50 сыл ынараа өттүгэр Чурапчы тустууга

оскуолатын үс уола И.Федосеев, С.Макаров,

улахан дьоҥҥо Р. Дмитриев саха диэн

омук баарын Аан дойдуга билиһиннэрбиттэрин

кэрэһэлээн Үтүө киһибэр, саха Аан дойдуга тахсар

аанын арыйсыбыт Сэмэн Макаровка аныыбын.

Сэмэн ахтыыларыттан саҕыллан

Эн-мин дэһэн сэһэргэһэр дьонум тустуу туһунан санааҕын атастас диэн хас да төгүл этии киллэрбиттэрин быһа гыммакка уонна спорт ротаҕа бииргэ сулууспалаабыт атаһым Сэмэн Макаров ситиһиитин бэлиэтиир үөрүүгэ-көтүүгэ кыттыһан, киниэхэ сэллээбэт сэниэни, уостубат уйгуну, чөл, чэгиэн, чэбдик сылдьан чулуу дьонун-сэргэтин, тустуу ымпыгын-чымпыгын бэйэтин холобуругар олоҕуран эдэр ыччакка өр кэмҥэ кэпсии-ипсии сырыттын диэн, баҕар миигиттэн тугу эмит онно эбии этиэ эбитэ дуу диэн суруйан эрэбин. Биһиги төрүт үөрэхпит киһини билсэн, чуҥнаан, сибикилээн, чопчулаһан, алтыһан, үөрэтэн өтө көрөн, киһи инникитин ситэрэ сатыыр баҕалааҕын Сэмэн бэркэ диэн билэрин кини ахтыыларыттан ааҕан билэбит. Коркин олоҕун, үлэтин сүнньэ баҕар эдэр дьоҥҥо холобур буолан саха салгыы барарыгар холобур буолуон сеп. Онон алҕаспытын билинэн төрүт өйбүтүн булунарбыт уолдьаста быһыылаах. Аан дойдуга аатырбыт психолог А. Маслоу 1970 с. киһи баҕа санаатын ырытан маннык түмүккэ кэлбит: баҕа санаа 85% эт-сиин үлэтин толорорго ананар эбит, 70% — бэйэни көрүнэргэ уонна көмүскэнэргэ, 50% — тапталга уонна сыһыаҥҥа, 40% — бэйэни билинэргэ, 10% — бэйэ кыаҕын сөпкө туһанарга. Бу бэйэ кыаҕын сөпкө туһанарга анаан маннык суруйбут: «Творчество — универсальная функция человека, которая ведет ко всем формам самовыражения» диэн.

Мин Сэмэн ахтыыларыгар кыттыһан туран, ити ааттаммыт чулуу дьоммун кытта бииргэ дьарыкка, үөрэххэ, үлэҕэ балай да алтыспыт буоламмын, син ону-маны иҥэриммиппин быһыылаах. Ол бэлиэтин күрэс түһүлгэтин тэрийэр үлэҕэ сылдьан таба көрөн талан ылан, кэпсэтэн-ипсэтэн, сүбэлэһэн-амалаһан, өйөөн-убаан үлэлэппит дьонум ситиһиилэринэн быһаарабын. Уопсайа уонча сыл иһигэр сүүрбэттэн эрэ тахса, үлэлэрин түмүгүн өтө көрөн үлэлэспит дьонум уон аҕыс күрэс түһүлгэтин көрүҥнэригэр сүүс отучча тегүл Аан дойду, Европа түһүлгэлэрин кыайбыттара. Сатаан тэрийдэххэ ыччаппыт дьоҕура сүдү эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Тустууга сүүрбэ аҕыс сыл буолан баран Дима Михайлов Илларион Федосеев ситиһиитин хатылаабыта, Герман Контоев, кыратык хойутаан да буоллар, Павел Пинигин ситиһиитин хатылаан эдэр уолаттарга эрэл кыымын сахпытын ким мэлдьэһиэй. Ити ситиһиилэртэн сэттэ уончалара таҥара таайдарын өйүнэн баһыйары ситиспиттэрэ саха омуга, сорук туруоруннаҕына, улуу омуктары кытта тэҥҥэ турарын тоһоҕолоон бэлиэтээбиппит. Бу этиилэрбин биһиги кэммитигэр бара турар араас эйгэҕэ сыһыаран этиэхпин баҕарабын. Тустуу түспүт төрүөтэ тренердэр эрэ буруйдара буолбатах, ол быһаарыытыгар холонон көрүүм.  

Хайа да үлэ тахсыыта — салайааччыттан тутулуктаах

Бастаан манныгы этиим. Биһиги былаас бэлэмигэр олорон, муннубутунан олоҕу бэйэбит тыырбаккабыт, директиванан үлэлээн мындыр өйбүт сыппаабыта, буккуур-тэккиир кэмигэр мунан-тэнэн быстах санааҕа аһары убаммыппыт, оҕолорбутун киһилии киһи таһымыгар тиэрдэр иитэр өйбүт-санаабыт намтаабыта, идэҕэ уһуйар, такайар үөрэхпит ситимэ сэллээбитэ барыта ааҕыллыахтаах. Аны хайа да үлэ тахсыыта салайар киһиттэн тутуллар. Салайар киһи икки өрүттээх. Салайааччылар баһыйар үгүстэрэ үлэ түбүгүн туһугар үлэлииллэр, үлэ түмүгүн туһугар үлэлиир киһи олох аҕыйах. Мин санаабар айар дьоҕурдаах киһи бастакы, толорор кыахтаах киһи иккис, айыллыбыты олоҕу кытта дьүөрэлиир киһи үһүс таһымҥа туруохтаахтар. Холобур, салайар эйгэҕэ бу сүүс сыл иһигэр түмүк туһугар үлэлээбит дьоммутун, улахаттарын ааттаатахха, М.К. Аммосовы, С.З. Борисовы, И.Е. Винокуровы, Г.И. Чиряевы, М.Е. Николаевы эрэ мин ааттыахпын сөп. Иитэр, уһуйар эйгэҕэ эмиэ элбэҕэ суохтар, мин ааҕан билэр дьоммуттан П.Х. Староватовы, Г.Е. Бессоновы, Б.Н. Андреевы, В.Л. Сенькины, Г.Н., К.И. Самсоновтары, М.А. Алексеевы, Д.П. Коркины, кэпсэтэн-ипсэтэн билбит дьоммун А.С. Шадрины, Н.Н. Кычкины, Н.А. Алексееваны, Р.С. Улыбинаны, Н.Г. Соломоновы уонна арыый эдэр үлэлии сылдьар дьону ааттаталыахпын сөп буолуо буолан баран арыый эрдэ дии саныыбын.

Бу отуттан тахса сыл иһигэр тустууга оскуола тэрийэр кыахтаах үс эрэ киһи үөскүү сырыттылар эрээри араас моһоллору кыайан туораабакка үөскээбит санааларын сиппэтилэр (Уваров, Кириллин, Малышев). Бу дьиҥ иһигэр киирдэххэ аҕыйах. Инникитин билиилээх тренербит өссө аҕыйыыр кутталлаах. Ону туоратаары 1998 сыллаахха, ол саҕана үрдүк үөрэҕи көрөр-истэр Госкомитет бэрэссэдээтэлэ, өйдөһөр-өйөһөр киһибинээн, Р.Р. Ноговицынныын баһылыкпытыгар Чурапчы спорт оскуолатын “Высшая школа тренеров” диэн ааттаан үлэлэтиэххэ диэн этии киллэрбиппит. Кэлин истэн билбиппит Михаил Ефимович М.Д. Гуляевы Москваҕа ыытан “оннук оскуола хайдах тэриллиэҕин бил” диэбит. Онтон иккис институт тэриллэр буолбутун истэн баран баһылыкпар киирэн “бачча аҕыйах киһилээх дойдуга биир идэҕэ икки үрдүк үөрэх баара табыгаһа суох, тренер үлэтэ олох атын үлэ, ол наада” диэбиппин ылымматаҕа. Билигин ити дьон-сэргэ тылыгар киирбит тренердэрбитин солбуйар дьоммут суохтара Роман Романович биһикки сөптөөх этиини этэ сылдьыбыппыт туоһута, баһылыкпыт өйүн-санаатын сөптөөх суолга-иискэ киллэрбэтэх буруйбут эбит дии саныыбын.

Онон, хас биирдии киһи, тэрилтэ, хайысха хайдах суолу тутуһара барыта былаас сөптөөх дьаһалы ылынарыттан тутуллар. Холобур, бастакытынан, дьон-сэргэ муммут-тэммит кэмигэр салайааччыларбыт омуктарын санаатын тахсыылаах үлэлэринэн кыайан хааччыйбатах содулларыгар хас биирдии киһи олоҕун оҥосторугар эрэл үөскээбэтэҕинэн быһаарыахха эмиэ сөп. Иккиһинэн, А.С. Шадрин курдук дириҥ өйдөөх, киэҥ-куоҥ киһилии быһыылаах, тренер туһугар бэйэтин аатын-суолун биллэрэр-көрдөрөр кыаҕын толук уурар, күрэс түһүлгэтин оскуолатын дьонун тылыгар-өһүгэр киллэрэн салайар кыахтаах киһи суоҕуттан эмиэ үлэ тахсыбат. Үсүһүнэн, бу дьон үлэлэрин саҕалаабыт улуустарын дьоно-сэргэтэ чурапчылар курдук киһилэрин туһугар түмүллэ охсон биир санааҕа киирэн өйүү охсубатахтарыттан буолуон эмиэ сөп. Төрдүһүнэн, олох уларыйан тренер кыра хамнаһыгар элбэх оҕолоох ыал оҕолорун атахтарыгар туруорар кыахтара кыччаабытыттан, онно былаас өттүттэн сөптөөх көмө оҥоһуллубатаҕыттан тутуллабыт диэтэххэ билиҥҥи кэмҥэ кырдьык.

Тустууга үрдүк араҥа дьайыыта

Мин биһиги бастакы президиэммитигэр эрэнэн, кинини кытта уон аҕыс сыл эн-мин дэһэн үлэлэстим. Онон, политика оруола олохпут хайа да эйгэтигэр сүдү улахан суолталааҕын сөпкө өйдүүбүн дии саныыбын. Холобур, Европа католиктара Азия омуктарын итэҕэллэрин ылыммакка, бэйэлэригэр тиэрдибэккэ уонна айылҕаны бас билэр баҕа санааларын илиҥҥи дойдулар ылымматтарын утаран туораппыттара 1000 сыл буолла, ол былаһын тухары күөнтэһии тохтоло суох бара турар. Биһиги кэммитигэр “холодная война” диэн утарыта туруу Америка уонна Сэбиэскэй Союз икки ардыгар 1946 сылтан 1990 сылга диэри барбытын бары билэбит. Ити майгы хатыланан эрэрин көрө олоробут. 1950 с. АХШ президена Г. Трумэн “Директива СНБ-68” диэн Сэбиэскэй Союз ис туругун ыһарга анаммыт программаҕа илии баттаабыта, 80-с сылларга “Гарвард” уонна “Хьюстон” үрдүк үөрэхтэрин аатыттан Союһу ыһар бырайыактар тахсыбыттара. Оҥоһуллубут дөкүмүөннэр үгүстэрэ Англия хаһыаттарыгар бэчээттэнэн Аан дойдуга тарҕаммыттара. Ити кэмҥэ Монреальга буолбут 21-с Олимпиада оонньууларын түмүгэ Европа улахамсык политиктарыгар Азия уонна Евразия өттүттэн кинилэр олоҕу көрүүлэрэ сүдү хотторуулааҕын туоһута буолбута, кинилэр «МИН» диэбит өйдөрө-санаалара урусхалланыытыгар тэҥнэспитэ. Уон аҕыс мэтээллээх Евразия дойдута Сэбиэскэй Союз бастаан тахсыбыта, алта мэтээллээх, ол иһигэр икки кыһыл көмүс мэтээли ылан, Азия дойдута Япония иккис буолбута, үһүс миэстэҕэ Европа сэттэ иккис, үһүс таһымнаах мэтээллэрдээх биир дойдута Болгария эрэ тахсыбыта.

Америка дьоно араас тустуулары холбоон айан таһааран олимпийскай оонньууларга киллэрбит көҥүл тустууларыгар оонньоммут 30 мэтээлтэн Азия, Евразия – 15 мэтээли ылар, Америка – 6, Европа – 6. Уон кыһыл көмүс мэтээлтэн 8-һа Азияҕа уонна Евразияҕа барар. Европаҕа - биир, Америкаҕа - биир. Уон үрүҥ көмүс мэтээлтэн Европаҕа 2 эрэ тиксэр, Америкаҕа – 3. Уон алтан мэтээлтэн Америкаҕа – 2, Азияҕа уонна Евразияҕа – 4, Европаҕа – 4. Бу түгэни көрө олорбут көҥүл тустуу Аан дойдутааҕы федерациятын салайааччыта Милан Эрцеган (югослав) кыйаханан Байбал Пинигины күрэхтэһииттэн уһултара сатаабыта туоһу буолуон сөп. Ити күрэс түһүлгэтин түмүгүттэн сылтаан Европа салайааччылара азиаттары хайдах туоратар куоһуру тэтиминэн быһаарарга туруммуттара. Чахчы илиҥҥи, хотугу омуктар олохторун тэтимэ арҕаа, соҕуруу дойду дьонуттан бытаана биллэр. Тоҕус мүнүүтэлээх тустууну «дьоҥҥо көстүүлээх буоллун» диэн куоһурдаан алта мүнүүтэҕэ түһэрэн баран үүрэр-үтүрүйэр адьынакка барбыттара. Ол түмүгэр көҥүл тустуу быраабылата тохтоло суох уларыйыыта-тэлэрийиитэ отуттан тахса сыл барда уонна “реликтовый вид” дэнэн олимпийскай оонньуулартан сотулла сыста. Ити кэмҥэ чахчы, азиаттар тэтими тулуйбаккалар, туоруу сырыттылар буолан баран билигин тахсар суолу син тобуллулар диэххэ сөп.

Ити үрдүк араҥа тустууга дьайыытын аан бастаан ааттаан туран тустуу биһиэхэ сайдыбыт төрүөттэрин ырытан билиһиннэриэхпин баҕарабын, атынын үлэлиэн баҕалаах эдэр уолаттар сайыннаран саханы салгыы Аан дойду таһымыгар таһаарыахтара диэн эрэнэ саныыбын. Туох барыта баҕаттан турар. Ол баар буоллаҕына ситимниир билии бииртэн биирэ тахсан кэлэ турарын аныгы иитэр-такайар, үөрэтэр эйгэ науката алгоритм диэн ааттыыр. Ол ситим маннык. Баҕа санааны үөскэтии (1) – үөскээбит баҕа санаа ис өйдөбүлүн чиҥэтии (2) – бэйэ ис кыаҕын баҕа санааҕа дьүөрэлээн көрүү (3) – ситиһии эркээйитин арыйан бигэргэтэр кыахха тийии (4) – үлэлииргэ сүр күүһүн түмүү (5) – үлэ үрдүк тэтимин тэрийии (6) – үлэ үгүс элбэх эндирдэрин туоруур албастары арыйыы (7) – утарар күүһү өһүлэр өйү сүрүннүүр ньыманы үөскэтии (8) – оҕо ис дьоҕурун чуҥнаан билэр эйгэни ситиһии (9) - иитэр, уһуйар ньымалары чочуйуу (10) – оҕо этин-сиинин кини ис кыаҕар дьүөрэлээн дьарыктыыр билии киириитэ сүрү үөскэтэр төһүү буоларын ситиһии (11) – сүр күүһүрүүтэ өйдөөн-төйдөөн үлэлиир төлкөнү үөскэтэр таһымын ситиһии (12) – өйдүүр дьоҕур түстэниитэ сырдык ыра санаа ыыра кэҥииригэр тийиитэ (13) – үлэ түмүгүн үрдүк көстүүтүн ситиһии (14). Бу уон түөрт түһүмэхтэн турар тутул бүтүн буоллаҕына ситиһии кэлэрэ биһиги олохпутугар көстүбүтэ. Онон мин саҥаны тугу да арыйбаппын, буолбуту, баары, ситиһиллибити ситимнээн эрэ биэрэбин.

Коркин алгоритмнара

Ол инниттэн бу алгоритмы Д.П. Коркин олорбут олоҕун холобуругар, үлэлээбит үлэтин тэтимигэр холоон көрүөҕүҥ. Кураанах баҕа санаа кимиэхэ баҕарар үөскүөн сөп буолан баран баҕа санаа “иччилээх” буолуохтаах, ол аата туох эмит төрүөккэ олоҕуруохтаах. Холобур, киһи ылбыт идэтин ситэрэн тиэрдэригэр, чулуу киһини иитэн таһаарарга, бэйэ билиитин бигэргэтэргэ, аатырарга-суолурарга, байарга-тайарга уо. да. ат. Коркин баҕа санаата сахалартан чулуу киһини иитэн таһаарарга туһуламмыта буолуо диэн сабаҕалыыбын, ол саҕанааҕы саха чулуу дьонун бэйэлэрин билинэн, турунан эрэр кэмнэригэр олоҕуран эттэххэ. Үөскээбит баҕа санааҕын чиҥэтэргэр туспа эттэрии ирдэниллэр, үксүн интуиция көмөтүнэн. Коркин ити санаатын чиҥэтэн Одьулуун Чурапчы икки ардыгар хас да сыл оҕолору дьарыктаары хаамтаҕа, этитии киниэхэ хайдах кэлбитин ким да билбэт, кэпсээбэтэх, эппэтэх. Бэйэ ис кыаҕын баҕа санаатыгар дьүөрэлиир тускулун уонна ситиһии эркээйитин сүнньүн булар кыаҕын Токиоҕа буолбут олимпиада оонньууларыгар тобулбут. Кинини кытта бииргэ сылдьыбыт, биир хосхо олорбут В.П. Кочнев туоһулуурунан, Коркин харчытын барытын Япония тылбаасчыттарын көмөлөрүгэр бараабыт. Ол кэпсэтэн билбит түмүгүн блокнотугар суруйбут: «Күүс кыайарынан, сүрэх баҕатынан үлэлииргэ бэлэммин» диэн. Аны үлэлииргэ сүр күүһүн түмүнээри Коркин үлэлиирин былаһын тухары биир да кэпсэтии ыытыллар «аһааһыныгар» сылдьыбатах, ол ыарахан соругу А.С. Шадрин бэйэтигэр ылынан республика бастыҥ тутуу тэрилтэтин тылыгар киллэрэн оскуола ититиллэр ситимиттэн саҕалаан таас тутуутугар тиийэ ситэри тэрийбит. Коркин биирдэ да “бултуубун”, “сынньанабын” диэн ааттаан тыаҕа тахсыбатах, эр киһи аатыран быстах санааҕа ылларан эҥин араас “кэрэ аҥардары” батыспатах. Оннооҕор бу үлэлиирин былаһын тухары республика спордун бэрэссэдээтэлигэр, санаатын аралдьытымаары уонна кэми сүүттэримээри, биирдэ да киирэ сылдьыбатах. Үөрэх миниистирин кытта бэрт аҕыйахта киирэн сэһэргэһэ сылдьыбыт, биир кэмҥэ биир куоракка бииргэ сылдьыбытын туоһулаан уонна миниистир көмөтүгэр махталын биллэрэн. Элбэх дьарыктаах киһи улаханы ситиспэтин туоһута. Бу туһунан Гордон Олпорт диэн эмиэ биир чулуу психолог 1961 с. маннык суруйбут: «Зрелый человек» может «отодвигать временно на задний план свои личные желания и импульсы до тех пор, пока не завершено важное дело».

Үлэ үрдүк тэтимин тустууга Аан дойду үрдүнэн аан бастаан Коркин тэрийбитэ, талан, түмэн оскуола тэрийбит оҕолорун күҥҥэ үстэ дьарыктаан атыттарга аан арыйбыта. Кини иннинэ ким да оҕолору күҥҥэ үстэ дьарыктыы илигэ. Итинник холобуру Япония тренердэрэ 60-с сыллардаахха Аан дойдуга аан бастаан дьахталлар волейболларыгар тэрийэн кыра уҥуохтаах японкалары, көмүскэл тактикатыгар олоҕуран, олимпиада кыайыылаахтара оҥорбуттара. Онон үлэни өй кыайдаҕына ситиһии син биир кэлэр. Хайа да үлэ үгүс элбэх эндирдээх. Холобур, оҕо болҕомтотун тутар кыаҕыҥ суох буоллаҕына үлэлээбит үлэҥ түмүгэ суох. Коркиҥҥа дьарыктаммыт сэниэлээх уолаттар «мэник мэнигийээннэринэн» аатырбыт дьон буолалларын туһунан К.С. Постников суруйан турар. Дьарыкка кэлэн баран мэниктээн кыайан уоскуйбат дьону уоскутан болҕомтолорун тутаары чааһы быһа суоһун тутан сөҥөн олорор тулуурдаах эбит. Кини үлэлиирин саҕана биир да киһи былчыҥын кытаатыннарар, сымнатар, үүннэрэр тэрил (тренажор) суох этэ. Ол итэҕэһи араас мас оҥоһуктарынан ситиһиннэрбит холобурун туһунан суруйуу элбэх. Күрэс түһүлгэтигэр утарылаһааччыгын билбэт буоллаххына, кини албастарыгар утары туттарыҥ суох буоллаҕына, ситиһииҥ кэлэрэ биллибэт. Ол туһуттан тустуук өйүн эргиччи сайыннарарга анаан оҕо өйүн сайыннарар ньыма арыйбыт. Улахан Союз күрэхтэһиитигэр бараары сылдьар ураты дьоҕурдаах уолаттарга “кимниин, хайдах тустубуккутун, ханнык албаһы тутталларын барытын кэлэн кэпсииргэ бэлэм кэлээриҥ” диир эбит. Ол түмүгэр кыра Чурапчы оскуолата Союзка хайа оскуола хайдах-туох дьарыктанарын, ким тугу сатыырын-сатаабатын барытын билэн олорбут.

Билиҥҥи биһиги тренердэрбит утарылаһыыччыларын уйаларыгар киирэн билии эбинэ сатыылларын туорайдаһан этэ сатаан баран аккаастаммытым. Хапхаастар сэнээн “эһиги сахалар Россияттан тустумаҥ, Таджикистантан тустуҥ” диэн үгэргииллэрин өйдөөбөккө киэн туттар курдук бэйэлэрэ кэпсииллэриттэн сонньуйабын эрэ.

Норуот тустар үгэстэрин умнумуохха

Үтүктээччигэ хаһан да үтүктэр киһитин баһыйар күүс үөскээбэтин былыргы күрэс түһүлгэтин дьоно таҥаһынан саптан киирэн соһутар ньымаларыгар бэлиэтэнэ сылдьар. Күрэс түһүлгэтэ кистэлэҥ өйө, кистэлэҥ күүһэ суох буоллаҕына куоһура суох, үрдүк искусство таһымыгар тиийэр кыаҕа эмиэ суох. Хапсаҕай курдук өбүгэлэрбититтэн тиксибит Улуу бэлэҕи, күрэс өйү түстүүр искусствотын тумнан, баһаам элбэх алҕаһы оҥорон, атахха киирэ сатыыр өйү сайыннара сатыыр адьынаттанан, тобуктуу сылдьан тустар тустууну өрө тутан абырана сатыырбытын былыргы чулуу хапсаҕайдьыттарбыт Алексеев, Ефремов, Андросов, Николаев, Мандаров, Мойтохооноп сүөргүлүү көрүөхтэрэ эбитэ буолуо диэх санаалаахпын. Биир бастыҥ хапсаҕайдьыппыт уонна соҕотох хапсаҕайы доҕуһуоллааччыбыт Н.П. Корякин оннук санаатын истэн билэбин. Нуучча дьонугар-сэргэтигэр оскуола олоҕун тэрийбит уһулуччу учуутал К.Д. Ушинскай этиитинэн санаабын бигэргэтэбит: “У каждого народа своя собственная национальная система воспитания, а поэтому заимствование одним народом у другого воспитательных систем является невозможным”. Сэбиэскэй Союзка этнопедагогиканы олохтообут академик, чуваш омук чулуу уолун Г.Н. Волков этиилэрин хас биирдии иитэр идэлээх киһи «көмүс сүбэ» оҥостон сайдар аналлаах омукка ыллык суола оҥоро сылдьарын эмиэ тиэрдэбин: «... без прошлого нет будущего, вниманием к прошлому измеряется истинная просвещённость народа, прошлого нет только у дикарей. ... «золотая формула» этнопедагогики: без памяти – нет традиций, без традиций – нет культуры, без культуры – нет воспитания, без воспитания – нет духовности, без духовности – нет личности, без личности – нет народа как исторической личности». Биир да өйдөөх киһи бу тыллары утарар кыаҕа суох.

Оҕону ис кыаҕын арыйар сатабыл

Оҕо ис дьоҕурун чуҥнаан билэр ньыманы торумнаабатаххына, иитэр, уһуйар ньымалары чочуйар тутулу тобулбатаххына, үлэҥ тахсыыта кэлимсэ буолар кыаҕа суох. Ити кыһалҕаттан кыһарыттаран Коркин Д.С. Тимофеев диэн биллэр спорт бырааһын, хас да физик үөрэхтээх уолаттары мунньан үлэлээбитэ, Москва куоракка физическэй культура научнай институтун тастан сылдьар үлэһитэ буолбута. Тимофеев Чурапчыга күрэхтэһиигэ бараары бэлэмнэнэ сылдьар оҕолортон киэһээҥҥи дьарык кэннэ ылыллыбыт ииктэрин аналиһын сарсыарда Дьокуускай аэропордугар киллэрэн Москваҕа ыытан, эбиэттэн киэһэ түмүгүн Москваттан телефонунан ылан Коркиҥҥа билиһиннэрэр эбит. Дмитрий Семенович Саха сирин тыйыс айылҕатыгар сеп түбэһэр, киһи төгүрүк сылга икки төгүл түмүллэн күүһүрэр, кыахтанар графигын оҥорон турарын билэн Коркин кинини ыҥырбыт буолуохтаах. Ол үлэни мин хайгыыбын уонна тренердэр ол тутулу туттубаттарыттан сонньуйабын. Физиктэр дьарыктанар оҕолор эстэр былчыҥнарын арааһын билээри, тензоплатформа оҥорон, чинчийэн ким туох кыахтааҕын тренердэригэр кэпсиир эбиттэр. Ол этиилэргэ олоҕуран Коркин киэһээҥҥи сүрүн дьарык кэнниттэн түүн үөһэ ааһыар диэри ким кими кытта хайдах дьарыктаммытын, санаатын уурбут уолун оҥорор албастара тоҕо табыллыбатахтарын, бииргэ дьарыктаммыт киһитин быһыытыгар-таһаатыгар, характерыгар тиийэ ырытан ыраҥалыыр эбит. Сарсыҥҥы дьарыкка ол уолугар ким сөп түбэһиэн билгэлиир эбит. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ тренер тэрийээччи, такайааччы, суол-иис арыйааччы быһыытынан үлэлиэхтээх, оттон оҕо сайдыыта оҕоттон тутуллара кини бэйэтэ өйдөөн-төйдөөн үлэлиир түмэлин эркээйитэ, ол иһин киһи сайдыытыгар оскуола оруола сүдү. Биирдиилээн уолу ыра оҥостон батыһа сылдьартан, эбэтэр ким эрэ күлүгэр сылдьартан быдан атын.    

Күрэс түһүлгэтин үөрэҕэ

Киһи үлэлээн киһитийэр, тустуук дьарыктанан аатырар-суолурар. Аны төһөнөн, ис кыаххын алдьаппакка, сыл кэмиттэн көрөн, араас таһымнаах дьарык ыарахаттарын ааһаргыттан, сылайбыккын илистиигэ тиэрдибэккэ, чөлгөр сатаан түһэр ньымаҕыттан, бигэ туругуҥ (спортивнай форма) тутуллар. Мин бэйэм бу турукка оскуолаҕа уонна үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьан иккитэ киирэн билэбин. Союз ыччаттарга сүүмэрдэммит хамаандатын эппиэттээх күрэхтэһиигэ бэлэмниир кэмигэр, мин оҥорбут былааммынан хамаанда ити турукка икки сыл киирэн Болгарияттан уон уол уон мэтээли илдьэ кэлбиттэригэр Ярыгин Союз сүүмэрдэммит хамаандатыгар үлэлииргэ этии киллэрэ сылдьыбыта. Бу турук киһи этин-сиинин ситимнэрэ бары тэҥҥэ үллэһиллэн, биир тэтимҥэ киирбит көстүүлэрин туоһулуур. Тугу аахпыккын өйдүүр, тугу көрбүккүн барытын мэйиигэр хатыыр буолаҕын. Дьарыкка хайдахтаах да тэтими тулуйар буолаҕын, аһыыр аһыҥ, төһөнү да аһаатаххына, куртаххар, быаргар таһаҕас буолбат, утуйар ууҥ алта чаастан ордубат, күлэ-үөрэ сылдьар турукка киирэҕин. Күрэхтэһиигэ “кураж” диэн сэниэҥ өйгүн-санааҕын, хамсаныыгын-имсэниигин кытта биир ньыгыл күүс буолар таһымыгар тиийэҕин. Бу эйгэни илиҥҥи дойду бөлөһүөктэрэ үс тылы ситимнээн быһаараллар: “дух”, “тело”, “разум” диэн, киһи үлэлээн этэ-сиинэ, сүрэ уонна өйдүүр дьоҕура биир ситимҥэ киириилэрин көстүүтэ. Ону Брюс Ли суругунан, киинэтинэн, Тибет эмчиттэрин үөрэтэн билбит наука доктора Чойжинимаева С. Г. бигэргэтэн тураллар.

Бу күрэс түһүлгэтин үөрэҕин чыпчаала «антропомаксимология» диэн ааттанан салгыы сайдар аналлаах. Улуу учууталларым, профессордар Л.П. Матвеев, В.В. Кузнецов, А.А. Гладышева, Г.А. Золотайко, В.В. Верхошанскай, И.П. Ратов, В.М. Зациорскай, А.М. Дякин, А.З. Катулин, билэр тренердэрим Ю.А. Шахмурадов, Ю.Г. Бураков, И.С. Ярыгин, Р.М. Дмитриев, Н.Н. Кычкин, А.Г. Азаров уо. да. ат. кэпсиир кэпсээннэрэ сүрдээх умсугутуулаах буолар этэ. Роман Михайлович бүрээттэр, тувиннар тустууга улахан ситиһиилэрэ суох буолуо, хакастар ситиһиилэниэхтэрин сөп диэбитэ туора сотулла илигэ отуттан тахса сыл буолла. Ол төрүөтэ СҮР күүһүн сатаан туһанар кыахха баара буолуо диэн сабаҕалыыбын, ол кыаҕы биһиэхэ тыйыс айылҕабыт уһуйбут буолуон сөп. Ол эрэн ити чыпчаал көстүү хайдахтаах да киһиэхэ туһалыыр кэмэ кэмчи, 7-9 эрэ күҥҥэ тэҥ. Бу киһи-аймах этин-сиинин, өйүн-санаатын үлэтин кэлэр кэскилин кэрэһэлиир туоһута буолуо дии саныыбын. Коркины кытта биирдэ эрэ кэпсэппитим. Аспирантураҕа барар баҕа санаабын атастаһа тиийбиппэр нагрузка эйгэтин үөрэт диэн сүбэлээбитин быһа гымматаҕым сөп эбит. Ол эрэн киһи билбитин атын киһи иҥэринэн туһанар кыаҕа кыра эбитин үлэлии сылдьар тренер дьоммуттан билэн турабын. К. Роджерс диэн эмиэ биир чулуу психолога ити түгэни 1959 уонна 1961 сыллардаахха маннык быһаарбыта: «... каждый человек интерпретирует реальность в соответствии со своим субъективным восприятием, и его внутренний мир в полной мере доступен только ему самому» диэн. Ол аата киһи тус бэйэтэ муннунан тыыран үөрэтэн, үлэлээн билбитин эрэ өйдүүр кыахтаах. Коркин сөпкө эппит, биһиги киһи ис эттигин ситимин араас тэтимин өйдүү илик эбиппит, ол иһин оҕоҕо бастакы олоҕу иитэр, сиппит киһини сатабыл маастарыгар тиэрдэр, үрдүк таһымҥа киһи бэйэтин бэйэтэ өйдөөн-төйдөөн чочуйар дьоҕурун уһуйар тренердэр билиилэрэ тус туһунан буолан тахсар. Бу таһымнары барыларын баһылыыр кыах биир да киһиэхэ суох. Ол иһин С.А. Преображенскай, Ю.Г. Бураков, А.Г. Азаров бааллар. Ити этиллибит 14 кэрчик түһүмэхтэр истэрэ өссө уустук, ону быстах санааҕа ылларбыт элбэх дьарыктаах киһи барытын кыайан сиппэт.

В.П. Ноговицын, 1993-2000 сылларга республика спордун салайааччыта, Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, педагогическай наука кандидата.