Саха дьоно үс бырааттыы Контоевтары билэҕит. Үс уолтан улаханнара – Герман, аан дойду чөмпүйүөнэ, Европа, Арассыыйа чөмпүйэнээтин призера, Аан дойду кубогын хаһаайына, спорт үтүөлээх маастара. Ортолоро – Станислав, нуучча шашкатыгар Аан дойду чөмпүйүөнэ. Ылгын уол Александр аан дойду, Европа чөмпүйэнээтин призёра, Арассыыйа чөмпүйүөнэ. Уолаттар ситиһиилэрин кылгастык эттэххэ – итинник. Бэйэлэрин кэмнэригэр саханы ааттаппыт уолаттар.
Герман Степанович билигин тириэньэрдиир. Аҕыйах хонуктааҕыта тустууктары дьарыктыы сылдьарын устубуттар этэ. Ону көрө түһэммин “бэйи эрэ, ыҥыран сэһэргэспит киһи” диэн санаан ылбытым. Биэс сыллааҕыта күн балай эмэ ууһаабытын кэннэ эмиэ баччаларга сэһэргэһэн турабын. Бэрт улгум, аһаҕас, баары баарынан кэпсээннээх киһи диэн өйдөөн хаалбыппын.
Бүгүҥҥү кэпсэтиибит бэркэ табыллыах эбит да, дьарык быыһыгар буолан, хайабыт да ситэ аһыллыбакка хаалла быһыылаах. Ону хайдах баарынан таһаарыым.
***
– Биэс сыллааҕыта эйигин кытта сэһэргэһэн турабын. Өйдүүгүн дуу?
– Онон-манан быстах өйдүүбүн.
– Дьэ, ол кэмтэн ыла туох уларыйыы буолла?
– Үлэбэр дуо? Салалта уларыйда. Хомуур хамаандалары бэлэмнээһин спортивнай киинин Леонид Спиридонов салайар буолла. Бэйэтэ тустубут, улахан успуорт диэни этинэн-хаанынан билбит киһи салайара үчүгэй. Урут Игнатьев диэн успуорка сыстыбатах киһи салайан олорбута. Манна сыһыаннаах киһи үлэлиэхтээх дии саныыбын. Мэтээл хайдах курдук ыараханнык кэлэрин билэр киһи. Оннук буолбатах дуо?
– Оннук бөҕө буоллаҕа. Тириэньэрдээбитиҥ төһө ыраатта?
– 2011 с. сэтинньи ыйга үлэлии киирбитим. Тоҕус сыл ааһа охсубут эбит. Кыаҕым баарынан эдэрдэри бэлэмнии сатыыбын. Үлэтигэр бэриниилээх эрэ киһи тириэньэрдиир эбит диэн өйдөөтүм. Уоппуска диэни билбэппин. Тоҕус сыл оннук үлэлээтим. Сайын лааҕырга уолаттарбын дьарыктыыбын. Сайын эрчиллибэтэх киһи кыһын кыайан тустубат. Спортсмен буоламмын ону билэбин. Тустууктар чэбдик салгынтан, күнтэн эниэргийэ ылаллар. Кыһын ылар кыахпыт суох, нүксүччү туттан баран сылдьабыт. Ол иһин икки ый иһигэр күүскэ эрчийиэххэ наада. Кавказ тустууктара кыһыннары-сайыннары салгыҥҥа, күн уотугар эрчиллэллэр. Ол иһин киппэлэр, сымсаллар. Сылайар, илистэр диэни билбэттэр. Реворий Самсонов, Айхан Антонов, Николай Иванов, Георгий Неустроев диэн уолаттардаахпын. Сүрүннээн, хомуур хамаандаларга тириэньэрдиибин. Эрэсиим, ностуруойка, дьиссипилиинэ өттүгэр сүбэлиибин. Көбүөргэ уоттаах харахтаах киириэхтээххин. Спортивнай агрессия диэн баар буолуохтаах.
– Бу олорон көрдөххө, арай бэйэҥ олус холку, наҕыл киһи курдуккун.
– Көбүөргэ киирдим да, тосту уларыйан хааларым. Ис-ипиттэн хааным оонньоон, өрө оргуйан барарым. Хотторуохпун төрүт баҕарбат этим. Накаат оҥороору гыннахтарына, “чэ, ол кэриэтэ ойоҕоһум тоһуннун. Туох баарбынан киирсиэхтээхпин” диирим. Оннук эрэ гыннахха, ситиһии кэлэр буоллаҕа. Тыһыынчанан киһи көрөн олордоҕуна, көбүөргэ киирэн төкүнүйэн хаалары4 кыһыыта бэрт буолбатах дуо? Туста киирдиҥ да, саха норуотун ааттатар байыас буолаҕын.
– Билигин тустаҕын дуу?
– Тустар кэмим ааспыта. Тириэньэрдиибин. Уоммуттан 35 сааспар диэри үйэ чиэппэрэ тустубутум. Эһиил биэс уоммар үктэнэбин. Спортивнай олох диэн олус кылгас. Бэйэм тугу билбиппин-көрбүппүн, уопуппун уолаттарга тиэрдэ сатыыбын.
***
– Бу ыйытыыттан, бука, хал буолбутуҥ буолуо. Чэ, ыйытыым. Хайдах бу биир тыа сэмэй ыалыттан үс чөмпүйүөн төрөөн-үөскээн, иитиллэн таҕыста?
– Итиннэ аҕабыт оруола улахан.
– Наар аҕаҕын этэҕин...
– Бэйи, ийэбит эмиэ спортсменка этэ. Хайыһардьыт. Улуус хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ. Успуорка төрөпүттэрбит букатын кыра эрдэхпититтэн уһуйбуттара. Аҕам – физкультура учуутала. Үс сааспыттан саалаҕа таспыта. Үөрэх бүттэ да, сайын эбэбэр оттото ыыталлара. Үс ыйы быһа от охсор, мунньуһар, сибиэһэй салгыҥҥа сүүрэр-көтөр этим. “Спортсменнары бэлэмниибин” диэн аҕабыт олох үчүгэйдик аһатара. Ынах, оҕус этин сиэтэрэ. Бултуура. Куһа, собото, тайаҕа диэн... Ийэбит отонноон муорус бөҕөтүн иһэрдэрэ. Ийэлээх аҕам үйэлэрин тухары табахтаабатах, кыраам да арыгыны испэтэх дьон.
– Аҕаҥ саҥата-иҥэтэ суох, кытаанах майгылаах киһи быһыылаах.
– Бэрээдэк, дьиссипилиинэ чааһыгар сүрдээх кытаанах, ирдэбиллээх киһи. Эрэсиими булгу тутуһуннарара. Киэһэ уон чаас буолла да, бары утуйардыы оҥостон сытарбыт. Сарсыарда эрдэ туруорара.
– Оройгунан көрөн уол оҕото буолуох курдуккун.
– Баҕар, “оройбунан көрүөм” эбитэ буолуо, ону аҕам кытаанахтык тутан ииппитэ, бэрээдэккэ үөрэппитэ. Сытыы-хотуу, чобуо, олус кытыгырас оҕо үһүбүн. Эргэ дьиэлэргэ, хотоҥҥо таах хатаастан тахсарым. Кытыгыраһым иһин аҕам миигин тустууга сыһыарбыт.
– Бырааттарыҥ билигин тугу дьарыктаналларый?
– Кыра быраатым Александр Олимпийскай эрэсиэрбэ училищетыгар дириэктэри солбуйааччынан үлэлиир. Станислав массыына сапчааһын атыылыыр маҕаһыыннаах. Балтылаахпын. Евдокия диэн. Гинеколог-быраас. Хайыһардыыр этэ. Станислав – дуобатчыт. Аан дойду чөмпүйүөнэ. Киппэ көрүҥнээх, өйдөөх-төйдөөх уол. Ол иһин аҕабыт кинини дуобакка сыһыарбыта. Билигин урбаанынан дьарыктанар.
– Эн тоҕо урбааҥҥа сыстыбатаххыный?
– Ээ, миэхэ эргитэр-урбатар талаан да, дьоҕур да төрүт суох. Санамматаҕым даҕаны. Бырааттарбын кытта бииргэ бултуубут. Сыл аайы Саҥа дьылы дьоммутугар көрсөбүт.
– Ийэлээх аҕаҥ иккиэн бааллар дуу?
– Бааллар, этэҥҥэлэр. Аҕам 76 саастаах, ийэм – 71. Маҕараска оһохторун маһынан оттон, ууну-хаары бэйэлэрэ тиэнэн олорбуттара. Хатаска көһөрөн аҕалбыппыт. Хата, бэттэх кэлэн абыраннылар. Нэдиэлэ аайы сылдьабын. Өрөбүллэрбэр баран хаардарын күрдьэбин, астарын атыылаһабын. Бултаатахпына, дьоммор хайаатар да өлүүлээн илдьэбин.
– Биэс уон сааскар диэри ийэлээх аҕаҕар атаахтыыр мааны уол эбиккин.
– Оннук ээ (күлэр).
***
– Урукку сэһэргэһии кэннэ эйигин үөрэҕэр быстар мөлтөх киһи этэ диэн өйдөөн хаалбыппын.
– Тохсус кылааска Майаҕа успуорт оскуолатыгар үөрэттэрэ ыыппыттара. Сарсыарда алтаҕа туруоран сэрээккэлэтэллэр этэ. Сарсыарда 5,30 чааска туран саалаҕа тэбинэрим. Аҕыстан үөрэнэн барарбыт. Тыа оҕото буоллаҕым. Соһуйан хаалбытым. Уубун ситэ хаммакка, уруокка утуйа олорорум. Оннук “утуйан” чиэппэрбин аҕыс иккилээх түмүктээбитим. Биир күн оскуола дириэктэрэ Николай Иванович Шарин кэбиниэтигэр ыҥыран ылла уонна: “Эн үөрэххэр олус мөлтөх эбиккин. Кыаныа суоххун”, -- диэтэ. Дойдубар төттөрү ыытаары гынна. Ону мин: “Николай Иванович, киһи барыта учуонай, быраас, учуутал буолбат. Мин Саха сирин тустуунан аатырдыам!” – диэтим. 1985 с. Сойуус чөмпүйэнээтэ буолбута. Аҕам илдьэ кэлэн көрдөрбүтэ. Онно сөҕө көрбүт, ол саҕанааҕы тустууктары ааттаталаабытым уонна “мин кинилэр курдук буолуом” диэбитим. Онуоха аргыый чугаһаан кэлэн санныбыттан таптайбыта уонна: “Бар, таҕыс”, – диэбитэ. Педсэбиэт буолбутугар учууталлары мөҕөттөөбүт этэ. Мунньах бүтээтин кытта туйгуннук үөрэнэр кыыһы кытта паартаҕа бииргэ олортулар. Ити түгэн кэннэ биир да учуутал “иккини” туруорбат буолан хаалла. Оннук үөрэнэн бүтэрбитим. Онтон кэлин, аан дойду чөмпүйүөнэ буолан баран, Николай Ивановиһы көрсүбүтүм...
– Дьэ эрэ...
– Ол түгэни кэпсээбитим, санаппытым кэннэ Николай Иванович чочумча саҥата суох олорбута. Ол кэннэ икки хараҕыттан таммах уу сүүрэн түспүтэ. Киһи туохха эрэ талааннаах буолар. Мин үөрэхпэр мөлтөҕүм иһин успуорка дьоҕурдаах буоллаҕым. Онон Николай Ивановичка олус махтана саныыбын. Спортсмен буоларбар кини эмиэ улахан оруоллаах киһи.
***
– Улахан успуорт үөрүүтүн, өрөгөйүн, хотторуу хомолтотун, харах уутун барытын эккинэн-хааҥҥынан билбит киһи олорор буоллаҕыҥ.
– Кыайдаххына, дьэ, онно буолар муҥура суох үөрүү, дьол диэн! Хоттордоххуна, олус кыһыылаах-абалаах... Олимпиадаҕа боруонса мэтээли ылаары туран түөрт сөкүүндэ хаалбытын кэннэ хотторон хаалбытым. Олус да кыһыылаах этэ. Аны Европа чөмпүйүөнэ буоллум диэн үөрэн-көтөн турдахпына, анараа киһи илиитин көтөҕөн кэбиспиттэрэ. Барыта сап саҕаттан салҕанар. Олимпиадаҕа путевка ылан, сайын тустуу саалатыгар дьарыктана тиийбитим, өрөмүөн буола турар. “Олимпиадаҕа кытта барабын. Киирэн дьарыктаныам этэ” диэн табаарыспын илдьэ кэлбиппэр киллэрбэтэхтэрэ. Чөмпүйүөн буоларбын оччолорго билэр да киһи аҕыйаҕа. Билиҥҥи курдук бассаап эҥин диэн суоҕа. Аны туран, Олимпиадаҕа киирэргэр хайаан да үс турнирга кыттыбыт буолуохтааххын. Мин 54 киилэҕэ тустуохтаахпын. Ыйааһыным -- 63 киилэ. Балтараа ыйы быһа аһаабакка кэриэтэ сылдьан тоҕус киилэни түһэрбитим. Оннук кытаанах ээ, улахан успуорт диэн.
– Ити бэйэлээх кэннэ киһи дьарҕа ыарыы буолуох курдук.
– Онтум-мантым дьарҕаран син ыалдьар. Тобуктарым эҥин. Сотору-сотору көрдөрүнэбин. Эмтэнэбин. Этэҥҥэбин. Элбэхтик ыйааһын түһэрбит буоламмын, куртаҕым “ыараханы” аһаатахпына, онтубун биллэрэр. Сүрэхпэр көмөлөһөн муннунан тыынарга эҥин араас эрчиллиини оҥоробун.
– Иккистээн төрүүрүҥ эбитэ буоллар, маны барытын хат ааһыаҥ этэ дуо?
– Ааһыам этэ. Олохпор кэмсинэрим суох. Билигин усулуобуйа бөҕө. Дьарыктыы-дьарыктыы үрдүттэн аһаталлар. Иккиэ буолан олороллор. Тэлэбиисэр, вай-фай диэн барыта баар. Аны туран, быраастаахтар, бассыайын, сауна, сүүрэр манеж, үөрэхтээх тириэньэрдэр. Бириэмийэ ылаллар. Маннык усулуобуйаҕа эрчиллибитим эбитэ буоллар, өссө элбэҕи ситиһиэм этэ дии саныыбын. Билиҥҥи оҕолор баҕалара арыый атын. Сорох ардыгар күүспүтүнэн да туһуннарар курдукпут. Туста киирэллэригэр харахтара уота суох буолар. “Хоттороргун биллэргин да, кыайабын” диэн киириэхтээххин. Аһылык, ууну хана утуйуу барыта оруоллаах. Күрэхтэһэ барыахтарын икки нэдиэлэ инниттэн кыргыттарыгар сылдьыа суохтаахтар. Тестостероннара түһэн сэниэлэрэ эстэн, быччыҥнара ууллан хаалар. Дьэ, онон оннук. Ыарахан дьарык.
***
– Киэҥ сиринэн тэлэһийэ сылдьыбыт киһи буоллаҕыҥ. Көбүөр кэнниттэн киирсиилэр да бааллара буолуо.
– Бааллар этэ. Кавказ уолаттарын кытта аахсан турардаахпын. Туста киирдэхпинэ, тугу барытын умнан кэбиһэрим. Расул диэн тустуугу харбыы сылдьаммын тарбаҕым айаҕын иһигэр киирэн хаалбыта. Кыайбытым. Көбүөртэн тахсан баран, эмискэ кэлэн охсон ыытта. Мин утары оҕустум. Дагестаннар ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт курдук, бары саба сырсан кэлбиттэрэ уонна охторо сытан тэбиэлээбиттэрэ. Саха уолаттара куттанан көмүскэспэтэхтэрэ. Арай биир Александр Анатольевич Софронов диэн саха тириэньэрэ көмүскэһэ сатаабыта. ОМОН-нар кэлэн быыһаабыттара.
– Улахан успуорка бэрик биэрэллэр үһү. Ити кырдьык дуо?
– Сорох омуктар, холобур, тувинецтар эҥин бириэмийэлэрэ кыра. Ол иһин атын омукка “атыыланаллар”. Бары “атыыланан” кыайаллар диэбэппин эрээри, оннук түгэн баар буолар.
– Эн оннукка түбэһэ сылдьыбытыҥ дуу?
– Биир да киһиттэн харчы бэрик ылбакка, бэйэм да биэрбэккэ ыраастык тустубутум. Дьиҥэ, миэхэ эмиэ харчы биэрэ сатаабыттара. Оннукка иккитэ түбэһэн турабын.
– Ол аата “хоттор”, “кыайтар” диэн биэрэллэр дуо?
– Оннук. Пулькаҕа биир күүстээх тустуугу кыайбытым. Ол күүстээх киһи кыайбыт киһитигэр мин хотторуохтаах үһүбүн. Оччоҕо кини пулькаттан тахсан кэлэр. Хотторорум туһугар 20 000 дуоллары манньалыы сатаабыттара. Олимпиадаҕа үсүһү былдьаһарга грециялар эмиэ “50 000 солк. биэриэхпит” диэбиттэрэ. Маҥнай бэйэбэр эппиттэрэ, ылымматаҕым. Онтон уолаттарбар “50 000 солкуобайы уу харчынан ыллын уонна “сытан биэрдин” диэбиттэр этэ.
– Ылбатыҥ ини.
– Суох буоллаҕа! “Көбүөргэ киирдим да, хайаан да кыайыахтаахпын” диирим. Оннооҕор доруобуйабын да харыстаабатым. Эгэ, харчыга ымсыырыам дуо? Ол күрэххэ түөрт иккигэ кыайан иһэммин, бэйэм аккаарыбар хотторон хаалбытым. Абылаан кэбиспиттэр быһыылаах этэ. Харчынан манньалаан тоһуталлар, психологическай ностуруойгун ыһаллар эбит.
– Ытыс үрдүгэр сылдьан баран сулустаах чааһыҥ аастаҕына, хайдах буолар эбитий?
– Аҕам: “Хаһан да бэйэҕин билинимэ. Дьону кытта дьон тэҥинэн кэпсэтэн-ипсэтэн сырыт”, -- диэн этэрэ. Оннук сылдьыбытым уонна сылдьабын даҕаны. Чөмпүйүөн буолан да баран дьонтон уратылаах курдук санамматаҕым. Өрө тутуллар кэмим ааспытын эмиэ холкутук ылыммытым. Билигин сорох табаарыстарым чөмпүйүөммүн билбэттэр ээ. “Ээ, аан дойду чөмпүйүөнэҕин дуо?” – диэн соһуйаллар. “Ол эн хайдах кыайбыккыный? Чөмпүйүөҥҥэ букатын да маарыннаабаккын”, -- диэн күлэллэр. Итэҕэйбэттэр.
– Ону эн күлэн эрэ кэбиһэҕин?
– Хайыахпыный, кыһыылаах соҕус да буоллар, туох диэхпиний (күлэр). “Күөгэйэр күммэр сылдьан ыллаҕым дии” диибин.
***
– Дьиэ кэргэниҥ?
– Уолламмытым. Түөрт аҥаардаах, Эрсан Контоев диэн ааттаах киһи. Уһуйааҥҥа сылдьар. Кэргэним уолун туһуннарыан баҕарбат.
–Туйаххын хатарар киһилэниэххин баҕарарыҥ буолуо.
– Баҕарабын эрээри, успуорт хайдах курдук эрэйдээҕин эппинэн-хааммынан билбит буоламмын, улаханнык аҕытаассыйалыы барбатаҕым. Бэйэтэ быһаарыныа. Бастакы кэргэммиттэн кыыһым Москубаҕа маҥнайгы кууруска үөрэнэр. Иккис кыыһым -- сэттис кылаас үөрэнээччитэ. Үөрэҕэр үчүгэй.
– Кэргэниҥ туох идэлээҕий?
– Үрдүк үөрэхтээх технолог. Оҕолонон олорор кэмигэр сарбыллыыга түбэспитэ. Билигин дьиэтин көрөн-истэн олорор.
– Сааһыран баран удьуоргун салгыыр уол оҕоломмут эбиккин.
– Оннук. Саха сиэринэн испэр сэмээр үөрэбин, киэн туттабын.
***
“Ситэ аһыллыбатыбыт” диэбитим да, түмүгэр кэпсэтиибит ууһаан-тэнийэн таҕыста. Сэһэргэһээччибэр, Герман Контоевка, быыс булан кэпсэппитигэр махтанабын.
Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА.
