СӨ Үрдүкү суутугар үйэ чиэппэрин кэриҥэ үлэлээбит, онтон СӨ Төрүт суутугар судьуйалаабыт, соторутааҕыта Ил Дархан сүбэһитинэн анаммыт Игорь НИКОЛАЕВ “Таатта” хаһыат эрэдээктэрэ Анна Посельскаяны кытта тыа сирин туһунан санааларын уонна Арассыыйаҕа 2020 с. киирбит Төрүт сокуону уларытыы чэрчитинэн Саха сиригэр тахсыахтаах уларыйыылар тустарынан бэрт интэриэһинэй кэпсэтиитэ бэчээттэммит. Бүгүн ол интервьюттан кылгатан бэчээттиибит.
Ытык дьон охсубут оҥкулларынан
– Игорь Игнатьевич, эйигин билэрим, истэрим тухары киэҥ, дириҥ билиилээх киһинэн дьон да сыанабылынан, тус бэйэм да көрөрбүнэн билинэбин. Эн улахан эппиэттээх үлэлэргэ үлэлээбитиҥ, итиннэ түбэһиэх киһини анаабаттара чуолкай. Олоҕуҥ ити кэрдииһин кэпсээ эрэ?
– 1966 сыллаахха орто оскуоланы бүтэриэхпиттэн судьуйанан ананыахпар диэри 21 сыл устата олоҕу толору билии, эриллии-мускуллуу оскуолатын ааһан турабын.
Оскуоланы бүтэрээт, биир сыл төрөөбүт Бүлүүчээммэр холкуос хотонугар атынан от тиэйээччинэн үлэлээбитим, онтон аармыйаҕа ыҥырыллан, муора флотугар үс сыл сулууспалаабытым. Ол кэнниттэн Харьковтааҕы юридическай институкка киирэн үөрэммитим. Үөрэхпин 1975 с. бүтэрэн кэлэн Таатта, Уус Алдан улуустарыгар үс сыл силиэдэбэтэллээбитим.
1978 с. атын үлэҕэ кэлэн, эргиэн тэрилтэлэригэр, баан ситимигэр, тыа хаһаайыстыбатыгар юрист-консултаанынан уопсайа тоҕус сыл үлэлээбитим.
Ити үлэлээбит сылларбыттан олус истиҥник, астынан С.Г. Жирков салайааччылаах Петр Алексеев аатынан сопхуоска юристаабыт сылларбын куруук саныыбын. Уһулуччулаах салайааччы такайыыта, дьоҥҥо сөпкө сыһыаннаһарга уһуйуута диэн киһи үлэһит да, личность да быһыытынан толору сайдарыгар олус улахан оруоллаах буолар эбит. Дьэ, өйүм-санаам, майгым-сигилим, олоххо көрүүлэрим ситэннэр-хотоннор, норуот хаһаайыстыбатын үлэтин-дьаһаҕын ымпыгын-чымпыгын толору билэн баран, дьон дьылҕатын быһаарар судьуйа буолбутум. Онон үлэһит уонна киһи быһыытынан Ытык Таатта сиригэр буспутум-хаппытым диэн этэрим оруннаах.
Биһиги дьиэ кэргэн ийэлээх аҕабыт Тааттаҕа үлэлээн биэнсийэҕэ тахсыбыттара, бары манна ыал буолбуппут, оҕо-уруу төрөппүппүт, элбээн-халыҥаан тахсыбыппыт.
Бастаан Орто Халымаҕа судьуйалаабытым, онтон Мэҥэ Хаҥалас, Мииринэй оройуоннарын сууттарын бэрэссэдээтэллэринэн үлэлээбитим. Мииринэй суута Дьокуускай кэнниттэн иккис улахан суутунан ааҕыллар этэ. Ол үлэттэн Үрдүкү суукка ыҥырыллан тиийбитим.
– Элбэх араас оройуоҥҥа араас айылгылаах дьону кытта алтыспыт, үлэлээбит эбиккин. Бу – судьуйа киһиэхэ олус наадалаах олох оскуолата буоллаҕа.
– Оннук буолан тахсар. Кэннибин хайыһан көрдөххө, Сахабыт сирин усталаах туоратынан барытынан кэриэтэ үлэлээбит эбиппин. Ити үлэлээн-олорон ааспытым өрөспүүбүлүкэм дьонун-сэргэтин билэрбэр, кинилэр кыһалҕаларын, баҕа санааларын, менталитеттарын таба сыаналыыр буоларбар улаханнык көмөлөспүтэ.
– Киһини кими кытары алтыспытынан сыаналааһын баар. Аҕам саастаах саха дьоно үксэ истибит киһитэ, номох буолбут С.Г. Жирковтан элбэҕи ылыммыккын ахтан аһардыҥ. Кини курдук олоҕуҥ кэрдиис кэмнэригэр сөптөөх суолга салайбыт, үтүө холобур оҥостубут дьоҥҥуттан кими ааттыаҥ этэй?
– Икки убайдарым тэҥэ саныыр дьонум эдэр эрдэхпинэ ыйан-кэрдэн биэриилэрэ олохпор элбэҕи сабыдыаллаабыта.
Бастакынан, ССКП Киин кэмитиэтигэр, оттон уобаластааҕы, куораттааҕы кэмитиэттэргэ үлэлээбит В.Г. Павловы ааттыам этэ. Кинини ийэм үөрэтэн, улахан аартыкка таһаарбыт киһитэ, быраата, ону махтал тылларынан куруук саныыр, умнубат буолан, миэхэ мэлдьи сүбэлии-амалыы сылдьар үгэстээҕэ, дьону тургутан билэргэ, олох аһыытын-ньулуунун араарарга үөрэппитэ. Дьиҥнээх бартыыйнай салайааччы буолан, хаһан да кимиэхэ эмэ эрийэн, “бу уолу үчүгэй үлэҕэ ылыҥ” диэн дьаһайбатаҕа. Оннооҕор бэйэтин оҕолорун сылаас миэстэҕэ анньа сатаабатах туспа көрүүлээх киһи этэ. Бу кэлэн санаатахха, хайа баҕарар киһи дьылҕатын бэйэтэ уһаныахтаах, атын дьон ыарахан кэмҥэ сүбэ-ама биэрэн, санааны көтөҕөн өйөбүл буолуохтарын эрэ наада эбит.
– Дьэ, билиҥҥи салайар истиилгэ туһаайан, саамай сөпкө сүбэлээтэҕиҥ буоллун.
– Иккис улаханнык ытыктыыр киһим сахаттан Ленинскэй бириэмийэ маҥнайгы лауреата, алмаас салаатыгар сахаттан бастакынан улахан салайар үлэҕэ сылдьыбыт, кэлин Сэбиэскэй Сойуус Госпланыгар ситиһиилээхтик үлэлээбит А.Н. Степанов, аҕам биир дойдулааҕа, аймаҕа. Соҕуруу үөрэнэ сылдьан, кэлээри-бараары Москубаҕа киниэхэ дьиэтигэр түһэр этим, мэлдьи ирэ-хоро сэһэргэһэр үгэстээҕэ, ыйан-кэрдэн биэрэр этэ. Эдэр киһи дьону, олоҕу ситэри билбэтэ, өйдөөбөтө, уолҕамчы да санаата элбэх. Ону наҕылыччы, ылыннарардыы быһаарар үгэстээҕэ. Кэнники үлэһит да буолан баран, кинилиин элбэхтик алтыһарым, сүбэ-ама ыларым, билигин да билсэ турабыт.
«Тыа сирэ эһиннэ» дииллэрин ылынаҕын дуо?
– Сопхуостар кыаҕыра сылдьыбыт кэмнэрэ сахаларга «көмүс эпоха» этэ. Ону кытары тэҥнээтэххэ, кырдьык, ырыынакка киирии кэмэ эстии курдук.
Т/х оҥоһуллар биир солкуобайга Саха сиригэр икки аҥаар солкуобай датаассыйа кэлэрэ диэн өссө социализм саҕана суруйар этилэр. Т/х “былаанынан ночооттоох салаа” диэн ааттанара. Үбүлээһини модун социалистическай судаарыстыба эрэ уйунар кыахтаах этэ. Ырыынак кэмигэр сопхуостар бэйэлэрин бородууксуйаларын атыылаан, ити үлүгэр ороскуоту хайдах да сабар кыахтара суоҕа.
Ол эрээри, саамай кылаабынайа, тыа сиригэр сопхуостар эстибиттэрин кэннэ саха омук соргута тоһунна диир киһи олох ахсааннаах, омук быһыытынан эрэлбитин сүтэрбэтибит. Сайдар кэскилбитин аныгы, атын хайысханы кытары ситимниир өй-санаа баһыйан эрэр.
– Тыа хаһаайыстыбата биһиэхэ инникилээх дуо?
– Судаарыстыбабыт күүскэ датаассыйалыыр, субсидиялааһыны салгыы улаатыннаран иһэр эрэ буоллаҕына, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьон олоҕун тупсарыахха сөп. Ол эрэн судаарыстыба көмөлөһөр кыаҕа мөлтөөтө диэн саха тыатын сирин эһэн кэбиһэр хайдах да сатаммата биллэр. Дьоппуоннар этэллэр эбит: «Бүтэһик дьоппуон ириис ыһан бүттэҕинэ, дьоппуон диэн омук суох буолар», – диэн. Саха – бу полярнай эргимтэ хоту өттүгэр, муус-кыаһаан дойдуга сүөһү иитиитин, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарбыт аан дойдуга соҕотох омук. Араас уустук кэрдиис кэмнэри этэҥҥэ туораан баччаҕа тиийэн кэллибит, ахсаан өттүнэн элбии турабыт. Сүөһү иитиитэ саханы саха оҥорбута, омук быһыытынан тыыннаах хаалар кыах биэрбитэ. Итиннэ олоҕуран: «Бүтэһик саха киһитэ сүөһүтүн эстэҕинэ, саха саха буолан бүтэр», – диэн этиэхпитин сөп курдук.
Социалистическай экэниэмикэ уурайыаҕыттан, өрөспүүбүлүкэбит бары салайааччылара тыа сирин өйүүргэ төһө кыалларынан үлэлии сатаатылар, сүрдээх элбэх үп көрүлүннэ, бары хайысханан саҥа ньымаларга киирии көҕүлэнэр, ситиһии да баар. Көрүллүбүт үп төһө сөпкө туттулларыгар мөккүөр, араас көрүү баар. Ол өйдөнөр, тыа сиригэр сахалар баһыйар үгүс өттүлэрэ түөлбэлээн олороллорун быһыытынан ити тыын боппуруос буолара чуолкай.
Сүөһү төбөтүнэн субсидияны, датаассыйаны биэрэр туһунан дьаһал эмиэ араас өйдөбүлү, мөккүөрү үөскэттэ. Саха тыатын киһитэ аҥаардас сүөһүнү иитэрин иһин төбө ахсаанынан субсидия ылара, ылбыт бородууксуйатын бэйэтэ талбытынан туһанара сөптөөх дии саныыбын.
Биллэн түрар, кэнники судаарыстыбаҕа үп-харчы кырыымчык буоларынан сибээстээн, олох таһыма намтыыр өттүгэр баран иһэрэ, пандемияттан төрүөттэнэ, араас хааччах дьону тууйара, санаа түһүүтүгэр да тиэрдэрэ баар суол.
Ол эрээри ханнык да көлүөнэ олоҕор сүрдээх уустук, эстии куттала суоһаабыт кэмнэрэ баар этилэр. Ону барытын тулуйан, киэҥ көҕүстээх, инникигэ эрэллээх, үчүгэйгэ дьулуурдаах омук буолан, ол кэрдиис кэмнэри этэҥҥэ туораабыппыт.
Аҥаардас субсидия, датаассыйа көмөтүгэр эрэммэккэ, аныгы технологияны баһылаан, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын араас сонун көрүҥнэрин оҥорбут хаһаайыстыбалар, нэһилиэктэр элбээн иһэллэрэ киһи санаатын көтөҕөр. Кэм ирдэбилигэр эппиэттиир тыа хаһаайыстыбатын эдэр салайааччылара, биирдиилээн пиэрмэрдэр тахсыталаан эрэллэрэ көстөр.
Итиннэ өрөспүүбүлүкэ салалтата суолу-ииһи оҥорууга дьоһуннаах үлэтэ, бородууксуйаны батарыы хайысхатынан элбэх көмөнү оҥороро тирэх буолар. Биллэн турар, билигин да кыаллыбат, уустук боппуруос элбэх, ол эрээри үлэ барар, быһаччы үлэлиир дьон санаата күүһүрдэ дии саныыбын.
Пандемия турбутугар дистанционнай үлэлээһиҥҥэ, үөрэниигэ киирии буолан, сыыппара эйгэтэ күүскэ сайынна, ити хайысхаттан тэйиччи да дьон түргэнник үөрэннилэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ эрдэттэн ити хайысхаҕа үөрэтии, сырдатыы барбыта наадалаах кэмҥэ улахан көмө буолла. Онон Саха сирин тыатын сирэ эстиэ суоҕа диэн инникигэ эрэнэр төрүөт элбэх.
Саха индустриальнай дуу, аграрнай дуу?
– «Социализм саҕана саха үксэ тыа сиригэр олоруохтаах диэн өйдөбүл баар этэ» диэтиҥ. Ити сөптөөх этэ дуо?
– Аһаҕастык этиллибэтэр да, «индустриальнай уонна аграрнай норуоттар» диэн курдук араартааһын баара. Орто Азияҕа, Хотугу Кавказка олохтоох омуктар эмиэ бырамыысыланнаска соччо чугаһатыллыбат этилэр. Онно тэриллибит улахан тэрилтэлэргэ биир үксүн Арассыыйаттан, Украинаттан кэлбит славяннар үлэлииллэр этэ. Арай казахтар, Д.А. Кунаев курдук уһулуччулаах салайааччылаах буоланнар, бырамыысыланнас орто уонна үрдүкү сүһүөх үлэһиттэрин, салайааччыларын хото бэлэмниир этилэр, онон халыҥ техническэй интэлигиэнсийэлээхтэр.
Итинтэн көстөрүнэн, урут сахалары эрэ тыа сиригэр хаайа-тута сатаабыттара диир сыыһа, ити киэҥник тарҕаммыт көстүү этэ.
Өр кэм устата, кырдьык, ыырбыт кыараҕас этэ – ыраахтааҕы саҕана саха үксэ тиэргэниттэн, нэһилиэгиттэн ырааппат үгэстээҕэ. Урукку тутул оннук этэ – патриархальнай уопсастыба барыта оннук.
Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн саха ыыра кэҥээн, өрөспүүбүлүкэ иһинэн да, атын куораттарга тиийэн үөрэхтэнии тэнийбитэ, ол түмүгэр сахаларга үөрэхтээх, киэҥ билиилээх араҥа үөскээбитэ.
Ити – аан дойду үрдүнэн баар көстүү. Сайдыы кэлэн, кэҥээн, дириҥээн бардаҕын аайы, бар дьон киин сиргэ мустарга дьулуһар.
Социализм үгэнин саҕана сахаларга ити көстүү күүһүрэн барбыта. Саамай сүрүн хааччах – куоракка дьиэ-уот дэбигис көстүбэтэ.
Саха биир биллиилээх салайааччыта Владимир Павлов: “Сахалар куоракка элбээн барыахтара, ол – устуоруйа мүччүрүйбэт сокуона”, – диирэ. Куоракка толору хааччыллыылаах таас дьиэни кэлимник тутууну кини иилээн-салайан күүскэ тэниппитэ, Дьокуускай саха омук түмсүбүт дьоллоох куората буолуон олус баҕарара.
Ол аата, сахалар куоракка мустарга дьулуһуулара уруккуттан баар көстүү, кэмэ кэлэн, саха ыыра кэҥээн, урбанизация күүһүрдэ. Тыа сирэ эстэн, саха куоракка күргүөмнээн көһөргө күһэлиннэ диэн этэллэрин ситэтэ суох сыаналааһын дии саныыбын.
– Атын омуктары көрдөххө, ити этиллэр урбанизация биһиэхэ, сахаларга, хайдах эрэ туспатык баран эрэр курдук буолбатах дуо?
– Сахалар урбанизациябыт биир сүрүн уратыта – индустриализация кэрдиис кэмин курдары ааһан хаалбыппыт буолар. Европа, Хотугу Америка, Япония бастаан бырамыысыланнай кииннэргэ түмсүбүттэрэ, өйдөрө-санаалара, майгылара-сигилилэрэ ити кэрдиис кэм ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр курдук сыыйа уларыйбыта.
Индустриальнай уопсастыбаҕа конкуренция күүстээх, ким төһө үлэһитинэн, өйүнэн, дьоҕурунан, дьулуурунан тугу эмэ ситиһэр, чорбойор – ол олоҕун тупсарынар.
Оттон ити ахтан аһарбытым курдук, Орто Азия норуоттара эмиэ, аграрнай туруктаах буолан, билигин онно куораттарга мустубут дьон үксэ уруккулуу феодальнай саҕанааҕы өйтөн-санааттан ситэ арахса иликтэр. Ити ХХ үйэҕэ аан дойду үрдүнэн урукку аграрнай судаарыстыбаларга барытыгар тахсыбыт көстүү.
Саха атын саха чорбойорун тириитин таһынан киллэрэрэ – ити былыргы өйтөн-санааттан арахса иликпит кэрэһитэ. Патриархальнай уопсастыба ирдэбилинэн баай-тойон дьонтон ураты, бары тэҥ буолуохтаахтар, күрэстэһии үөскүө суохтаах. Дьон үксэ бэрт былдьаһан, баайга-дуолга күүскэ талаһан барда да, оннук уопсастыба ыһыллан хаалар.
Итинник бэйэ омук дьонун атахтыыр өй-санаа күүскэ иҥмит уопсастыбалара, судаарыстыбалара сайдыылара бытаан буолар.
Александр Степанов: “Саха омук индустрияҕа киэҥник киириэ суоҕа, ол буоллун даҕаны, сахалар пролетариат буоларга дьулуспакка, орто уонна үрдүкү сүһүөх инженердэрэ, салайааччылара буолуохтаахтар, элбэх саха техническэй салааларга күүскэ үөрэнэрэ буоллар,” – диирэ өйбөр хатанан хаалбыт.
Сахаҕа «аҕыйахтан аҕыйах, элбэхтэн элбэх» диэн өйдөбүл баар. Ол сиэринэн, анал техническэй үөрэхтээх элбэх дьонноохпут буоллар, элбэх киһи билигин сир баайын – алмаас, ньиэп-гаас, таас чох, көмүс да буоллун – хостооһунугар уонна тутуу салаатыгар – дьиэни-уоту, бырамыысыланнай эбийиэктэри, суолу-ииһи, энэргиэтикэ инфраструктуратын тутууга баалларын биллэрэр буолуо этилэр. Азербайджаннар ньиэп салаатыгар элбэх исписэлииһи бэлэмнээбиттэрэ үтүө түмүктээх буолла: Вагит Алекперов «Лукойл» курдук аан дойду биир бөдөҥ хампаанньатын бас билэр, Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн сураҕырар. Тюмеҥҥа эҥин үлэлээбит уонунан биллиилээх азербайджан нефтяниктар бааллара.
Биһиэхэ да Тарас Гаврилович Десяткин, Александр Николаевич Степанов, Матвей Николаевич Евсеев курдук дьиҥнээх «индустрия хапытааннара» баалларыттан көрдөххө, саха да, күргүөмнээн анал үөрэхтэммитэ, бырамыысыланнаска киирбитэ буоллар, күрэстэһэр дьоммут элбээн, ботуччу ситиһиилэниэ эбиппит.
Бырамыысыланнас хапытааннара биһиэхэ үксээбиттэрэ буоллар, саха пролетариата да үөскүө этэ. Андрей Кириллин АЛРОСАҕа бэрэсидьиэн эрдэҕинэ, саха онно хойдуох курдук буолбута. Онтубут сотору Вячеслав Штыров ананан, тохтообута. Матвей Евсеев «Анаабыр алмаастарын» салайар кэмигэр элбэх саха ботуччу хамнастаммыта, дьиэ-уот тэриммитэ, оҕолорун үөрэттэрбитэ.
Итинник бырамыысыланнаска күүскэ киирэрбит кыаллыбакка хаалла. Сүбэрэнитиэт саҕана техническэй интэлигиэнсийэни бэлэмнии сатаабыттара да, кэлин уостан хаалбыта хомолтолоох.
Аны сахалар бэйэбит да өйбүт-санаабыт онно бэлэмэ суох этэ диэн билиниэххэ наада. Бырамыысыланнаска үөрэнэ барыан баҕалаах ыччат олох аҕыйах этэ. Дьиҥнээхтик күрэстэһэр майгыбыт-сигилибит ситэ сайда илигэ эмиэ таайар буоллаҕа дии.
Улуустаһыы урукку өйбүт-санаабыт туоһута дуо?
– Сайдыылаах дойдуларга аймахтаһыыбытыгар, улуустаһыыбытыгар майгылыыр кланнар бааллар, хаан уруу эбэтэр биир сиртэн төрүттээх дьон бииргэ тутуһаннар, күүстээх конкуренциялаах эйгэҕэ өрө күөрэйэ сылдьаллар. Холобур, финансистар, бырамыысыланньыктар, бэлиитиктэр кланнара, династиялара баалларын бары истэбит-көрөбүт.
Дойдубутугар билигин ити «питердэр» дэнэр бөлөх баарын бары билэбит. Хайа да куоракка, уобаласка барытыгар оннук.
Биһиэхэ бөлөхтөһүүнү конкуренцияҕа туһана сатыылларыттан үөскүүр. Үчүгэй хамнастаах үлэ аҕыйах, бүддьүөт үбэ-харчыта кэмчи. Ол иһин улуустаһан, аймахтаһан, тииһинэ сатыыллар, ону учуонайдар «социальнай лиип» биир көрүҥэ дииллэр.
Ол эрээри улуустаһыы сэрэхтээх көстүү буоларын умнар сатаммат. Кэмигэр уодьуганнаабатахха, дириҥээн хаалыан сөп. Билигин сахалар улууһунан хайдыһыылара үөскүөх курдук – илин эҥээрдэр, бүлүүлэр диэн арахсыы үөскээн эрэр чинчилээх. Оччоҕо хотулар уонна соҕуруулар диэннэргэ үрэллэн, бэйэ-бэйэлэрин сиэһэ сылдьар, биир омук быһыытынан сайдалларын харгыстаһар кыргыс омуктар курдук буолуохпут. Казахтар эмиэ улахан уонна кыра жузтарга арахса сатыылларын Нурсултан Назарбаев хам баттаан кэллэ.
Киһи эрэх-турах саныыра диэн – саха, дьиҥинэн, мындыр, олус улуустаһыыга охтуо суоҕа. Куоракка саха түмсэрэ үтүө түмүктээх буолуоҕа, аныгы куоракка үөскээбит, олохсуйбут ыччат ханнык улуустан төрүттээҕиттэн тутулуга суох, мин сахабын диэн өйдөбүллэрэ күүһүрэн иһэрэ көстөр. Устуоруйа да көрдөрөрүнэн, ханнык баҕарар омукка киин куораттарга мустубут дьоҥҥо түөлбэлэһии өйө-санаата сыыйа суураллар, сомоҕо омук курдук сананыы күүһүрэр.
– Улуустаһыы да буолбатар, аймахтаһыы, бөлөхтөһүү үтүө өрүттээх да буолуон сөп дуо?
– Бэйэ-бэйэни өйөһөн, кыахтаах дьоннорун инники күөҥҥэ таһаарар буоллахтарына, бэрт буоллаҕа дии.
Ол эрээри непотизм дэнэр мөкү көстүү баар, сахалыы куомуннаһыы диэххэ сөбө дуу? Ол аата, кими эмэ дьоҕуруттан тутулуга суох, бэйэ эрэ киһитэ диэн атыттартан чорботуу буолар.
Биһиэхэ ити непотизм урут да баара, кэлин наһаа күүһүрэн эрэр.
Дьиҥнээх хапыталыыһымҥа непотизм улаханнык сайдыбат – экэниэмикэҕэ хоромньулаах. Уустук производствоҕа, чааһынай биисинэскэ кыаммат киһини үлэлэтии содула тута биллэр – ыарахан сыаналаах ыстаныак алдьанар, атыы-эргиэн мөлтүүр.
Оттон тустаах (персональнай) эппиэтинэс суох эбэтэр кыра эйгэтигэр – госаппараакка, бүддьүөт тэрилтэлэргэ, улахан кэмиэрчэскэй структураларга эҥин непотизм дьэ чэчириир. Урут бииргэ үөрэммит доҕоруҥ уола, атаһыҥ кийиитэ, аймаҕыҥ эҥин буолла да – үчүгэй үлэҕэ ананар, өссө үрдэтиллэн иһэр. Кыахтаах киһи түбэстэҕинэ – сөп, үлэлээтин, сайыннын, оттон үлэтин кыайбат киһини өрө тута сылдьыы – атын дьоҕурдаах киһиттэн үлэтин былдьааһын, карьератын хааччахтааһын курдук тахсан кэлэр. Уонна оннук кыаммат киһи улахан чунуобунньук буолар түгэнигэр охсуулаах да буолар.
– Ити куомуннаһыы кэлин өссө күүһүрүө дуу, намырыа дуу?
– Саха эргийэр эйгэтэ үксэ – бүддьүөттэн үбүлэнэр тэрилтэлэр, онон непотизм мөлтүүрүгэр сөптөөх усулуобуйа билиҥҥитэ суох. Сорох бааҥҥа уонна улахан кэмиэрчэскэй структураларга персональнай эппиэтинэс эмиэ намыһах.
Биһиэхэ уустук производство сайдар кыаҕа кыра, саҥа информационнай технологияларга элбэх саха киирэн үлэлиир усулуобуйата ситэ оҥоһулла илик. Сир баайын хостооһуҥҥа сүрэхтээх-бэлэстээх эрэ буолбакка, эппиэтинэстээх, хоодуот санаалаах буолуу ирдэнэр, ол билиҥҥи сахаҕа үксүгэр сэдэх. Ыччат Чайыҥдаҕа, Талакааҥҥа тиийэн харса суох үлэлиэн саллар, ол кэриэтин билсиинэн-көрсүүнэн ханнык эмэ ортоһуор дуу, сороҕор кыра дуу хамнастаах да бүддьүөт тэрилтэтигэр кыбылла сатыа. Техническэй интэлигиэнсийэбит олох суоҕун кэриэтэ.
Ол эрэн, биһиги бары кыахпытын түмэн туран, аныгы кэм ирдэбилигэр эппиэттиир, ханнык да уустук эйгэҕэ күрэстэһэр кыахтаах ыччаты сатаан ииппэтэхпитинэ, непотизм көстүүтүн намыраппатахпытына, инникибитин сарбынабыт.
Салалтабыт сөптөөх хайысханы тобулар сыаллаах араас өрүттээх үлэни күүскэ ыытар, онно бары күүс-көмө буоларбыт эрэйиллэр. Биһиги ол-бу кыра аайы кинилэри атахтыы сатаабаппыт наада. Көмө оннугар кыаһыы буоллахпытына, хайа да чаҕылхай салайааччы кыайан сайдыы аартыгар таһаарыа суоҕа. Онон бэйэбит талбыт салайааччыларбытыгар кыахпыт тиийэринэн көмөлөһүөх, кинилэри тула сомоҕолоһуох тустаахпыт, ордук бу уустук кэмнэргэ. Тус бэйэбит олохпутун туруктаах оҥорорго дьулуспакка най бардахпытына, наар үөхсүүгэ, кэп туонууга оҕуннахпытына, ыһыллыы, эстии суолун аартыгын арыйабыт.
Төрүт сокуон дьылҕатын туһунан
– Конституционнай суукка үлэлээбит киһиттэн ити суут сабыллар буолбутугар тус сыһыаныҥ туһунан ыйытар тоҕоостоох буолуо?
– Биһиги Арассыыйа Федерациятын састаабыгар баарбытын мэлдьи тоһоҕолоон бэлиэтиибит. Сүбэрэнитиэппит саҥа саҕаланан эрэр кэмигэр да, оннук этэр-тыынар этибит. Ол аата, Федерация сокуоннара үрдүкүлэр. Онон «кэнниттэн доруоптаабыт» курдук, билигин кэлэн сыыһа дуу, сөпкө дуу быһаардылар диир туһата суох – субъектар конституционнай уонна уставной сууттарын эһэр туһунан Федеральнай сокуон ылылынна, онон бүттэ.
Ил Түмэн иһигэр Конституционнай сэбиэт тэриллэрэ көҥүллэнэр буолла. Онон болҕомтобутун ити Сэбиэт үлэтин хайысхатын, туох бырааптааҕын чуолкайдыырга уурарбыт ордук буолуо.
– Арассыыйа Төрүт сокуона улаханнык уларыйда, онтон сылтаан биһиги да Конституциябыт эмиэ күүскэ уларыйара буолуо?
– СӨ Төрүт сокуона – 1992 с., оттон Федеральнай Төрүт сокуон 1993 с. ылыллыбыта. Итинтэн сылтаан сөп түбэһиспэт түгэн элбэх. Уонна Федеральнай сокуоннар сүнньүлэрэ (Основы законодательства) олус өр кэм устата биир-биир сыыйа-баайа ылыллыбыттара. Саатар, сотору-сотору үөһээҥҥи политика тыалын хайысхата уларыйда да, мэлдьи көннөрүллэ тураллар. Мин көрөрбүнэн, аан дойду улахан судаарыстыбаларыгар (кыра дойдулары аахпатахха) сокуоннара итинник чаастатык, сороҕор төттөрү-таары уларыйалларынан-тэлэрийэллэринэн, Арассыыйа олох инники күөҥҥэ сылдьар.
Ол аайы биһиги өрөспүүбүлүкэбит Төрүт сокуона хос-хос уларытан кырыйыллан, билигин олох абырах үрдүгэр абырахтаах былыргы сон курдук буолан хаалла.
Онон олох саҥа да буолбатар, билиҥҥи Төрүт сокуоммутун саҥардар, ол аата реформалыыр уолдьаста быһыылаах.
1992 сыллааҕы Төрүт сокуон ХХ үйэ бүтүүтүнээҕи өйү-санааны, билиини-көрүүнү түммүт Сүрүн сокуон этэ. Оттон билигин XXI үйэҕэ, уларыйбыт бэлитиичэскэй, социальнай-экэнэмиичэскэй быһыыга-майгыга, глобализацияҕа, саҥа технологическай укулаакка толору сөп түбэһэрин курдук уларытан биэриэхпитин наада.
– Арассыыйа сокуоннара кэлин да син-биир уларыйа туруохтара, ол аайы ити саҥа дуу, саҥардыллыбыт дуу Төрүт сокуоммутун эмиэ уларыта сылдьарга тиийиэхпит суоҕа дуо?
– Үчүгэйдик толкуйдаан оҥоһуллубут Төрүт сокуоҥҥа тэхиниичэскэй дэнэр уларытыыны киллэрии быдан аччыа этэ.
Хайа баҕарар Төрүт сокуон сүрүн тутула төһө кыалларынан универсальнай буолуох тустаах, ол иһин, холобура, 233 сыллааҕыта ылыныллыбыт АХШ Конституцията улаханнык уларыйбакка кэллэ, 27 эрэ көннөрүү киирбитэ.
Биһиги 1992 сыллааҕы Төрүт сокуоммут, кырдьыгынан эттэххэ, наһаа элбэх бытархай соҕус боппуруостары таарыйар түгэннэрдээх этэ, онон син биир бэйэбит да уларыта олоруо этибит.
– Дьон “сокуон тутуһуллубат буолла, ол иһин олохпут-дьаһахпыт мөлтүүр” диэн кэпсэтэрин кытары сөбүлэһиэҥ этэ дуо?
– Тутуһуллубат эбэтэр соруйан тумнуллар сокуон, кырдьык, элбэх.
Ол да буоллар оннук сокуоннар эмиэ наадалар.
Цивилизация сокуоннар олохтоммуттарын кэнниттэн үөскүүр, сайдар. Аан дойду бастакы цивилизацията Шумер бастаан сокуоннары ылыммытын кэнниттэн, дьэ, үүнэн-сайдан барбыта.
Хаммурапи сокуоннара, Солон сокуоннара, Ликург сокуоннара, Рим сокуоннара диэннэр устуоруйаҕа киирбиттэрэ. Чыҥыс хаан бастаан Дьаһах (Ясак) ылыммыта уонна онно тирэҕирэн көс омуктары түмэн, аан дойдуну сэриилииргэ туруммута. Европа аҥаарын бас бэриннэрбит Наполеон «мин кэннибэр сокуоннарым хаалыахтара» диирэ. Наполеон кодекса элбэх дойду сокуоннарын сүрүннүүр олук буолбута, оннооҕор Арассыыйа импиэрийэтин 1808 сыллааҕы, кэлин кыайан олоххо киирбэтэх Гражданскай уложениета уонна РСФСР 1922 сыллаахха ылыныллыбыт Гражданскай кодекса Наполеон кодексыгар олоҕуран оҥоһуллубуттара.
Онон сөптөөх сокуон булгуччу наада – хайа эрэ кэрдиис кэмҥэ тумнуллар, кэһиллэр да буоллун, кэмэ кэллэҕинэ тутуһуллар буолуо.
Олох-дьаһах, майгы-сигили сокуоннары тутуспаттан буолбакка, атын өссө дириҥ, киэҥ биричиинэлэртэн сылтаан мөлтүүр. Ити – сууттан-сокуонтан туспа эйгэ, бэлиитикэ хайысхатын уонна экэниэмикэ туругун көрдөрөр.
