Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин иһинэн үлэлээбит успуорт кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн (1977-1986) үлэлээбит Афанасий Алексеев бүгүн, кулун тутар 30 күнүгэр 85 сааһын томточчу туолар.

Афанасий Алексеев Саха АССР успуорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитин таһынан 1964-1971 сыллардаахха “Урожай” успуорт уопсастыбатын бэрэссэдээтэлэ этэ. Кини – Саха сирин успуорка устуоруйатын элбэх кэрэ-бэлиэ түгэннэрин тыыннаах туоһута. Онон Афанасий Егорович бэрт элбэҕи кэпсиэн-ипсиэн сөп. Ол эрээри хаһыат иэнэ хааччахтаах, онон киниттэн олоҕун сүрүн түгэннэрин кэпсииригэр көрдөстүбүт.

Саха АССР 17 төгүллээх чөмпүйүөнэ

Сүүрэрбин оҕо эрдэхпиттэн сөбүлүүбүн. 5-10 килиэмиэтиргэ сүүрүүгэ Саха АССР чөмпүйэнээттэригэр барыта 17 төгүл бастаабытым. Урут Уһук Илин уонна Сибиир чөмпүйэнээттэрэ ыытыллаллара. Онно ити дистанцияларга түөртэ чөмпүйүөннээбитим. Тыа сирин спортсменнарын ортотугар РСФСР чөмпүйэнээтин үрүҥ көмүс, оттон ССРС чөмпүйэнээтин (эмиэ тыа сирин спортсменнарыгар) боруонса мэтээллэринэн наҕараадаламмытым. Ити -- 5 килэмиэтири сүүрүүгэ.

Сүүрүү -- олоҕум аргыһа. Билигин да сүүрэбин. Бүлүү педучилищетын бүтэрэн баран Муома Улахан Чыыстайыгар учууталлаабытым. Онно сылгы үөрүн кытта куоталаһарым.

Сорохтор: “Успуорт саалата суох буолан дьарыктаммаппыт”, – диэн куотунааччылар. Оттон мин успуорт саалатыгар дьарыктаммаппын ээ. Наар сибиэһэй салгыҥҥа хаамабын, сүүрэбин, хайыһардыыбын. Успуорка бэриниилээх киһи “баҕалаах маска ыттар” дииллэринии, хайдах да усулуобуйаҕа дьарыктанар миэстэтин булан тэйэр.

Салайар үлэҕэ сылдьан, киэһэ 8-9 чааска диэри үлэлиирим. Итиччэ хойут бүтэр киһи “бириэмэ да, соло да суох” диэн матыыптаан дьарыктаныа суох этим буоллаҕа. Мэлдьи дьарыкка сылдьар киһи этэ-сиинэ үөрэнэн хаалар. Дьарыктамматаххына, тугуҥ эрэ тиийбэт курдук. Ол иһин суоппарбын куораттан 15-20 килэмиэтир тэйиччи илдьэн биэрэригэр көрдөһөрүм. Уонна дьиэбэр диэри сүүрэн кэлэрим. Эрчилиннэҕим ол.

Успуорт, сүүрүү диэн баран, этэргэ дылы, муннукка ытаабыт киһибин. Арыт күн 90 килэмиэтиргэ тиийэ сүүрэрим. Холобур, Дьокуускайтан Кэҥкэмэ үрэҕэр диэри 45 килэмиэтир. Ити -- Бүлүү тыраагынан бардахха. Мин ити үрэххэ тиийэрим уонна уу иһэ түһээт, төттөрү сүүрэн кэлэрим. Покровскайга айанныыр тыраагынан эмиэ сүүрэрим, Каландаришвили уҥуоҕар тиийэн баран төннөрүм. Ити куораттан быһа холоон 35 килэмиэтир тэйиччи сир буолуо. Аллараа Бэстээххэ диэри эмиэ сүүрэрим. Массыына суолунан буолбатах, дьон сылдьар ыллыгынан. Билигин Күөх Хонууга хайыһардыыбын. Нэдиэлэҕэ үстэ.  

Манчаары Оонньууларын төрүттээһин

1963-1971 сыллардаахха “Урожай” успуорт уопсастыбатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим. Ити уопсастыба, биллэрин курдук, тыа сиригэр успуорт күрэхтэһиилэрин ыытыынан дьарыктанар. Быһаччы эттэххэ: тыа сиригэр успуорду сайыннарыынан, дьону көҕүлээһининэн дьарыктанар уопсастыба.

Ити үлэлээбит сылларбар маассабай успуорду сайыннарыыга социалистическай күрэхтэһиигэ түөртэ бастаан – Арассыыйа “Урожай” уопсастыбатын Киин Сэбиэтин көһө сылдьар Кыһыл Знамятынан наҕараадаламмыппыт. Ол сылларга Саха сирин оройуоннарыгар оҕо успуорка оскуолалара утуу-субуу аһыллан барбыттара. Үлэлиир сылларбар барыта 11 успуорт оскуолата аһыллыбыта. Тыа сирин спортсменнарын ситиһиилэрэ да өр күүттэрбэтэхтэрэ. Ордук көҥүл тустуу, буокса, оҕунан ытыы, дуобат, саахымат сайдыбыттара.

Ол да буоллар үлэм түмүгүттэн толору астыммат этим. Тыа сирин спортсменнарын түмэр, сомоҕолуур туох эрэ тиийбэт курдуга. “Хапсаҕайы, мас тардыһыытын, атах оонньууларын сайыннарыахтаахпыт, үрдүк таһымҥа таһаарыахтаахпыт. Тыа сирин успуордугар үлэлиир киһи хайаан да итиннэ тугу эрэ тобуллахпына табыллар ”, – диэн санаа мэлдьи үүйэ-хаайа тутара. Тыа сирин оройуоннарыгар, сүнньүнэн, сахалар түөлбэлээн олорор буоллахтара.

Ол иһин “сахалыы тыыннаах Спартакиаданы тэрийиэххэ сөп эбит” диэн түмүккэ кэлбитим. Ити түһүлгэҕэ элбэх киһи кытыннын диэн, үс көлүөнэ (оҕолор, эдэрдэр, бэтэрээннэр) күрэхтэһэрин ситиһиэххэ наада этэ. Төбөбөр чопчу бырайыак, балаһыанньа үөскээбитин кэнниттэн, дьэ, күүстээх туруорсуу саҕаланнаҕа дии. Аны Спартакиада ураты тыыннааҕын чопчулуур туох эрэ идиэйэ тиийбэт курдуга. Ол “идиэйэнэн” Спартакиадаҕа Манчаары аатын иҥэрии буолбута.

Ити боппуруоска учуонайдары кытта сүбэлэспитим. Оччолорго да араас санаалаах дьон бааллара. Анаан-минээн Мэҥэ Хаҥаласка тахсан Манчаары төрөөбүт алааһыгар сылдьыбытым. Ол сырыыбар дьону-сэргэни, оройуон салайааччыларын кытта элбэхтик кэпсэппитим. Кинилэр Спартакиадаҕа Манчаары аата иҥэриллэрин сөбүлээбиттэрэ, бырайыакпын ис сүрэхтэриттэн өйөөбүттэрэ

Онон бастакы Манчаары Оонньуулара Дьокуускай Сынньалаҥ уонна култуура пааркатыгар 1968 сыл от ыйын 23-25 күннэригэр ыытыллыбыттара.

Олимпиада-80 ымыыта

1980 сыллаахха Москубаҕа сайыҥҥы Олимпиада ыытыллыбыта. Дойдубут барыта ити улахан түһүлгэ тыынынан олорбута, үлэ-хамнас күөстүү оргуйара. Биир үтүө күн Саха сирин Москубаҕа бастайааннай бэрэстэбиитэлэ Иннокентий Игнатьев төлөпүөннээтэ. “Олимпиада ымыыта эһэ буолбутун билэҕит, – диэн саҕалаабыта Иннокентий Гаврильевич. – Суһаллык эһэ чуучалата наада буолла. Сойуус үрдүнэн араас сиртэн туруорса, көрдөһө сатаатылар да булбатылар. Онон бэрт түргэнник эһэни бултатан, чуучалатын Москубаҕа ыыта охсуҥ. Абырааҥ, кытаатыҥ, 20 хонук иһигэр ити боппуруоһу быһаара сатааҥ”.

Итиччэ эппиэттээх, соһуччу сорудахтаммыт киһи баартыйа обкуомун, Миниистирдэр Сэбиэттэрин атахтарыгар туруортаатым. Элбэх оройуон кыаллыбат дьыала диэн атыыр аккаас биллэрбитэ. Улахан эппиэтинэстээх сорудахтаах киһи ыксыы быһыытыйбытым. Ол кэмҥэ Эдьигээнтэн төлөпүөннээбиттэрэ. Түүн үөһэ дьиэтээҕи төлөпүөнүм бокуойа суох тырылаабыта. Аллар атаһым, Эдьигээн оройуоннааҕы Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Винокуров олус холку куолаһынан: “Афанасий, сарсыарда сөмөлүөтү көрүс. Иккилээх эһэни бултаттым. Ону сүллэрээт да төбөлөрү, баппаҕайдары ыытан эрэбин”, – диэтэ.

Үөрэн өрө тыыммытым. Ол эрээри ол -- кыһалҕа кыра аҥаара буолан биэрбитэ. Оҥорор кыахтаах дьон улахан эппиэтинэстэн саллан, булгуммуттара. Мэктиэтигэр, кыайан саҥарбат буолуохпар диэри санаам түспүтэ. Дьэ, ол кэмҥэ кэбиниэтим аанын сэрэммиттии аһан, Дмитрий Тимофеев киирэн кэлбитэ. “Туох улахана кэлиэй, киһи оҥорор ини”, -- диэн холку баҕайытык эппитин өйдүүбүн.

Кини икки нэдиэлэ устата мин даачабар ымпыктаан-чымпыктаан, сыта-тура кыҥаан көрөн, бэртээхэй чуучаланы оҥорон кэбиспитэ. Кытаанах үлэ этэ. Тириини хатарыы, илитии, киэпкэ тиирии, сылытыы, сойутуу... Ити курдук, саха мындыр уолун оҥорбут чуучалата Олимпиада биэс тиэрбэһэ бэлиэлээх курданан Москубаҕа айаннаабыта.

Дьокуускайга – ССРС чөмпүйэнээтэ

Биир үтүө күн, Саха сирин успуорка кэмитиэтин салайан олордохпуна, кэбиниэппэр улуу тириэньэр Дмитрий Коркин киирэн кэлбитэ. Ол киирэн: “Дьокуускайга көҥүл тустууга ССРС чөмпүйэнээтин ыытыахха”, – диэн санааны эппитэ.

Итинник улахан түһүлгэ Саха сиригэр ыытылла илигэ, онон олус соһуччу этии этэ. Хас да түүннээх күн толкуй бөҕөҕө түспүтүм. Баартыйа обкуомугар, Миниистирдэр Сэбиэттэригэр сөптөөх докумуоннары оҥорон, күүскэ туруорсан сөбүлэҥнэрин ылбытым. Онон иккис, саамай кытаанах хардыы хаалбыта. Ол – Москубаҕа тиийэн чөмпүйэнээти ыытар кыахтаахпытын дакаастааһын, туруорсуу. Ити түһүмэххэ Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Габышевы, Москубаҕа Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин салайааччы Иннокентий Игнатьевы кытта бииргэ үлэлээбиппит.

Ити улахан түһүлгэ оччотооҕу “Спартак” стадиоҥҥа 1985 сыл бэс ыйын 20-23 күннэригэр ыытыллыбыта. Күрэхтэһиини, быһа холоон, 50 000 кэриҥэ киһи көрбүтэ. Сойуус 15 өрөспүүбүлүкэтиттэн 230 бөҕөс кэлбитэ. Күрэхтэһии иккис күнүгэр биһигини аны айылҕабыт тургутан көрбүтэ. Чөмпүйэнээт иккис күнүгэр харыс кэриҥэ хаар түспүтэ. Ол күн олус тымныы этэ, эбиитин тыала-кууһа сүрэ бэрдэ. Авиапорт салалтатын атаҕар туруоран, сөмөлүөт ититэр тэриллэрин аҕалтаран дэлби кырыа, муус буолбут көбүөрдэри куурдубуппут, сылыппыппыт. “Якутпромторг” тэрилтэ ыскылааттарын астаран 300 кэриҥэ баата суорҕаны аҕалбыппыт. Бөҕөстөр ол суорҕаннарга суулана сылдьыбыттара.

Ол гынан баран ити түгэн бөҕөстөр өйдөрүгэр-санааларыгар кытаанахтык хатаммыт этэ. Бэс ыйын бүтэһигэр хаар түһэрэ диэн биһиэхэ да сэдэх түгэн буоллаҕа. Кэлин сөҕөн-махтайан кэпсииллэрин элбэхтик истэн турабын. Стадиоҥҥа 15 киэҥ-куоҥ ураһа туруоруллубута. Хас биирдии ураһа киэргэлэ, мала-сала да Сойуус туһааннаах өрөспүүбүлүкэтин истиилинэн оҥоһуллубута. Хас биирдии ураһаҕа Сойуус өрөспүүбүлүкэтиттэн төрүттээх эбэтэр тылы билэр дьон сыһыарыллыбыттара. Ол ураһаларга бөҕөстөр сынньаналлара, бэйэлэрин төрүт аһылыктарын аһыыллара.

Чөл олоххо ыра санааларым

Эти-сиини чэбдигирдиинэн киһи барыта дьарыктаныахтаах. Уһуйааҥҥа сылдьар оҕоттон биэнсийэлээххэ тиийэ. Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр эти-сиини чэбдигирдэр култууранан нэһилиэнньэ 30 бырыһыана дьарыктанар диэн буолар. Итини олус намыһах көрдөрүү диибин. Нэһилиэнньэ 50-80 бырыһыана араас чэбдигирдэр систиэмэнэн дьарыктанарын ситиһиэххэ наада. Киһи чэгиэн-чэбдик, доруобай буоллаҕына, тыа да хаһаайыстыбатыгар, бырамыысыланнаска да ситиһиилэниэхпит.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр 450 нэһилиэктээхпит. Нэһилиэк баһылыга, бастатан туран, дьонун-сэргэтин доруобуйатыгар кыһаныахтаах. Итиннэ кини бэйэтэ холобур көрдөрүөхтээх. 400-600 киһилээх нэһилиэк олох холкутук 50-80 бырыһыаннаах кирбиини ылыан сөп. Ол 30 бырыһыан иһигэр уһуйаан, оскуола оҕолоро, эдэр ыччат киирэллэр. Оттон орто саастаахтар, биэнсийэлээхтэр? Манна успуорду уонна эти-сиини чэбдигирдии култууратын араара тутуохха наада. Быһаччы эттэххэ – маассабас баар буолуохтаах. Кистэл буолбатах, нэһилиэк улаханыттан-кыратыттан көрөн 15-35 успуордунан дьарыктанар ыччат, орто саастаах дьон баар буолаллар. Кинилэр хапсаҕай буоллун, волейбол буоллун -- нэһилиэк аатыттан мэлдьи күрэхтэһиэхтэрэ. Нэһилиэк дьаһалтатыгар киирдэххэ, элбэх куубагы көрдөрүөхтэрэ. Ол маассабаһы, дьон-сэргэ элбэх бырыһыана эти-сиини чэбдигирдэр систиэмэлэринэн дьарыктанарын кэрэһилиир дуо? Суох буоллаҕа дии.

Дархан оһуокайдьыт

Тоҕус сааспыттан оһуокайдыыбын. Ийэм Домна Васильевна олоҥхоһут, оһуокайдьыт этэ. Кыра эрдэхпинэ миигин көтөҕөн олорон ыллыырын-туойарын үчүгэйдик өйдүүбүн. Ол өйбөр-санаабар, сүрэхпэр-быарбар дириҥник иҥмит. 50-с сыллар ортолоругар Бүлүү педучилищетыгар үөрэммитим. Онно аатырбыт Сергей Зверев-Кыыл Уолун туһунан элбэхтик истэрим. Ол иһин анаан-минээн Сунтаар ыһыаҕар тиийэн оһуокайдыырын көрбүтүм, тылын-өһүн сөҕө-махтайа истибитим. Оччолорго олох оҕо киһи үҥкүү тылын этэрбин истэн, төбөбүттэн имэрийэн ылбыта.

Оһуокайдьыт сыыйа саҕалаан баран анал турукка киирэр. Уубар-хаарбар киирэн этэн барыыбар Сергей Зверев оһуокайдаан дьалкылдьыта сылдьара харахпар бу көстөн кэлээччи. “Оһуокай тылын нойосуус үөрэтэҕин дуо? Анаан бэлэмнэнэҕин дуо?”—диэн ыйытааччылар. Оһуокайга хаһан да итинник бэлэмнэммэтэҕим. Анал турукка киирэн, тиэмэҕин сүрэххинэн-быаргынан ылынан, этэн-тыынан бардаххына, бэйэтэ сааһыланан, торумнанан иһэр. Онон оһуокайы этээччи, бэйэтэ да билбэтинэн халлаан куйаарын кытта ситимнэһэр, ураты турукка киирэр. Урут кырдьаҕастар: “Айылҕа кэрэ-бэлиэ миэстэтигэр баран туойарга, кэрэхсии көрбүккүн хоһуйарга үөрэн”, – дииллэрэ. Эбэтэр таптыыр кыыскын, кэрэ дьахтары айылҕа ураты көстүүлэригэр холоон хоһуйуохтааххын.

Ыһыаҕы, улахан бирииһи сырсан үҥкүү тылын эппэтэх киһибин. Бастакы улахан бирииспин Бүлүү куорат тэриллибитэ 360 сылыгар аналлаах куонкуруска бастаан ылбытым. Ити -- 1994 сыллаахха. 2013 сыллаахха Туймаада ыһыаҕар “Лада Гранта” массыынанан бириэмийэлэммитим, “Дархан этээччи” аатын ылбытым.

Федор РАХЛЕЕВ.