37 саастаах Илья Архипов — «Айтек Инфо» диэн Дьокуускай тэрилтэтин юриһа. Бу иннинэ 11 сыл устата Тыа хаһаайыстабатын академиятыгар үлэлээбит. Бастаан преподавателинэн, онтон юридическай сулууспа исписэлииһинэн.
Кинини Илентий диэн аатынан элбэх киһи билэр. Мин да социальнай ситимнэргэ кини туһунан билбитим, истибитим ыраатта. Илья сылы эргиччи бэлисипиэтинэн сылдьар. Өҥүрүк да куйаас буоллун, тоһуттар тымныы да буоллун.
Бэлисипиэтинэн сылдьар эрэ диэн буолуо дуо, олох туох да омуна суох, профессиональнай спортсмен курдук дьарыктанар. “Тимир аттарын”, саппаас чаастары тас дойдулартан сакаастаан ылар. Өрөбүллэригэр, иллэҥ кэмигэр куорат кытыы сирдэринэн уонтан тахсалыы килэмиэтири айанныыр.
Аны массыынаны олох ылыммат. Юрист быһыытынан куорат тэрилтэлэригэр сылдьарыгар, араас докумуону, кумааҕыны илдьэригэр-аҕаларыгар наар бэлисипиэтинэн сылдьар.
Чэ, Илья Архипов тылын-өһүн истиэххэ.
– Илья, кыһыннары-сайыннары бэлисипиэккиттэн арахсыбаккын. Киһи күүһүнэн айаннныыр көлө тугунан итиччэ үлүгэр абылаата?
– Хос-хос эһэм кимин-тугун билбэппин, ол эрээри кини дьаамсыгынан эбэтэр улуус быраабатын хорохоотунан үлэлээбит быһыылаах диэн сабаҕалыыбын (күлэр). Эһэм Илья Архипов тустуук, хапсаҕайдьыт этэ. Онон успуорка дьулуһуу, тулуур, дьулуур хааммар баар.
Бэлисипиэттээһин миэхэ олоҕум бөлүһүөпүйэтэ. Бэлисипиэттээһин диэн аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт көрүҥ. Култуура биир көрүҥэ да диэххэ сөп.
– Бэлисипиэттээһин хас да хайысхаҕа арахсарын, Саха сиригэр да биллэ сайдан эрэрин билэбин. Ол эрээри эн курдук утумнаахтык, былааннаахтык дьарыктанар дьон аҕыйахтар.
– Оннук, бэлисипиэтинэн умсугуйуу хайысхата араас. Ким эрэ аргыый аҕай пааркаҕа, анал былаһааккаҕа хатааһылыыр, ким эрэ айылҕаҕа сылдьарын, ыраах айанныырын сөбүлүүр, ким эрэ успуорт көрүҥүн быһыытынан ылынар. Оттон миэхэ, эппитим курдук, олох бөлүһүөпүйэтэ, бэлисипиэтэ суох сатаммаппын.
Урут туристар бөлөхтөрүн кытта айылҕаҕа сылдьарбын сөбүлүүрүм. Онтон 2010 сылтан бэлисипиэт успуордунан үлүһүйбүтүм, анаан дьарыктанан барбытым.
– Эн ахсынньы, тохсунньу бытарҕан тымныыта диэбэккэ дьарыктанаҕын, Аллараа Бэстээҕинэн эҥин эргийэн кэлэҕин. Инстаграмҥа (@ papaveloilya) таһаарбыт хаартыскаларгыттан да киһи сөп буолар. Муус килиэ суолунан бүтүннүү кырыа буолан баран, айаннаан иһэр хаартыскаларыҥ элбэх.
– Тыйыс айылҕалаах Саха сирин уола буоллаҕым. Томороон тымныыга оҕо эрдэхпиттэн үөрэннэҕим дии. Устудьуоннуур сылларбар сатыы хаамарбын сөбүлүүрүм, пуорт түөлбэтиттэн Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар диэри хаамарым. Кэлин сүүрэр буолбутум.
Сүрүн сыалым-соругум – эппин-сииммин, өйбүн-санаабын тургутуу. Киэргэтэн эттэххэ экстрим диэн буолар буоллаҕа дии. Дьарыгы сыыйа саҕалыахха наада. Тоһуттар тымныыга бастаан 5-6 килэмиэтири бараҕын. Дьэ, онтон эптэр эбэн иһэҕин. 50 кыраадыс тымныы түһэн турдаҕына, 100 килэмиэтири айанныахпын баҕарабын. Холобур, Дьокуускайтан Горнай Маҕараһыгар диэри.
– Кыһын таһырдьа сүүрэр, дьарыктанар дьон хайдах сөпкө таҥныахтаахтарый?
– Улахан тымныыга хас да хос таҥаһы кэтиэххэ наада. Ол эрээри мээнэ “хаппыысталыы” таҥнар туһата кыра. Билигин сир аайы термическэй ис таҥас (термобельё) атыыланар. Бастаан ону кэтэҕин. Ити кэнниттэн флис матырыйаалтан оҥоһуллубут таҥаһы кэтэр ордук. Онтон мембрана бүрүөһүннээх ыстааны уонна куурканы кэтэҕин.
Тоһуттар тымныыга бэлисипиэттиир киһи тобугун хайаан да харыстыахтаах, сылаастык тутарга кыһаныахтаах. Ити – тыын суолталаах. Тобугу тымнытыы содула улахан, өтөрүнэн өрүттүө да суоххун сөп. Тобугу сылаастык тутарга аналлаах таҥас (наколенник) элбэх сиргэ атыыланар. Мин, холобур, ырыынактан тэбиэн түүтүттэн тигиллибити атыыласпытым. Аптекаларга эмиэ атыыланааччылар.
Мин мэлдьи итинник хабааннаахтык таҥна сылдьабын. Үлэбэр буоллун, айаҥҥа буоллун. Тустаах үлэбинэн тэрилтэлэри, сакаасчыттары кэрийэрбэр наар бэлисипиэтинэн сылдьабын. Сорох күн 50 килэмиэтиргэ тиийэ бэлисипиэт тэбэбин.
– Таҥаскын уларыппаккын дуо?
– Суох, тоҕо диэтэххэ тириппэппин. Сөпкө таҥныы элбэҕи быһаарар. Үллэччи соҕус таҥныбыт киһи тута тириппитинэн барааччы. Миэхэ итинник кыһалҕа суох.
– Кыһын бэлисипиэт арыыта тоҥмот дуо?
– Бастатан туран, бэлисипиэт көлүөһэтигэр анал эрэһиинэ (покрышка) наада. Мууска, тоҥот хаарга халтарыйбатын диэн, уһуктаах тимир тиистэрдээх буолуохтаах. Итинник биир эрэһиинэ сыаната 3 000 солкуобайтан саҕаланар. Үрдүк хаачыстыбалаах эрэһиинэ сыаната ыарахан. Кыһын көлүөһэ угулугун (втулкатын) арыыттан олох босхолуохха наада. Муус устар эҥин диэки биирдэ арыылыахха сөп. Бэлисипиэт угулугуттан (втулка) атын миэстэлэрин кыһыҥҥы арыынан сыбаан биэрэҕин. Кыһыҥҥы өттүгэр сыабы арыылыа да суохха сөп.
– Күннэтэ бэлисипиэттэн түспэт киһи ыйааһыныҥ да сөбүгэр буоллаҕа.
– Ыйааһыным сөрү-сөп, ол эрээри этим-сииним айылҕаттан маннык диэбэппин. 171 сэнтимиэтир үрдүктээх киһи ыйааһыным 95 киилэҕэ тахса сылдьыбыта. Ийэлээх аҕам даҕаны этиргэн дьон, онон бэлисипиэт көмөтүнэн сөбүгэр ыйааһыннаахпын. Ордук-хос ыйааһыннаах киһи элбэхтик тиритэр уонна түргэнник сылайар.
– Бэлисипиэтинэн ыраах айанныаххын баҕарбаккын дуо?
– Кэргэннээхпин, икки оҕолоохпун. Онон ыраах айаҥҥа турунар бакаа кыаллыбат. Айаҥҥа турунар кыах баара буоллар, бастаан Өймөкөөҥҥө аттаныам этэ.
– Массыыналааххын дуу?
– Массыынам суох, өтөрүнэн массыыналамматым да буолуо. Массыынатааҕар бэлисипиэти ордоробун.
– Дьоҥҥун онно-манна таһаргар массыына наада буолбатах дуо?
– Кэргэним массыыналаах. Массыынаны ыыппыт ыстааһа улахан. Онон ити чааһыгар кэргэммин хайгыыбын. Маладьыас.
– Кэргэниҥ массыынатыгар олорсор буоллаҕыҥ. Холобур, оҕолоргутун илдьэ онно-манна бараргытыгар.
– Итинник түгэннэргэ олорсорго тиийэбин. Ол гынан баран тиийиэхтээх сирбит аһара ырааҕа суох буоллаҕына, кэргэним массыынанан айанныыр, оттон мин -- бэлисипиэтинэн.
Массыынаны ылыммаппын. Тоҕо диэ? Ылбычча быһаарар уустук. Аҕам – суоппар. 40 сыл устата аэропорка суоппарынан үлэлээбитэ. Оттон мин массыынаҕа тоҕо эрэ тардыспаппын. Дьокуускай кыра куорат, баҕарбыт сиргэр бэлисипиэтинэн түргэнник тиийэҕин.
Мин барыта түөрт бэлисипиэттээхпин. Төрдүөн аан дойдуга киэҥник биллэр “Мерида” пиирмэ киэннэрэ. Бэлисипиэти сэнии көрөр табыллыбат, массыына саҕа сыаналаахтар бааллар. Дьокуускайга олус сыаналаах бэлисипиэттээх хас да киһини билэбин. Соторутааҕыта миэхэ “Canyon” диэн бэлисипиэт хаартыскатын ыыппыттара. Араамата туох да булкааһа суох карбон диэн матырыйаалтан оҥоһуллубут. Сыаната – 600 000 солкуобай.
– Кып-кырачаан оҕолоргун бэлиипиэккэр мэҥэстэн илдьэ сылдьар эбиккин. Кэргэниҥ, төрөппүттэриҥ бопсубаттар дуо?
– Суох. Миигин эрэнэллэр, итэҕэйэллэр. Массыынаҕа оҕолорго анал олбох баар буолар дии. Бэлисипиэккэ эмиэ итинник анал олбохтор бааллар. Уолаттарбар хайаан да сүлүөм кэтэрдэбин. Уолаттарым кыра эрдэхтэриттэн успуорду сөбүлүөхтэрин баҕарабын. Ханнык көрүҥү сөбүлүүллэринэн дьарыктаныахтара. Тус бэйэм хайыһар успуордун эбэтэр чэпчэки атлетиканы талаллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Туох билиэй, баҕар, кинилэр улааталларын саҕана Саха сиригэр бэлисипиэт успуорда сайдыа.
– Араас хабааннаах күрэхтэһии баар. Холобур, “Транс-Байкал” диэн хас да күннээх бэлисипиэтинэн күрэхтэһии ыытыллааччы. Онно Саха сириттэн кыттааччылар.
– Мин ити күрэхтэһиигэ 2010 сыллаахха кыттыбытым. Профессиональнай хамаандалар эмиэ кыттыбыттара. Холобур, “Мерида-Россия” уонна “Карбоновые кони”.
Бэлисипиэт успуордунан дьарыктанар дьон “Страва” диэн социальнай ситимнээхпит. Ол ситим нөҥүө хайдах дьарыктанарбытын, туох сыалы-соругу туруорунарбытын, дьарыктанар систиэмэбитин эҥин барытын билсэ турабыт. “Страва” диэн социальнай эрэ ситим буолбатах. Сиэп төлөпүөнүгэр аналлаах анал сыһыарыылар бааллар. Эмиэ “Страва” диэн ааттаах. Ол сыһыарыы көмөтүнэн күҥҥэ төһө килэмиэтири барбыккын билэҕин. Ол эрэ буолуо дуо – тэтимҥин, чааска төһө килэмиэтири барбыккын, күҥҥэ төһө калорийы ороскуоттаабыккын эҥин барытын билиэххин сөп. Аны туран айаныҥ анал хаартаҕа ырылыччы көстөр. Бэртээхэй сыһыарыы.
– Сарсын туох былааннааххын? (Ааспыт бээтинсэҕэ кэпсэппиппит – Ф.Р.)
– Өрүһүнэн Аллараа Бэстээххэ диэри сүүрэн тиийиэм уонна эмиэ сүүрүүнэн төннүөм. Сүүрүктэргэ аналлаах үрүсээктээхпин. Онно кыра сакалааттары, итии чэйдээх тиэрмэһи уктуохха сөп.
– Илья, кэпсээниҥ иһин махтал! “Кыым” ааҕааччыларын аатыттан көрдөрүүлэргин тупсара тураргар баҕарабыт!
Федор РАХЛЕЕВ.
