыталыстыба дьиэтигэр тоҕо анньан киирэн малы-салы, миэбэли урусхаллаатылар, парламент спикерин Арарат Мирзояны үлтү кырбаатылар, Пашиняны көрдүү сатаатылар уонна дуоһунаһыттан устары модьуйдулар. Онуоха эбии, “Пашинян дойдуттан куотан барбыт үһү” диэн сурахтар дьону өссө тэбиэһирдэн, кыыллаан биэрдилэр.

Ол иннинэ Пашинян: “Мин сэрии тохтотулларыгар сөбүлэһэртэн атын туох да барыйааным суох этэ. Ити барыта хайдах быһыыга-майгыга буолбутун мин билигин иһитиннэрэр кыаҕым суох, атын дьон олоҕор кутталы үөскэппэт туһугар... Кэмэ кэллэҕинэ мин ону барытын аһаҕастык кэпсиэм. Мин дьон олус долгуйбутун өйдүүбүн. Оттон бу билигин уулуссаҕа тахсан бэрээдэги кэһэ сылдьар дьон бука бары тыйыс эппиэккэ тардыллыахтара”, – диир.

Азербайджан бэрэсидьиэнэ Ильхам Алиев: “Армения сэриигэ кыайтаран байыаннай капитуляция биллэрдэ. Барыта мин урут эппитим курдук буолла: Карабах дьылҕатын быһаарыы байыаннай этаба түмүктэнэн, билигин бэлитиичэскэй боппуруоска киирэбит. Биһиги Азербайджаҥҥа муҥутуур барыстаах докумуоҥҥа илии баттастыбыт... Бу дьайыытын иһин Пашинян бэйэтин дойдутун, норуотун иннигэр эппиэттиэҕэ. Кини бу дуогабары бэйэтэ баҕа өттүнэн сөбүлэһэн буолбакка, улахан кыһалҕаттан олуллан баттыырга сөбүлэстэ,” – диир...

Иван Гаврильев.