Улахан түһүлгэ иннигэр

Бүгүн (алтынньы 12 күнүгэр) Дьокуускайга Арассыыйа XXVII чөмпүйэнээтэ саҕаланна.

Саха сиригэр иккиһин

Буокса урут-уруккуттан киэҥ-нэлэмэн Арассыыйа Эбэ Хотун бары кэриэтэ эрэгийиэннэригэр сайдыбыт буолан, дойду чөмпүйэнээтэ ыалдьыттаабыт куората элбэх. Ол курдук, 1992-2017 сылларга дойду чөмпүйэнээттэрэ 19 эрэгийиэҥҥэ, 20 куоракка ыытыллыбыттара.

Бу күрэхтэһии саамай элбэхтик (үстүү төгүл) Самараҕа (2000, 2004, 2015) уонна Доннааҕы Ростовка (2002, 2009, 2014) ыытыллыбыт. Оттон чөмпүйэнээт саамай элбэхтик ыытыллыбыт эрэгийиэнэ Челябинскай уобалаһа буолар. Манна күрэхтэһии эмиэ үс төгүл ыытыллыбыт: Челябинскайга – иккитэ, Магнитогорскайга – биирдэ.

Интэриэһинэйэ диэн, ССРС ыһыл­лыаҕыттан Арассыыйа чөмпүйэнээтэ Москубаҕа биирдэ даҕаны ыытылла илик. Оттон дойду иккис киин куоратынан ааттаммыт Санкт-Петербурга иккитэ (1994, 2010) ыытыллыбыта. Ити куорат Арассыыйаҕа буокса аан маҥнай төрүттэммит сирэ диэн буолар.

Дойду национальнай өрөспүүбүлү­кэлэригэр чөмпүйэнээт биэстэ ыытыллыбыта. Ол курдук, Татарстаҥҥа (1995), Саха сиригэр (2007), Башкортостаҥҥа (2011), Комига (2012) уонна Чечняҕа (2017) дойду буоксаҕа сүрүн түһүл­гэлэрэ биирдиитэ буолан ааспыттара. Онон Саха сирэ национальнай өрөс­пүүбүлүкэлэртэн бастакынан Арассыыйа буоксаҕа чөмпүйэнээтин иккис төгүлүн ыытар буолла.

Биллэн турар, буокса курдук киэҥник тарҕаммыт көрүҥҥэ дойду улахан түһүлгэлэрэ 1992 эрэ сылтан ыытыллыбатахтара. Арассыыйа буоксаҕа аан бастакы чөмпүйэнээтэ инньэ 1913 сыллаахха Санкт-Петербурга ыытыллыбыта. Иван Граве диэн чунуобунньук бэйэтин үбүгэр Лондоҥҥа тиийэн сыл аҥаара буоксаҕа дьарыктаммыт. Арассыыйаҕа төннөн баран, Граве баҕалаах дьону барытын кинини кытта күөн көрсүһэргэ ыҥырбыт (ыйааһыныттан, сааһыттан тутулуга суох). Түөрт боксуор ыҥырыыны ылыммыт. Иван Граве, барыларын кыайан, Арассыыйа бастакы чөмпүйүөнүн аатын ылбыт.

ССРС бастыҥтан бастыҥнара

Ити кэнниттэн Арассыыйа чөмпүйэ­нээттэрэ 1914, 1916 сыллардаахха ыытыл­­лыбыттара. Оттон 1917, 1918 сыллардаахха ити түһүлгэлэр Арассыыйа Федерациятын чөмпүйэнээттэрэ диэн ааттаммыттара. Ити кэнниттэн ССРС чөм­пүйэнээтэ барыта 60 төгүл ыытыллыбыт. Сэбиэскэй Сойуус чөм­пү­йүөнүн үрдүк аатын кимнээх саамай элбэхтик ыла сылдьыбыттарын ахтан-санаан ааһыаҕыҥ: Сергей Щербаков («Пищевик» Москуба) – 10 төгүл; Николай Королев («Спартак», «Пищевик» Москуба) – 9 төгүл; Виктор Михайлов («Динамо» Москуба), Евгений Огуренков («Строитель» Москуба), Анатолий Грейнер (Сэбилэниилээх Күүстэр, Москуба) – сэттэлии төгүл; Лев Сегалович (Сэбилэниилээх Күүстэр, Москуба), Анатолий Булаков («Динамо» Москуба), Альгирдас Шоцикас («Жальгирис» Каунас), Борис Степанов («Крылья Советов» Москуба), Андрей Абрамов (Сэбилэниилээх Күүстэр, Москуба), Олег Григорьев (Сэбилэниилээх Күүстэр, Москуба), Борис Лагутин («Труд», «Спартак» Москуба), Борис Никаноров («Трудовые резервы» Москуба), Валерий Попенченко («Динамо» Ленинград), Евгений Фролов («Труд», «Спартак» Москуба) – алталыы төгүл.

Валерий Попенченко ыйааһыныгар

Саха сирин боксуордара ССРС чөмпүйэнээттэригэр 60-с сыллартан кыттан барбыттара. Оччолорго дойду улахан түһүлгэтигэр сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр хас да зонанан тыырыллан ыытыллаллара. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэбит боксуордара 1960 сыллаахха Новосибирскайга ыытыллыбыт ССРС зонатыгар кыттыбыттара. Саха сирин хамаандатын састааба: А.Никифоров, Э.Кауфман, Ю.Задальскай, Ю.Пайковскай, П.Афанасьев, Л.Резков.

ССРС буоксаҕа 30-с чөмпүйэнээтэ 1964 сыл сайыныгар Хабаровскайга ыытыллыбыта. Манна 75 киилэҕэ Саха сирин боксуора Эдуард Кауфман боруонса мэтээл хаһаайына буолбута. Бары ыйынньыктарга, боротокуолларга: «Э.Кауфман (Алдан)» диэн суруйбуттар. Кини ыйааһыныгар ити сыл Токио Олимпиадатын чөмпүйүөнэ буолбут Валерий Попенченко бастаабыта.

1968 сыллаахха Армения Ленинакан куоратыгар ыытыллыбыт дойду чөмпүйэнээтигэр Эдуард Кауфман (75 кг) кыһыл көмүс мэтээли ылбыта. Ол гынан баран Биробиджаҥҥа төрөөбүт Эдуард Кауфман ити күрэхтэһиигэ Украина аатыттан күрэхтэспит.

Ол иһин ыйынньыктарга Саха сириттэн аан бастаан ССРС чөмпүйүөнэ буолбут боксуорунан Үөһээ Халыма Арыылааҕар төрөөбүт аан дойду кылаастаах успуорт маастара Александр Михайловы ааттыыллар. Кини 1978 сыл сааһыгар Тбилисигэ ыытыллыбыт ССРС 44-с чөмпүйэнээтин кыһыл көмүс мэтээлин түөһүгэр иилиммитэ. Ити күрэхтэһиигэ Виктор Рыбаков (57 кг), Василий Соломин (60 кг), Валерий Рачков (67 кг), Игорь Высоцкай (81 кг үөһээ) курдук биллэр-көстөр боксуордар чөмпүйүөннээбиттэрэ.

Хайалаах Ленинакаҥҥа

1968 сыллаахха Юрий Федоров Кисловодскайга ыытыллыбыт ССРС зонатыгар бастаан, дойду сүрүн түһүл­гэтигэр кыттар быраабы ылбыта. ССРС сүрүн чөмпүйэнээтэ ити сыл от ыйыгар Армения Ленинакан диэн куоратыгар ыытыллыбыт. Икки сыллаа­ҕыта Юрий Федоровтан интервью ылбытым.

– Сойуус 1968 сыллааҕы чөмпүйэ­нээтин анаан-минээн хайалаах сиргэ ыыппыттара, – диэн кэпсээбитэ Юрий Федорович, – тоҕо диэтэххэ, Олимпиада муора таһымыттан үрдүк сиргэ турар Мексика киин куората Мехикоҕа ыытыллыахтааҕа. Оччолорго дьарыктанар усулуобуйабыт билиҥҥи курдук буолбатах этэ буоллаҕа. Успуорт мэдиссиинэтэ олох сайда илигэ. Мэдиссиинэ эрэ диэн буолуо дуо, санаан көрүҥ, ССРС Олимпиада инни­нээҕи чөмпүйэнээтигэр мин чороҥ со­ҕо­тоҕун, тириэньэрэ суох тиийбитим. Чөмпүйэнээккэ Украина «Спартагын» аатыттан күрэхтэһээри сылдьар, аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабыт уолум Эдуард Кауфман соһуйбута аҕай: «Хайда-а-а-х?! Эн тириэньэрэ суох кэллиҥ дуо?! Бэрт суһаллык өрөспүүбүлүкэ успуорка кэмитиэтигэр тэлэгирээмэтэ ыыта оҕус!» Инньэ гынан кини сүбэ­тинэн чөмпүйэнээт саҕаланаары аҕай турдаҕына, Ленинакаҥҥа тириэньэр Арсен Петров тиийэн кэлбитэ.

Бастакы хапсыһыыбар Латвия аатыттан күрэхтэһэр ССРС Спартакиадатын призёра Иван Морозовы кыайан, финал чиэппэригэр тахсыбытым. Оттон финал чиэппэригэр кыайыыны ситистиҥ да, кырата, боруонса мэтээл баар. Ол иһин наһаа өрүкүйбүтүм, күүркэйбитим. Боксуордар таһырдьа, ыраас салгыҥҥа күрэхтэһэллэрэ. Мин тахсаат да, харса суох киммитинэн, күүскэ үлэлээбитинэн барбытым. Тириэньэрим да итинник таактыканы тутуһарбар сүбэлээбитэ. Утарылаһааччым – ССРС сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнэ, ССРС Спартакиадатын үрүҥ көмүс призёра, Белоруссия боксуора Иван Вяльченков.

Хайалаах дойду салгына тута дьайбыта, илиим-атаҕым олох баата курдук буолан хаалбыта. Оттон уһун тыын­наныы, күүрээннээх хапсыһыыны тулуйуу сүрүн куоһурум этэ эбээт. Онон олус кыһыылаахтык кыайтаран, бэһис буолбутум. Ыйааһыммар Одесса уола Леонид Бугаевскай (Кисловодскайга зона финалыгар кыайбыт боксуорум) бастаабыта. Биробиджаҥҥа төрөөбүт Эдуард Кауфман (75 кг) Украина аатыттан киирсэн чөмпүйүөннээбитэ.

Дьокуускайга бастакы улахан түһүлгэ

1982 сыл сааһыгар (ыам ыйын 19-30 күннэригэр) Дьокуускайга Арассыыйа Федерациятын (РСФСР) чөмпүйэнээтэ ыытыллыбыта. Бу улахан түһүлгэ Саха сирэ Арассыыйаҕа холбоспута 350 сылын туолар үбүлүөйүгэр анаммыта. Күрэхтэһиигэ 66 эрэгийиэнтэн барыта 259 боксуор кыттыбыта. Оттон Саха сирин чиэһин 22 боксуор көмүскээбитэ.

48 киилэҕэ успуорт маастара Александр Петров бастаабыта, маастарга хандьыдаат Петр Эверстов үһүс буолбута. Маастарга хандьыдаат Петр Обутов финал чиэппэригэр кыайтарыы хомолтотун билбитэ. Өссө биир маастарга хандьыдаат, Саха сирин бэрэстэбиитэлэ Николай Никитин бастакы эргииртэн туораабыта.

51 киилэҕэ аан дойду кылаастаах успуорт маастара, ССРС чөмпүйүөнэ, аан дойду чөмпүйэнээтин боруонса призёра Александр Михайлов холкутук бастаабыта. Кини эр-биир В.Степановы (Чувашия), В.Шаговы (Москуба уоба­лаһа), Ю.Мангатаевы (Бурятия), биир дойдулаахтара А.Пахомовы уонна В.Винокуровы кыайталаабыта. Маастарга хандьыдаат Анатолий Пахомов үһүс миэстэҕэ тахсыбыта. Константин Бурцев – биир эргиир, оттон Валентин Аргунов икки эргиир күрэхтэспиттэрэ. Өссө биир маастарга хандьыдаат Валерий Винокуров финал чиэппэригэр Александр Михайловка баһыйтарбыта.

54 киилэҕэ Василий Афанасьев – үрүҥ көмүс, Иван Саввинов боруонса мэтээл хаһаайына буолбуттара. Семен Андреев уонна Яков Кычкин барыллаан киирсиилэргэ туораабыттара.

60 киилэҕэ успуорт маастара Сергей Мордвинов үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Финалга судьуйалар кыайыыны Магадан боксуора С.Пояҥҥа биэрбиттэрин ыалдьааччылар олох сөбүлээбэтэхтэрэ. Уонтан тахса мүнүүтэни быһа иһиирэ, хаһыытыы сатаабыттара да, судьуйалар быһаарыыларын уларыппатахтара.

67 киилэҕэ успуорт маастара Владимир Дронов бастаабыта. Онон Саха сирин хамаандата барыта 8 мэтээллэммитэ (3 кыһыл көмүс, 2 үрүҥ көмүс, 3 боруонса).

Дьоллоох Дьокуускайга

2007 сыллаахха Арассыыйа буоксаҕа чөмпүйэнээтэ «Кыайыы 50 сыла» успуорт дыбарыаһыгар ыытыллыбыта. Оччолорго баараҕай тутуубут «Триумф» успуорт комплекса суох этэ буоллаҕа.

Ити чөмпүйэнээккэ Георгий Балакшин Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр тиһэх бастааһына эбит. Күһүнүгэр аан дойду чөмпүйэнээтэ Эмиэрикэ Чикаго куоратыгар ыытыллыбыта. Ити күрэхтэһиигэ Георгий Балакшин Олимпиадаҕа барар быраабы ылбыта. Эһиилигэр Пекин Олимпиадатыгар (2008), бары билэрбит курдук, боруонса мэтээли ылбыта.

2007 сыллаахха Георгий Балакшин номнуо успуорт үтүөлээх маас­тара этэ. Буолумуна, Европа үс тө­гүл­лээх чөмпүйүөнэ (2002, 2004, 2006) буол­лаҕа дии. 2007 сыллааҕы Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр Георгий Балакшин көрөөччүлэр уруйдуур-айхаллыыр хаһыыларыгар доҕуһуоллатан ириингэҕэ барыта түөртэ тахсыбыта. Бастакы эргииргэ успуорт маастара Казбек Дежухаровы кыайбыта. Үһүс рауҥҥа Балакшин утарылаһааччытын лаппа баһыйарын иһин киирсиини тохтоппуттара.

Иккис эргииргэ успуорт маастара Евгений Ермакову (Удмуртия) 26:8 ахсаанынан баһыйа туппута. Онтон финал аҥаарыгар кинини утары биир дойдулааҕа, Хаҥалас боксуора Семен Степанов тахсыбыта. Балакшин кинини 33-2 ахсаанынан кыайбыта. Кыһыл көмүс иһин быһаарыылаах киирсиигэ аан дойду кылаастаах успуорт маастара, Дагестан боксуора Магомед Абдулхамидов Балакшиҥҥа дьоһуннаах утарсыыны оҥорботоҕо, 5:25 ахсаанынан баһыйтарбыта.

Георгий Балакшин киирсибит ыйаа­һыныгар (51 кг) Хаҥалас Улахан Ааныттан төрүттээх Семен Степанов Саха сирин хамаандатыгар бүтэһик түгэҥҥэ киллэриллибитэ. III «Азия Оонньууларын» кыайыылааҕа бастакы эргииргэ аан дойду кылаастаах успуорт маастара Рустам Набеевы (Тюмень) 36:25 ахсаанынан кыайбыта. Иккис эргииргэ биир дойдулааҕа Алексей Попову кыайан баран, финал аҥаарыгар Балакшиҥҥа баһыйтарбыта уонна боруонса мэтээл хаһаайына буолбута.

Саха сирин хамаандатыгар боруонса мэтээли өссө Горнай улууһуттан төрүттээх Дмитрий Винокуров (48 кг), Ньурба Күндээдэтиттэн төрүттээх Николай Дмитриев (54 кг), Бүлүү Хампатыттан төрүттээх Афанасий Поскачин (57 кг), Нерюнгри уола Вадим Лихман (91 кг) аҕалбыттара.

Саха сирин хамаандата

Устуоруйа да көрдөрөрүнэн, боксуордарбытыгар Дьокуускай түһүлгэтэ дьоллоох. Онон бу күннэргэ Саха сирин успуорка чиэһин көмүскүөхтээх хамаандабыт састаабын кытта өссө төгүл билсиэҕиҥ.

49 кг: Василий Егоров, Борис Сидоров, Николай Матвеев.

52 кг: Николай Григорьев, Дьулус Яковлев, Артур Ложников.

56 кг: Игнат Сивцев.

60 кг: Михаил Варламов, Айтал Дьяконов, Прокопий Яковлев.

64 кг: Алкивиад Иванов, Петр Васильев.

69 кг: Виктор Панченко.

75 кг: Роман Обутов.

91 кг: Алексей Шахов, Вадим Лихман.

Тириэньэрдэр – Артур Пахомов (сү­рүн тириэньэр), Владимир Павлов, Артем Максимов, Аркадий Ушканов, Александр Самойлов, Андрей Слепцов, Дмитрий Прокопьев.

Уолаттарбытыгар «Кыым» ааҕааччыларын аатыттан соргулаахтык күрэхтэһэллэригэр баҕарабыт!

Федор РАХЛЕЕВ