2009 с. уолбут Леонид Спиридонов аан дойду чөмпүйэнээтигэр үһүс миэстэни ылан, боруонса мэтээли түөһүгэр кэппитигэр сахалар сүргэбит көтөҕүллэн үөрбүппүт. Туох да диэбит иһин, дьиҥ чахчы, көлөһүнүн тоҕон, сыратын ууран, үлэлээн-хамсаан ситиспит дьону саха өрө тутар, өргө диэри уос номоҕо оҥостон үтүө тылынан ахтар.
Эрэдээксийэбитигэр РФ, СӨ физическэй култууратын үтүөлээх үлэһитэ, РФ успуордун маастара, көҥүл тустууга норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах успуорт маастара, бары бэркэ билэр киһибит Леонид Спиридонов ыалдьыттыы кэлэн олорор.
Сэһэргэһиибит, сэрэйбит курдук, уһун-киэҥ буолла. Үгүһү суруйан миэстэни бараамыым. Саҕалыахха.
Леонид Спиридонов – сахалартан аан дойду түһүлгэтигэр аатын ааттаппыт тустуук. Маҥнайгы тириэньэрэ – Олег Лебедев, ол кэннэ Будимир Яковлевка дьарыктаммыта.
1999 с. аан дойдуга юниордар ортолоругар үрүҥ көмүс мэтээли ылбыта. 2000 с. устудьуоннарга аан дойду чөмпүйүөнэ буолбута. 2003 сылтан Казахстан аатыттан тустубута. 2004 с. Афинаҕа ыытыллыбыт Олимпиада оонньуутугар 4-с миэстэни, 2008 с. Пекиҥҥэ буолбут Олимпиадаҕа 5-с миэстэни ылбыта. 2009 с. боруонса мэтээли түөһүгэр кэтэн, аан дойду үс бастыҥын иһигэр киирбитэ. 2010 с. Азия оонньууларыгар үһүс миэстэни ылан, боруонса мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
– Леонид Николаевич, кэпсэтиибитигэр сыыйа киириэх. Соччо-бачча интервью биэрбэт киһи быһыылааххын.
– “Кыымҥа” дуо?
– Уопсайынан.
– Тустарым саҕана интервью биэрэр этим. Успуортан бүппүтүм кэннэ, аҕыйахтык ылаллар. Хайдах табылларынан. Ыйыттахтарына – эппиэттиибин, суох буоллаҕына – суох.
– Түгэн көстүбүччэ, иҥэн-тоҥон ыйыталаһар санаалаах олоробун. Эйигиттэн биир эрэйэрдээхпин: аһаҕас уонна баары баарынан кэпсэтиини.
– Тугу кистиэмий?.. Кистиирим суох. Онон баары баарынан кэпсииргэ бэлэммин. Дьэ, саҕалыах.
– Төрөппүттэриҥ кимнээхтэрий? Туох идэлээх, үөрэхтээх дьонуй?
– Аҕам – элиэктирик, “Якутскэнерго” хампаанньа өрүс уҥуоргутааҕы филиалын начаалынньыгынан, ийэм үйэтин тухары уһуйааҥҥа иитээччинэн үлэлээбиттэрэ. Билигин иккиэн бочуоттаах сынньалаҥҥа олороллор. Түөрт бииргэ төрөөбүт этибит. Улахаммыт – Алена, учуутал үөрэхтээх. Убайым Евгений идэтинэн эмиэ элиэктирик этэ. Саахалга түбэһэн олохтон хомолтолоохтук туораабыта. Үһүс оҕо – мин. Быраатым Петр урбааннаах.
– Эһигиттэн успуорка өссө ким дьоҕурдааҕый?
– Аҕабыт успуорка сыһыаран, үс уол үһүөн кырабытыттан дьарыктаммыппыт. Дьоммут өйүүллэрэ, усулуобуйа тэрийэргэ кыһаллаллара. Биһиги саҕана борцовка диэн суох кэмэ этэ. Тустуунан дьарыгырар үс уолугар аҕабыт тириини имитэн борцовка, ийэбит түрүкүө-пуорма тикпитэ. Сэттиска-ахсыска тахсыбыппытыгар, дьэ, атыыга баар буолбута. Оччолорго оҕо аралдьыйара диэн суоҕа. Эбэтэр үөрэнэҕин-үлэлиигин, эбэтэр саалаҕа баран дьарыктанаҕын. Сороҕор үлэттэн да куотан саалаҕа барар түгэммит баар буолара (күлэр).
– Уу сахалыы иитиилээх тыа уола буоллаҕыҥ?
– Оннук бөҕө буоллаҕа. Хаҥаласка II Дьөппөн нэһилиэгэр төрөөбүтүм, улааппытым. Билигин 900-чэкэ нэһилиэнньэлээх. Үлэһит дьонноох-сэргэлээх үтүөкэн дойду. Аҕам бииргэ төрөөбүт онуолар. Оҕолонон-урууланан, ууһаан-тэнийэн халыҥ аймахпыт.
– Үөрэхтээх, аахпыт-билбит киһи манныгы этэн турардаах: “Леонид – суокка-ахсааҥҥа бэрт дьоҕурдаах, “өй хаата уол” диэн. Физика-математика оскуолатыгар түбэһиэх киирэн үөрэммэтэҕиҥ чахчы.
– Урут РФМШ диэн ааттанара, билигин – өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй. Сүүмэрдээһини, сайыҥҥы лааҕыры ааһан киирбитим. Ити арыый сыыһа этэҕин. Туохха барытыгар киһи күүскэ, дьаныардаахтык дьарыктаннаҕына, ситиһиилээх буолар. Аҕам бииргэ терөөбүт эдьиийэ Лидия Степановнаҕа, идэтинэн математика учуутала, үгүстүк хонон-өрөөн барарбыт. Тиийдэрбит эрэ, эдьиийбит суокка-ахсааҥҥа үөрэтэрэ: садаача биэрэрэ, холобур бөҕөтүн аҕалара. Онон, элбэхтик дьарыгырар буоламмын, суоттуур сатабылым атыттартан эбилиннэҕэ дии. Дьиҥэ, эн этэриҥ курдук, уһулуччу чаҕылхай, өй хаата оҕо буолбатах этим. Уолаттар таһымнарыгар үчүгэй этим диэххэ сөп. И.И. Шамаев “кылааска уол да, кыыс да ахсаана тэҥ буолуохтаах” диэн оруннаах ирдэбили тутуһар. Билиинэн, үөрэҕинэн сүүмэрдээн ылаллара эбитэ буоллар, кылаас барыта кыыс оҕо буолан тахсыа этэ.
– Оттон тустууга?..
– Тустууга эмиэ оннук. Айылҕаттан күүстээхпин, уһулуччу талааннаахпын диэн буолбатах. Элбэхтик эрчиллэн, туох баар өйгүн-санааҕын ууран, эрэйи тулуйан үлэлээтэххинэ, дьарыктаннаххына эрэ, ситиһии кэлэр.
– Леонид Николаевич, быһа түһүүм. Мин итиннэ сөбүлэһимээри олоробун. Успуорка туох да дьоҕура суох киһи төһө да ийэ-хара көлөһүнүн тохпутун, эрэйдэммитин иһин, ситиһиилээх спортсмен буолан тахсарын улаханнык саарбахтыыбын.
– ...Буолар! Дьарыгы көтүппэккэ, сыал-сорук туруорунан дьаныардаахтык эрчилиннэҕинэ, тоҕо буолуо суоҕай?! Дьарыкка араас оҕо кэлэр. Тириэньэр ким хайдах сыһыаннааҕын көрөр. Дьаныардаах, хараҕа уоттаах оҕону бэлиэтиир. Оттон айылҕаттан күүстээх, сымса эрээри, баҕарбат оҕоттон туһа тахсыбат. Ол иһин оҕолорго мэлдьи этэбин: сыаллаах буолуҥ, ол сыалгытын ситиһэр туһуттан күүскэ үлэлээҥ, ыарахантан толлубакка, иннигит диэки кимэн баран иһиҥ диэн.
– Талаан, дьоҕур син биир суолталааҕа буолуо...
– Суолталаах эрээри... Талаан диэн тугуй? Түргэнник толкуйдуур, үөрэнэ охсор киһини талааннаах диэн өйдүүбүн. Оннук оҕо атыттары баһыйар буолар. Атыттары баһыйар буоллуҥ да, бу оҕо талааннаах дииллэр. Успуорка эмиэ оннук. Айылҕаттан күүстээх диэн баар, суох буолбатах. Быраактыка көрдөрөрүнэн, айылҕаттан күүстээх буолан баран, түргэнник толкуйдаабат, мындырдык ырыппат, сайдыбат буоллаҕына, оҕо сылдьан күүһүнэн кыайыан сөп, оттон улаатан баран үлэһит, дьулуурдаах оҕоҕо кыайтаран тахсар. Уопсайынан, олоххо төбөтө үлэлиир киһи үөһэ тахсар. Спортсменнарга сыһыаннаах “сила есть, ума не надо” диэн өйдөбүл баар. Уопсай маасса, баҕар, оннук буолуон сөп. Оттон Олимпиадаҕа тиийэ тустар дьон хайдах да оннук буолаллара сатаммат.
– Туох идэҕэ туттарыстыҥ?
– РФМШ-ны бүтэрбит оҕолору СГУ-га горнай факультекка эксээмэнэ суох ылаллара. Биһиги, табаарыстыы хас да уол, онно киирбиппит. Онус кылааска тустуубун быраҕа сылдьыбытым, уон биирискэ тахсан баран дьарыкпар төннүбүтүм. Маҥнайгы кууруска үөрэнэ сылдьан оҕо эрдэҕинээҕи спортсмен буолар баҕа санаам көбөн кэлбитэ. Олимпиадаҕа тустубут киһи диэн, тура ону ыраланан тахсарым. Элбэхтик сборга, күрэхтэһиигэ барар буоламмын, көтүтүүм элбээбитэ. Биирдэ ыҥыран ылан: "Эбэтэр "горняк" буолаҕын, эбэтэр спортсмен буолаҕын", – диэтилэр. Спортсмен буолабын диэн хардардым. “Чэ, оччоҕо физкультурнайга көс” диэн буолла. Көспүтүм. Ити үөрэхпин бүтэрэн баран, олохпун успуорка анаабытым. Онон дьылҕам сөпкө имнэммит эбит. 2007 с. хайаан да үөрэниэхтээхпин диэн туран, Үп-экэниэмикэ институтугар кэтэхтэн үөрэммитим. Итини сэргэ Сочига Олимпийскай университекка кылгас кэмнээх үөрэҕи бүтэрбитим.
– Леонид Николаевич, успуорка киириэх. Эйиэхэ ханнык кыайыыҥ барыларыттан ордук улахан үлэнэн, сыранан ситиһиллибитэй?
– Аан дойдуга үһүс миэстэни ылбытым – саамай улахан уонна сыралаах ситиһиим. Дьиҥэ, аан дойдуга биэстэ-алтата тустубутум. Үс бастыҥ ортотугар эрдэ да киириэхпин сөп этэ эрээри, бэрт кыранан табыллыбатаҕа: кыһыылаах баҕайытык кыайтаран хааларым, ыйааһыммын түһэрэрбэр сыыһарым, сэрэбиэйим табыллыбат. Онтон өй-санаа, эт-хаан өттүнэн ситэн-хотон баран, 29 сааспар дьэ ылбытым.
– Кыайдыҥ. Аан дойду үс бастыҥ бөҕөһүн иһигэр киирдиҥ. Туох иэйии үөскээбитэй?
– Киирсэргэр күүскүн, өйгүн-санааҕын барытын биэрэн кэбиһэр буолаҥҥын, эмоцияҥ суох буолан хаалар эбит. Көбүөр таһыгар сылдьан эрэ “арай мин кыайдахпына, үөрүөм, ыстаҥалыам, хаһыытыам” дии саныыгын да, дьыалатыгар киирдэххинэ, сэниэҥ адьас суох, этиҥ-сииниҥ, күүһүҥ-күдэҕиҥ уостан хаалбыт буолар. Искэр, биллэн турар, үөрэҕин, ол таскар кыайан тахсыбат. Дойдугар кэллэххинэ, ийэлээх аҕаҥ, дьонуҥ-сэргэҥ үөрэн-көтөн көрүстэхтэринэ, маанылаан остуол тартахтарына, дьэ биирдэ өйдүүгүн. Бу мин улахан ситиһиилэммит эбиппин диэн. Ол иһин улахан ситиһии хайаан да чиэстэниэхтээх, көлөһүн сырата сыаналаныахтаах дии саныыбын.
– “Норуотум эрэлин түһэн биэриэм” диэн ардыгар сүгэһэр курдук илиини-атаҕы баайбат дуо?
– Сорох спортсмен “миэхэ эрэнэллэр эбит” диэн баран, өссө күүскэ түһүнэн кэбиһиэ. Ким эрэ эн этэриҥ курдук, “хоттордохпуна, кыбыстыылаах буолуо” диэн, чаҕыйан хаалыан сөп. Миэхэ, төттөрүтүн, үчүгэй өттүнэн дьайара, күүс-уох, эрэл ыларым.
– Улахан түһүлгэлэргэ киирсибит бөҕөскүн. Көбүөргэ киирээри туран тугу саныыр этигиний?
– Эрчиллэн, үчүгэйдик тиритэн-хорутан, ирэн бараммын, көбүөргэ субу киирээри туран, хайаан да соҕотох олорон уоскуйарым. Дьоммун, дойдубун саныырым. “Туох иһин эрэйдэнним, туох иһин маннык суолу аастым” диэн, бэйэбин күүскэ ностуруойдуурум (ыйааһын түһэрэрбэр уонтан тахса киилэни быраҕар этим. Ол миэхэ олус ыараханнык ааһара). Ыксаабакка-ыгылыйбакка таҕыстаххына, өйүҥ-санааҥ сааһыланар. Өрө оргуйан баран киирдэххинэ, кыайан толкуйдаабат буолан хаалаҕын. Көбүөргэ “мин бастыҥмын, хайаан да кыайыахтаахпын” диэн санаалаах киирэҕин.
– Арай утарылаһааччыгыттан, чахчы, мөлтөх буол...
– Бэйэҕин хаһан да мөлтөхпүн диэ суохтааххын. Кыайтардахпына даҕаны, “хайдах ити мөлтөх баҕайы киһиэхэ хотторон хааллым?” диэн мэлдьи кыһыйа саныырым. Ол аата толкуйдуур буоллаҕым: “Тоҕо хоттордум? Мөлтөх эрээри, тугунан кыайда?” – диэн. Уопсайынан, олоххо “мөлтөхпүн, кыайбаппын, ол киһи миигиттэн ордук” диэн хаһан да этиэ суохтааххын. Киһи баҕардаҕына, үлэлээтэҕинэ, сатаабата диэн суох буолар.
– Дьэ, 2000 с. саҕалаан ситиһиилэр сиэттиһэн кэлэ турдулар. Аны туран, бэйэҕэр эрэлиҥ диэн сүр. Аһара барар, баартан астыммат буолар түгэннээх этиҥ дуо?
– Спортсмеҥҥа оннук кэм кэлэн ааһар быһыылаах. Эдэр, өйү-төйү тута илик эрдэххэ. Сүүрбэ сааспыттан кыайыы амтанын билэн барбытым. Миигин сиэрдээх киһи дии саныыллар да, миэхэ да оннук кэм баара.
– Ити хастааххар?
– 20-21 сааспар. Устудьуоннарга аан дойду чөмпүйүөнэ буоллум, ыччакка иккис миэстэни ыллым. “Барыларыттан күүстээхпин, кыахтаахпын да, миигин ситэ сыаналаабаттар: тугу да биэрбэтилэр, мөлтөхтүк аһаталлар, куһаҕан гостиницаҕа олордоллор”, – диэн санаа киирэр буолбута. Ити – саамай куһаҕан, киһи кыаҕын, таһымын эһэр быһыы. Оннук саныыр буолбутум кэннэ, тута мөлтөөн хаалбытым, дьарыктанабын-дьарыктанабын да, туох да ситиһии кэлбэт буолбута. “Кэбис, маннык сатаныа суох, сыыһа сыаллаах, ирдэбиллээх олорор эбиппин” санаан барбытым. “Мин – спортсмеммын. Сахалыы эттэххэ, боотурбун. Кыргыһыы кэмигэр буойуну хаһан үчүгэйдик аһаппыттарай? Утуйарыгар ким ичигэс тэллэх тэлгээн биэрбитэй? Саха буойунун курдук киирсиэхтээхпин”, – диэн толкуйдаабытым. Усулуобуйа көрдөөбөт, дьонтон ирдээбэт буолбутум. Ол оннугар бэйэбэр ирдэбилим күүһүрбүтэ. Дьэ, ити кэннэ 22 сааспар ситиһиилэр кэлэн барбыттара. Казахстаҥҥа көспүтүм, лиссиэнсийэлээх турнирдарга кыайбытым, Олимпиадаҕа путёвка ылбытым... Өссө төгүл этэбин: ситиһии киһи төбөтүттэн кэлэр. Хайа да түгэҥҥэ сыалгын ыһыктыбакка эрэ, дьаныһан туран үлэлиэххин, араас уустугу, эрэйи ааһыаххын наада. Сорох кэмҥэ барыта аһара үчүгэй буолан хаалар. Ону уйуоххун наада. Сорох ардыгар аллара курулаан түһэн хаалаҕын. Ону эмиэ кыайан уйуоххун наада. Икки сыл курдук булкулла сылдьыбытым. Дьиҥэ, куһаҕаммын хаһыстахтарына, миэхэ да баар аҕай буоллаҕа (күлэр).
– Мөлтөх өрүтүҥ тугуй? Санаабар, сыаллаах-соруктаах, толкуйдаах киһи барытыгар “уһулуччу” буоларга дьулуһуох курдук.
– Сороҕор өрө оргуйан, кыыһыран туруохпун сөп. Онтубун кэмигэр өйдөөн уоскутунабын уонна киэҥник көрө сатыыбын. “Мин дьонтон уһулуччуну биллим, элбэҕи сатаатым” диэбэппин. Сайдыым ханнык эрэ түһүмэҕэр сырыттаҕым. Баҕар, уон сылынан төрүт атыннык толкуйдаан туруом. 60 сааспар “түөрт уончабар көтүмэхтик да толкуйдуур эбиппин” диэм. Олоххо араас түһүмэх кэлэн ааһар.
– Леонид Николаевич, “хабыр хапсыһыыларга” сылдьыбыт киһиэхэ, эйиэхэ, өстөөх диэн баар дуу?
– “Тугу да гыммат киһи өстөөҕө суох буолар” диэн этэллэр. Ис-иһиттэн баҕаран туран улаханнык өстүйэр киһи суоҕа буолуо. Арай ханнык эрэ кэрдиис кэмҥэ өйдөспөтөх дьонум баар буолуохтарын сөп. “Сөпкө оҥоробун” дии санаабыккын, сорохтор “куһаҕан” диэхтэрин сөп. Холобур, үлэлиэн баҕарбат киһини тохтотобун, ол оннугар үлэлиэн баҕалаах киһини ылабын. Тохтообут киһи миигин үчүгэй диэ дуо? Суох буоллаҕа... Туста сылдьан бэрт былдьаһааччылардаах (конкуреннардаах) буоларым. Олору кытта киирсэн, этиһэн, сороҕор охсуһан да сырыттахпыт (күлэр). Үйэ-саас тухары бу курдук сыһыаннаах хаалыахпыт дии саныыгын да, тустан бүттүҥ эрэ, уоскуйан хаалаҕын. Дагестан, Хапкаас бөҕөстөрүн кытта абааһы көрсөр этибит. Билигин миигин үтүө доҕордорун курдук көрсөллөр. Миэхэ эмиэ оннук. Охсуспут кэмнэрбитин саныы-саныы күлсэбит.
– Ситиһиэхтээхпин кыайбатым диэн кэмсинэр түгэннээххин дуо?
– Баар бөҕө буоллаҕа. Олимпийскай мэтээлгэ киирсэ сатаабытым. Иккитэ төхтүрүйэн былдьаспытым да, кыаллыбатаҕа. Иккиэннэригэр кыл мүччү хотторон хаалбытым. “Сыыһа эрчиллибиппин, итиннэ сыыһа түспүппүн” диэн кэмсинэн бөҕө буоллаҕа. Арай үөрэрим, киэн туттарым диэн, успуорка туох баар күүспүн, өйбүн-санаабын барытын толору биэрэн кииристим.
– Олимпиада мэтээлиттэн маппыт кыайтарыыларгын төһө ыарыылаахтык ылыммыккыный?
– 2008 с. Пекиҥҥэ үсүһү былдьаһан баран, бэһис миэстэ буолбуппар улахан истириэс ылбытым. Санаарҕаан, туох ситэ кыайтарбатаҕын толкуйдуу сатаан, ыйы быһа утуйбатаҕым. Ону-маны оҥорон көрүөхпэр (галлюцинациялыахпар) диэри. Төһөм иһэ кубус-куруунах буолан хаалбыта. Туох да сыал суох, туох да үөрдүбэт. Аһыыбын уонна утуйа сатыыбын эрэ. Итинник турук өр барыаҕын бэйэбин уоскуппутум. Тулуйан, атын сыалы-соругу туруорунан ол түһүмэҕи ааспытым.
– Көрдөххө, кыра аайы ымыттыбат, хорсун-хоодуот курдуккут эрээри, ис-иһигэр киирдэххэ, уйан сүрэхтээх буолуоххут.
– Иккис кылааска үөрэнэ сылдьан маҥнайгы улахан күрэхтэһиибэр, оройуон чөмпүйэнээтигэр, хотторон баран, онно тута ытаабытым. Күрэхтэһиигэ илдьэ барбатахтарына, эмиэ ытыырым. Уопсайынан, оҕо сылдьан ытанньах соҕус киһи этим. Чөмпүйэнээккэ 11 чааска тустан хотторбутум, күрэхтэһии киэһэ биэскэ бүппүтэ. Ол тухары ытаа да ытаа. Маҥнай уоскута сатаабыттара. Кэлин ытыырым улахана бэрдин иһин (урут спортсменнар таҥастарын муннукка өрөһөлүү быраҕаттаан кэбиһэллэрэ), ол таҥастарынан көмөн кэбиспиттэрин өйдүүбүн. Оччолортон кыайыыга олус баҕалаах, дьулуурдаах оҕо этим. Улаатан да баран, ытамньыйан ылар түгэннэр баар буоллахтара. Бэлэмнэнэн-бэлэмнэнэн баран оһоллонон күрэхтэһииттэн туораатахпына, утарылаһааччыларбын кытта охсуһан баран соҕотох хааллахпына, чугас дьонум олохтон бардахтарына...
– Арба, көбүөргэ туста сылдьан охсуһан турбут түгэннэрдээххин.
– Этэн аһарбытым курдук, оргуйан туруохпун сөп. Бэйэм хаһан да саҕалааччым суох. Утарылаһааччым саҕалаатаҕына эбэтэр балыйдахтарына, тус бырааппын көмүскээн бүтэһигэр диэри киирсэрим. “Тустууга охсуһуо суохтаахтар” дииллэр даҕаны, “единоборство” көрүҥэ буоллаҕа, итинник түгэн тахсыан сөп.
– Оттон көбүөр таһыгар?
– Суох, охсуһа сылдьыбат, эйэлээх киһибин. Ол эрээри ардыгар бэйэлэрэ түһээччилэр, оччоҕо көмүскэнэргэр тиийэҕин. Оттомуран баран, кэлин итинник түгэҥҥэ киирэн биэрэ сатаабаппын.
– Улахан успуорт кэннэ бу эйгэни иһиттэн-таһыттан билэр киһи, тоҕо тириэньэрдии барбатыҥ?
– Кылгас кэмҥэ тириэньэрдии сылдьыбытым. “Олимпийскай эрэсиэрбэ училищетыгар дириэктэри солбуйааччынан бараҕын дуо?” диэбиттэригэр сөбүлэһэн, онно көспүтүм. “Улахан успуорт кэннэ тириэньэрдээтиннэр” дииллэр. Кырдьык, “тонкости спорта” билэр буоллаҕыҥ. Ол эрээри олус элбэхтик ыйааһын түһэрэн, саалаҕа дьарыктанан, сорохтор сүрэхтэрин астаран кэбиһэллэр. Миэхэ оннук буолбута. Хапкааска да олимпийскай чөмпүйүөннэр тириэньэрдии сылдьалларын көрбөппүн. Итиэннэ тириэньэр адьас фанат буолуохтаах. Чиэһинэйдик эттэххэ, миэхэ айылҕаттан тириэньэр, педагог буолар, иитэр-үөрэтэр хаачыстыба суох. Тириэньэр диэн атын айылгылаах киһи. Коркины көр. Кини – дьиҥ чахчы, талааннаах учуутал. Спортсменнар уйулҕаларын билэн, сөптөөх сыһыан булан, иитэн таһаардаҕа. Олимпийскай эрэсиэрбэ училищетыгар – 3,5 сыл, Успуорт маастарыстыбатын үрдүкү оскуолатыгар 1,5 сыл дириэктэри солбуйааччынан, Мэҥэ Хаҥалас улууһугар баһылыгы солбуйааччынан үлэлээбитим. Онон, алта сыл солбуйааччынан үлэлээн, уопутуран баран, салайааччынан анаммытым.
– Тоҕо соһуччу улуус салалтатыгар барбыккыный? Успуортан – муниципалитекка.
– “Успуордунан барыа суохпун, атын хайысхаҕа холонууһубун” диэн толкуйдаабытым. Баһылык Н.П. Старостинныын кэпсэтэн баран, солбуйааччынан тиийбитим. Сүбэлээн-амалаан улаханнык өйөөбүтэ. Онтон Успуорт үрдүкү оскуолатыгар уларыйыы тахсыбытыгар сүүмэрдэммит хамаанданы бэлэмниир кииҥҥэ дириэктэринэн ыҥырбыттара. “Атын суолу талбытым” диэммин, үстэ аккаастаабытым. Ил Дархан Айсен Николаев бэйэтинэн эппитигэр кыайан батымматаҕым, успуорпар кэлбитим.
– Кэлэрдии кэллиҥ?
– Төттөрү-таары ыстаҥалыы сылдьыбатах киһи диэн санаалаахпын. Ол эрээри атын сиргэ анаан-ыытан кэбиһиэхтэрин эмиэ сөп (күлэр). Успуорт – билэр хайысхам, бу тэрилтэҕэ эрдэ үлэлии сылдьыбыт буоламмын, үлэлииргэ сэргэх уонна элбэҕи ситиһиэхпин сөп. Үчүгэй салайааччы ырааҕы көрөн үлэтин салайыахтаах. Итини ситиһэргэ үлэлиир эйгэҕин үчүгэйдик билэриҥ ирдэнэр. Муниципальнай салайыы иһин-таһын иҥэн-тоҥон билбэт, атын эйгэ киһитэ тиийдэҕим. Улахан уопут буолбута, табыллан үлэлээбитим. Дьонун-сэргэтин майгыта үчүгэйэ, үлэһиттэрэ. Мэҥэ хаҥаластарга улаханнык махтана саныыбын.
***
– Саха тустуук уолаттарыгар туох тиийбэтий? Эн санааҥ, көрүүҥ?
– Кыахтаах оҕолор элбэхтэр. Сөпкө иитэн-такайан таһаардахпытына, үчүгэй тустууктар тахсыахтара. Тулаайах, кыаммат ыаллар оҕолоро бааллар. “Выживаниеҕа” сылдьар дьон буоллахтара. Кинилэргэ үчүгэй усулуобуйа тэрийиэхтээхпит. Үчүгэй усулуобуйа диэн харчы, утуйар орон буолбатах. Элбэхтик сборга сылдьыахтарын, күрэхтэһиигэ кыттыахтарын наада. Ол туһугар сыаллаах-соруктаах буолалларын, өй-санаа өттүнэн сайдалларын ситиһиэхтээхпит. Аны туран, олус ыраах олоробут. Салайааччы быһыытынан, тас күрэххэ уон эрэ оҕону тэрийэн ыытар кыахтаахпын. Оттон дьарыктанар оҕо ахсаана – 60. Хаалбыт 50-ча оҕо интэриэһэ суох буолан хаалар. “Табыллыа суох” диэн булкуллан бараллар. Булкулуннулар да, кыайан ситиһиилэммэттэр. Күрэхтэһиигэ барар-кэлэр кыаҕа суох буолан, элбэх оҕо оннук турукка сылдьар. Сөптөөх хайысханы, сыалы-соругу туруоран уонна ону ситиһэргэ усулуобуйа тэрийиэххэ наада.
– Арай билсиинэн-көрсүүнэн оҕолорун тустууга киллэрээри гыннахтарына...
– Сборга киллэрээри, күрэхтэһиигэ ыыттараары этиэхтэрин сөп. Ол эрээри элбэх киһи, мин үлэҕэ, дьоҥҥо чиэһинэйдик сыһыаннарбын билэр буолан, кэпсэтэ сатаабаттар. “Ким да оҕото буоллун, ханнык да улуус буоллун, сүүмэрдээһини ааһан, кыаххытын көрдөрөн киириҥ” диэн этэбин.
– Дьиэ кэргэниҥ? Хаһан ыал буолбуккунуй?
– 2002 с. кэргэммин Розалияны кытта ыал буолбуппут. Ити кэмҥэ 22-пин. Үс оҕолоохпут. Улахаммыт – Дьулусхан, 18 сааһын туолла. Иккиспит – Сандал, 14-тээх. Кырабыт кыыс, сэттэлээх. Кэргэним Үп-экэниэмикэ институтугар преподавателинэн үлэлээбитэ уонча сыл буолла. РФМШ-ҕа үөрэнэ сылдьан билсибиппит. Мин – 11 кылааска, кини ахсыска үөрэнэрбит.
– Улахан ситиһиилэргин кэргэҥҥин кытта олорон ситистэҕиҥ.
– Сорох спортсмен кэргэн ылан баран мөлтөөн хаалар. Күннээҕи олох-дьаһах кыһалҕата, оҕо көрүүтэ-таһыыта, түбүк элбиир. Мин кэргэн ылбыппар, төттөрүтүн, ситиһиим эбиллэн барбыта. Кэргэним ийэтин кытта дьарыктанарбар, улахан успуорка тахсарбар усулуобуйа оҥорбуттара. Кини өйөөн сахаларга мэтээл аҕаллаҕым. Онон спортсмен дьылҕата хайдах кыыһы ойох ыларыттан улахан тутулуктаах.
– Кэргэниҥ хайдах майгылааҕый?
– Холку майгылаах, миигин мэлдьи өйүүр. Кэргэммэр сөбүлүүр өрүтүм диэн – сахалыы иитиилээх, эр киһи этиититтэн тахсыбат. Олус мындыр эбэлэрдээҕэ. Биирдэ 20-лээхпэр дьиэлэригэр: “Роза баар дуо?” – диэн баран, киирэн кэллим, киинэҕэ ыҥыраары быһыылааҕа. Соһуйдулар. Эбэлэрэ Мария Андреевна: – Эр киһи кэллэ. Олоппосто биэриҥ, – дии түстэ. Сүүрэн кэлэн олоппос биэрэ оҕустулар. Онтон: – Хайа, чэйгитин өрө охсуҥ. Эр киһини кэтэһиннэрэҕит дуо, – диэтэ. Остуол тарда оҕустулар, түбүк бөҕө буолла. “Эр киһини олус убаастыыллар, өрө туталлар эбит” диэн соһуйбутум. Тылбын истибэт, миэхэ утарылаһар кыыһы кытта мин курдук оргуйан турар киһи кыайан олоруо суох этэ дии саныыбын.
– Оҕолоруҥ бары сахалыы ааттаахтар эбит. Уу сахалыы иитэр буоллаххыт?
– Биллэн турар, сахалыы иитэбит. Элбэхтик омук сиринэн сылдьыбытым. “Леонидпын” диэтэхпинэ, олус соһуйаллара. Сорохтор “не шути” диэн баран, күлэн кэбиһээччилэр. Иккис ыйытыылара: “Кореец да?” – диэн буолара. “Суох, сахабын”, – диэтэхпинэ, үһүс ыйытыыларын: “Оччоҕо сахалыы аатыҥ тоҕо суоҕуй?” – дииллэрэ. Тоҕо сахалыы ааттамматахпын быһаара сатыырбын төрүт сөбүлээччим суох. Онон оҕолорбун хайаан да сахалыы ааттыырга быһаарыммытым. Бэйэтин тылын, итэҕэлин өрө тутар омук кыахтаах, ыччата сиэрдээх иитиилээх, ситиһиилээх буолар эбит диэн бэлиэтии көрөбүн.
– Саха оҕото төрөөбүт тылынан саҥаран чопчу тугу туһанарый?
– Саха, хас эмэ үйэ тухары тыйыс айылҕалаах сиргэ олорон, олус мындыр. Тугу эмэ оҥороору гыннаҕына, толкуйдаан баран биирдэ ылсар. Сахалыы иитии ол аата оҕону мындыр буоларга иитии диэн өйдүүбүн. Төрөөбүт тылын билэр уонна билбэт оҕо туох уратылааҕый? Саха эрээри нууччалыы иитиилээх, саҥарар оҕону маҥнай көрдөххө, кэлэн-баран, саҥаран-иҥэрэн, мэлдьи инники буолан кыахтаах курдук көстөр. Онтон туох эмэ уустук кэллэҕинэ, түргэнник тостор, олоххо тирэҕэ суох буолар. Оттон дьиҥ сахалыы иитиилээх, көрүүлээх оҕо төрүт тостон биэрбэт.
***
– Хайдах майгылаах дьону сөбүлүүгүнүй уонна хайдах дьону искэр төрүт киллэрбэккиний?
– Үлэһит дьону сөбүлүүбүн. Ол аата – толкуйдуур дьону. Тылыгар турбат уонна сүрэҕэ суох дьону төрүт сөбүлээбэппин. Билигин үлэһит, өйдөөх курдук көстө сатыыр, “видимость” оҥорор дьон элбэх. Барытын харчынан эрэ көрөр дьону эмиэ испэр киллэрбэппин, чугаһата сатаабаппын. Итинник дьону сахалыы иитиилэрин умнубут, сүтэрбит курдук өйдүүбүн.
– Көҥүл диэни хайдах өйдүүгүнүй?
– Ыраас суобастаах, дьоҥҥо куһаҕаны баҕарбат, хом санаатын тута сылдьыбат, өй-санаа таһымыгар хааччаҕа суох киһини көҥүл уонна көҥүллүк олорор диэн өйдүүбүн.
– Киһиргэс майгы эйиэхэ баар дуу?
– Хайҕаатахтарына, бэйэҥ тускунан үтүө тылы иһиттэххинэ, киһи барыта үөрэр ини. Сэксэс гына түһүөхпүн сөп (күлэр). Ол эрээри сиэрдээхтик, киһини таһынан буолбатах.
– Кистэлэҥ талааннааҕыҥ буолаарай?
– Куһаҕана суохтук уруһуйдуубун да, бириэмэм суоҕа бэрт.
– Дьон хайдах сыһыаннаһарый?
– Үчүгэй. Ардыгар “атыттардааҕар миэхэ арыый уратытык сыһыаннаһаллар, кэпсэтэллэр дуу?” диэн санаа киирэн ылар. Убаастыыллар. Ол аата, үлэбин, ситиһиибин сыаналыыллар эбит диэн өйдүүбүн, үөрэбин.
– Леонид Николаевич, быыс булан сэһэргэһэн барбыккар махтанабын.
***
“Хайа баҕарар үлэҕэ олоҕу анаатахха эрэ, үлэ дьиҥнээх үлэ буолар” диэн баар. Оннук өйү-санааны тутуһан, улахан успуорт эриирдээх-эрэйдээх эрээри, умсулҕаннаах, абылаҥнаах суолун хорсуннук, чаҕылхайдык ааспыт Леонид Спиридоновтыын сэһэргэһиибит бу курдук сэргэхтик түмүктэннэ.
Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА.
