Быйыл бэрт ураты дьыл буолла. Олох умнубут бытарҕан тымныы күннэрбит эргийдилэр. Аны, хамсык намырыырын кытта бэлиитикэ тоҕо тэбэн таҕыста, быыбартан быыбарга диэри этиһэр, арахсар майгыбыт кэллэ. Аҕыйах хонугунан куорат мээрин быыбара буолар. Онтон тыын ылан баран, Госдума дьокутааттарын талыыга харыбытын ньыппарынан киирсиэхпит. Олорбуппут сыччах диэх үлүгэрэ.
***
С.Авксентьева ыалдьан уурайбытын кэннэ, куорат саҥа мээрин талыы икки сыл быыбара суох чуҥкуйбут, өссө дьон-сэргэ хамсык харантыыныттан тыына-быара ыгыллыбыт кэмигэр сөп түбэстэ. Дьон да, хандьыдааттар да, били, саас хотонтон тахсыбыт ырыган ынахтар курдук бырдааттаныы бөҕөтө.
Куорат мээригэр бастаан уон биир киһи турбута. Биллэр баартыйалартан саҕалаатахха, “Биир ньыгылтан” – Е.Григорьев, КПРФтан – С.Михайлов, ЛДПРтан – Е.Рябченко, “Сиэрдээхтэн” – В.Обедин, “Гражданскай платформаттан” – И.Комаров. Биллибэттэртэн: “Арассыыйа кыра биисинэһин баартыйатыттан” – И.Паймушкин, “Родинаттан” – А.Прокопьев, “Социальнай көмүскэлтэн” – М.Заболотнай, “Дьыала баартыйатыттан” – В.Федоров, “Үтүө дьыала” диэн саҕаланар уһун ааттаах баартыйаттан А.Аммосов, илии баттааһыны хомуйуом диэн М.Мярикянов турбуттара. Балартан А.Аммосовы, М.Мярикяновы быыбар хамыыһыйата докумуоннара толорута суохтарынан регистрациялаабатаҕа. В.Федоровы, И.Паймушкины, М.Заболотнайы “Родина” баартыйа үҥсүүтүнэн суут устубута. Бу дьон үөһээ сууттарынан ааһына сылдьаллар.
***
Быйылгы быыбарга өрөспүүбүлүкэ аныгы устуоруйатыгар аан бастаан тастан былаас былдьаһа кэлии көһүннэ. Урукку быыбардары кэлтэйдии олохтоох “биир ньыгыллар” баһылаан кыайаллар диэн куолу баара. Билигин Хоту, Уһук Илиҥҥэ элбэх үп көрүллэр буолан, сир баайын хостооһун Арҕаа Сибииртэн Саха сиригэр көһөн кэлбитинэн, Саха сирэ олигархтар, баай бөлөхтөр былдьаһар “бырталарын сыата” номнуо буолбутун олох билбэтэх дьоммут тастан кэлэн быыбарга кыттарга холонуулара көрдөрөр.
Саха олигарха Александр Аммосов курдук ааттаах Ленинград уобалаһыгар олорор (Аммосовка балыйтаран хотуом диэбитэ дуу) уонна Москубаттан политтехнолог И.Паймушкин диэн дьон кэлбиттэрин сокуону тутуһан туораттылар. “Коммерсант” хаһыат Паймушкины В.Федоров политтехнолога диэн суруйарын ааҕыстахха, бэрт идэмэрдээх кэпсэтиилээх дьон буолуохтарын сөп. Биллэр политтехнолог оонньоон эбэтэр куолас хайытаары (спойлердаан) кыттыбата чахчы, соҕурууттан аартыгы хайдах арыйан былааһы ылары билэ, үөрэтэ кэлбитэ буолуо диэн сэрэйиэххэ сөп.
Кэнэҕэс маннык албаһынан Саха сиригэр киирэн, былааһы былдьыыр ньыма үөскүө суоҕа дуо? Соҕурууттан үптээх-харчылаах олигархтар эбэтэр былаас аныыр дьоно кэлэн турдахтарына көҥүл. В.Солодов түһээн да баттаппатах Камчаткатыгар баран, быыбарга хотон, күбүрүнээтэр буолла дии. Дьиҥэр, камчаткалар бэйэлэрин истэригэр кыахтаах дьонноро баар бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри үөһээҥҥилэр туруорбут киһилэрин таллылар. Биһиэхэ ити хатыланыа суоҕа диир уустук. 1990 с. өссө оччотооҕу көҥүл быыбарга А.В. Власов диэн РСФСР Совминын бэрэссэдээтэлин саҥа Арассыыйа Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талан турардаахпыт. А.Чомчоев киниэхэ бэрт кыранан хотторбута. Оччолорго Чомчоев талыллыбыта буоллар, туһата элбэх буолуо этэ. Дьоҕус ыстаансыйата оҥоһуллан, Саха сирин, Арассыыйа хоту өттүн абырыы туруохтааҕа эрэ диирбитигэр тиийэбит.
***
Быыбар үс хонук устата барарын “сомоҕолор” диэн били Сулустаана Мыраан, Бигэ Өрүкүй уо.д.а. бастаан төрүттээбит дьоннорун ысталаан баран, билигин оппозицияны тутан олорор курдук көрдөрүнэр аҕыйах киһилээх бөлөх үөһэнэн-алларанан үҥсэ сатыыр. Үс хонуктаах быыбары дэмэкирээтийэ сокуонун кэһии диэн кириитикэлиир сөбө буолуо, өскө хамсык суоҕа буоллар. Ыарыы тарҕанарыттан сэрэнэн, быһайын Төрүт сокуон уларыйыыта 3 хонуктаах куоластаммытын араастаан кириитикэлээбиттэрэ. Арай, дэмэкирээтийэ холобура буолар АХШка почтанан куоластаан эҥин Трампы суулларбыт “чиэһинэй” быыбардарын кэнниттэн Арассыыйаҕа оннук быыбары мээнэ кириитикэлээбэт буоллулар.
Билигин да хоруона хамсыга сэрэхтээх. Арассыыйаҕа ыарыы үһүс долгуна кэлэн эрэр дииллэр. Өссө Соҕуруу Африкаттан төрүттээх вакцинаҕа да кыайтарбат сиэмэх көрүҥ тарҕаныан сөп үһү. Ити кэмҥэ ким үс хонуктаах быыбары көтүрүөй. Дьиҥэр, куолас ааҕыытыгар балыйыахтара диэн куттанар буоллахха, бүтэһик күҥҥэ баран куоластыахха син этэ. Бүлүтүөнү ааҕыыга хандьыдааттар кэтиир дьонноро баар буолаллар.
***
Оппозиция туһунан эттэххэ, Саха сирин хомуньуустара “быһайын сахалар Төрүт сокуону уларытыыны 41% утарбыттарын биһиги ситистибит” диэн “Советская Россия” хаһыакка суруйан дойдуну биир гына араапардаабыттара. Онон “сомоҕолор”, “конгрестар”, “сиэрдээхтэр” уо.д.а. оппозициябыт диир дьон хомуньуустарга “тиритэ-хорута” босхо үлэлээн биэрэ сылдьалларын, аатырдыбыттарын түһээн да баттаппат буолуохтаахтар. Оччотугар, ити дьон КПРФ “миэлиҥсэтигэр уу кута” сылдьалларынан, бары да эрэйэ суох ити баартыйаҕа киирэн хаалыахтарын диэн үгэргиэххин баҕараҕын. Хомуньуустар быһайыҥҥы “ситиһиилэрин” бу мээр быыбарыгар өссө тупсарар баҕалаахтара өйдөнөр, күүскэ тэриммиттэрэ көстөр. Бэл, бассаапка сорох дьон “тиһэх сэриилэрин” биллэрбиттэр диэн мээнэҕэ эппэттэр. Биир өттүнэн, хомуньуустар куоракка былааһы ыллахтарына, чахчы, Саха сиригэр былааһы ылбыттарын дакаастыыллар. Ол содулугар өрөспүүбүлүкэ туох охсууга түбэһиэ биллибэт. Федеральнай киин Хабаровскай курдук өссө биир “утары турбут” эрэгийиэни тулуйара биллибэт. Кинилэри өйдүөххэ сөп, туох билэр, аны сайын Грудинин мантан Госдумаҕа туран кыайан таҕыстын? Дойду тутулун суулларарга суудайбыт эрэгийиэн диэн аатырар буолбаппыт дуо?
***
Быыбар аҕытаассыйата бассаапка, соц. ситимнэргэ бобуллубат. Онон уопсастыба быыбарынан “оргуйан бидилийбитин” уоҕа-кылына уоскуйуо ыраах быһыылаах. Урут тэлэбиисэргэ көрдөрүллэр биир дебаттаах буоллахпытына, билиҥҥи мээр быыбарын сүрүн уратыта, араас санаалаах суруналыыстар, блогердар тэрийэр дебаттара тэллэй курдук элбээтэ. Хайаларыгар эмэ барыма эрэ – үөҕэн хооһурҕатыы бөҕөтө. Кыра быыбарга итинник үлүгэр буоллаҕына, үрдүк таһымнаах Госдума быыбарыгар уонча дебат таҕыстаҕына, киһи соһуйуо суох. Өссө улуустар урукку курдук быыбардааччылары кытта көрсүһүү оннугар дебат тэрийдиннэр? Холобур, Ф.Тумусов, Г.Данчикова федеральнай таһымнаах дьон буолбуттарын да иһин, хайа эрэ дебакка аккаастыахтара дуо? Саарбах, куттаммыт эбэтэр тугу эрэ кистиир аатыран, аптарытыаттара түстэҕэ ол. Хотторумаары тылларын былас түһэрэн дебакка сырсалларыгар тиийэллэр. Дьэ, улахан көр буолсу. Өссө улахан көр Ил Дархан, Ил Түмэн быыбардарын дебаттарыгар тахсыан сөп, өскөтүн былаас бу “дэмэкирээтийэ” дуу, “сантаас” дуу ньыматын тохтоппотоҕуна.
Атын эрэгийиэннэр ымсыыран, элбэх дебаты ыытар холобурбут “вирус” курдук тарҕаннаҕына, “аатырарбыт” чуолкай. Арассыыйа букатын да ыһыллыан сөп.
Оттон, сонньуйан эттэххэ, дебат хандьыдааттарга олус барыстаах эбит: аҕытаассыйаҕа, баннер, былакаат оҥоруутугар ороскуотурбаккын. Куйаар ситиминэн дьоҥҥо босхо биллэҕин, тугу да төлөөбөккө аҕытаассыйалыыгын, өссө үөҕэн “сытыы, дьоруой киһи” диэн хайҕаныаххын сөп. Онон элбэх дебат – хандьыдааттарга эрэй, дьоҥҥо – дьиҥнээх бэтиэхэ.
***
В.Федоровтаах быыбартан уһуллан баран, сууттаһалларын тохтоппотулар. Ол эрээри бэйэлэрин дьоннорун түмэн В.Обедиҥҥа үлэлиибит диэн туруннулар.
Сокуоҥҥа төнүннэххэ, быыбар сокуонун хайдах эрэ олигархтарга, баай дьон ааһалларыгар анаан оҥорбут курдуктар. Холобур, хандьыдаат хамыыһыйаҕа киллэрэр декларациятыгар нолуок төлүүр официальнай хамнаһын эрэ ыйыахтаах. Баай киһи нолуок төлүүр 20 тыһ. ыйар, оттон мөлүйүөнүнэн ыла олорор харчытын декларациятыгар көрдөрүмүөн, төһө баҕарар кистиэн сөп эбит. Былырыын В.Федоровы сымыйа дьупулуомнаах диэн, мээр бастакы солбуйааччытыттан устубуттара. Эһиги “кини оччотугар тоҕо мээргэ турда?” диэххит. Сокуон быһыытынан, муниципальнай сулууспалаахтан эрэ тустаах үөрэх дьупулуома ирдэнэр. Оттон быыбарданар мээр үөрэҕэ да суох буолуон сөп. Инньэ гынан бу 350 тыһ. нэһилиэнньэлээх куорат баһылыгар үрдүк үөрэҕэ да суох дьон хандьыдаат буоллулар. “Маннык сокуоннары Госдума тоҕо оҥороруй?” диэн киһи сүрүргүүр. Ол эрээри Ил Түмэммит Госдумаҕа мөлтөх сокуоннар тахсалларын көрөр, тохтотор, этии киллэрэр быраабын ситэри туһаммат диэн билэр дьон этэллэр. Онон Ил Түмэни идэтийбит оҥорор туһунан быһаарыы халлаантан түспэтэх. Холобур, былырыын Госдуматтан 670 сокуон бырайыага сөбүлэһиннэриигэ кэлбититтэн биһиэннэрэ 48-һы эрэ көрөн эппиэт биэрбиттэр. Оттон көрүллүбэккэ барбыт 622 сокуон иһигэр биһиэхэ куһаҕан сокуон ылыллыбыт да буолуон сөп.
***
Хаһыат сокуонунан регистрациялаах буолан, быыбар бүтүөр диэри арааһы суруйар бырааппыт суох. Ол да буоллар, мээр быыбарыттан үөскээбит уопсай санаабытын үллэстибэппит сатаммата чахчы.
