Футбол ордуга дуу, баскетбол дуу, чэпчэки уонна ыарахан атлетикаттан хайата барсыай, спортивнай үҥкүүгэ биэрэр ордуга дуу, тустууга дуу? Оҕону успуорт ханнык көрүҥүн сиэксийэтигэр суруйтаран, этин-хаанын эрчийэ үөрүйэхтэнэрин ситиһэн, дьарыктанар баҕатын ханнарбакка, сайыннарыахха, табылыннаҕына, чөмпүйүөн оҕону хайдах иитэн таһаарыахха сөбүй? Бу маныаха дьүөрэ ыйытыы урут да, билигин да үгүс төрөппүтү толкуйдатан эрдэҕэ. Оттон билигин, биһиги кэммитигэр, бу ыйытыкка сөптөөх харданы буларга “Чөмпүйүөн буол” диэн федеральнай, АЛРОСА өйөөбүт бырагыраамата көмөлөһүөн сөп.

Ол курдук, быйыл Саха сирэ “Чөмпүйүөн буол” диэн федеральнай, эспэримиэнниир бырайыакка хапсан, ол чэрчитинэн оҕо успуорт ханнык көрүҥэр, дьарыгар ордук кыахтааҕын, сөп түбэһэрин быһаарарга көмөлөһөр анал тургутук (тестирование) ыытыллар кыахтанна. Биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ тустаах бырайыак Саха сирин бастакы ледитэ, СӨ Уус-уран гимнастикаҕа федерациятын уонна Үҥкүүгэ сойууһун бэрэсидьиэнэ Людмила Николаева салайыытынан, СӨ Успуорка министиэристибэтин уонна АЛРОСА өйөбүллэринэн олоххо киирдэ.

Маннык кыаҕы, дьоҕуру быһаарарга көмөлөөх Тургутук кииннэрэ дойду 12 эрэ эрэгийиэнигэр үлэлиир. Ол иһигэр Сахабыт сиригэр баар буолла. Тустаах киин РФ Успуорка министиэристибэтин өйөбүлүн ылбыт. Оттон билим-методика өттүнэн П.Ф. Лесгафт аатынан физическэй култуура, успуорт уонна Доруобуйа национальнай судаарыстыбаннай университета арыаллыыр, хааччыйар.

Бырайыак кыттааччылара анал тиэһи, ыйытыкка хардараллар, эрчиллиилэри оҥорон көрдөрөллөр. Бу түмүгүнэн оҕо успуорт ордук ханнык көрүҥэр сыстаҕаһа, кыахтааҕа быһаарыллар уонна этин-сиинин сайдыытын туругар сыанабыл оҥоһуллар. Бу маннык тургутук уратыта, сонуна туохха сытарын уонна тоҕо чуо бу тургутугу барар туһалааҕын уонна, уопсайынан, бырайыак туһунан биһиэхэ бүгүн Людмила Николаева кэпсиир.

– Людмила Валерьевна, бырайыак туһунан кэпсии түспэккин ээ?

– «Чөмпүйүөн буол» – бырайыак аатыгар дьүөрэлиир “Чөмпүйүөн буол” диэн ааттаах кэмиэрчэскэйэ суох физкультура-успуорт автономнай тэрилтэ эпэрээтэрдээх федеральный, эспэримиэнниир, инновациялаах бырайыак буолар. Арассыыйа Федерациятын Успуорка министиэристибэтин, ону таһынан РФ субъектарын эрэгийиэннээҕи былаас уорганнарын өйөбүлүнэн олоххо киирдэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ бу инновациялаах бырайыагы АЛРОСА хампаанньа көхтөөхтүк өйүүр. Бэлиэ уратыта – оҕолор успуорт ханнык көрүҥэр эбэтэр дьарыгар ордук кыахтаахтарын быһаарар. Успуорт ордук барсар, киниэхэ сөптөөх көрүҥнэрин сөпкө быһаарар сыалтан тургутугу ааһыы кэмигэр организм уйулҕа-эт-сиин уонна функциональнай кыаҕын билэргэ Арассыыйаҕа оҥоһуллубут бырагыраамалаах-аппарааттаах анал комплекс туттуллар. Ону таһынан оҕолор антропология уонна успуорт тургутуга диэни ааһаллар.

– Ол аата, ити тургутугу – оҕоҕо успуорт ханнык көрүҥэ ордук барсарын, ханныкка ис кыаҕа улаханын быһаарарга көмөлөөҕүн быһыытынан, успуорт сиэксийэтин дьарыгар суруйтарыах иннинэ ааһарга сөптөөх, инновациялаах ньыма диэн өйдүөххэ сөп буоллаҕа?

– Оннук. Биир бастакынан, төрөппүттэргэ уонна тириэньэрдэргэ тустаах оҕоҕо барсар успуорт көрүҥүн талалларыгар көмөлөһөргө анаан оҥоһуллубут. Биһиги төрөппүттэр бары даҕаны оҕолорбут санаалара сытар, дьиҥ баҕалаах көрүҥнэринэн дьарыктаныахтарын баҕарабыт. Төрөппүттэр ардыгар оҕолоро бары өттүнэн эҥкилэ суох сайдыылаах буолуон баҕаралларыттан, мунан-тэнэн, оҕоҕо барсыбат, туспа-туора куруһуокка, сиэксийэҕэ суруйтаран кэбиһэллэрэ баар буолар. Бу бырайыак оннук алҕас тахсыбатыгар көмөлөөх. Оттон ити курдук успуорт өттүнэн талааннаах оҕолору сөпкө таба тайаныы, салгыы сайыннарыы ньыматын көмөтүнэн, Сахабыт сирин успуорка эрэсиэрбэтин бэлэмниир тиһиги биһиги тупсарар, сайыннарар кыахтаахпыт. Бу түмүгэр оҕолорбутуттан олимпиада чөмпүйүөннэрэ иитиллэн тахсыахтарын сөп.

– Тургутук хайдах быһыылаахтык ааһарый?

– Эрдэ эппитим курдук, тургутук кэлимник (комплексно) ыытыллар. Бастакы чааһа – уйулҕа, эт-хаан туругун хабар. Бу манна оҕолор планшекка баар ыйытыктарга хоруйдаһаллар, тургутук толороллор. Маныаха тиэһи ааһар оҕо хас саастааҕыттан тутулуктанан, чуо сааһыгар сөптөөх бырагыраама холбонор. Ол көмөтүнэн оҕо тэмпэрээмэнэ, успуорт ордук ханнык көрүҥэр сыстаҕаһа   – хамаанданан эбэтэр биирдиилээн киирсиигэ ордуга, өйгө тутар дьоҕура, төһө болҕомтолооҕо, төһө түргэн-тарҕан реакциялааҕа быһаарыллар. Успуорт чааһыгар эти-хааны хамнатан сылытыы (разминка), сиртэн анньыныы, туран эрэ үрдүгү ыстаныы, бэйэ тула ыстаныы, мээчиги быраҕыы, челночнай сүүрүү уо.д.а. араас көрүҥ эрчиллиилэри толоруу киирэр. Элбэх түһүмэхтээх тургутуу оҕо тулуурун, дьулуурун, хамсанар да, күүс өттүнэн да кыаҕын, этэ-сиинэ төһө имигэһин, реакциятын быһаарар кыаҕы биэрэр. Антропология чааһыгар оҕо кээмэйин ылаллар. Онно киирсэр: эт-хаан дааннайдара, агда кээмэйэ, илии динамоментрията, быһыы-таһаа (осанка). Түмүгэр төрөппүккэ бары көрдөрүүнү, ыйытык, тургутук түмүгүн учуоттаан оҥоһуллубут, оҕо успуорт ханнык көрүҥүнэн дьарыктанара ордугун сүбэлиир 8 сирэйгэ суруллубут түмүк (заключение-рекомендация) бэриллэр.

Уопсайынан, бу тест көмөтүнэн оҕо чопчу ханнык успуорт көрүҥүнэн ылсан дьарыктаннаҕына ордук үчүгэй ситиһиилэниэн сөбүн туһунан эрэ буолбакка, бу кэмҥэ оҕо физическэй туруга хайдаҕын, туохха болҕомто уурар наадатын билэргэ сиһилии уонна толору иһитиннэриини биэрэр.

Бу маннык тест оҕо ханнык тиипкэ киирсэр темпераменнааҕын, успуорт ордук ханнык көрүҥэр барсарын – хамаанданан киирсэр көрүҥҥэ дуу, биирдиилээн киирсии көрүҥэр дуу, өйгө тутар дьоҕурун таһымын, төһө болҕомтолооҕун, төһө сылбырҕатын – быһаарар. Оҕо кээмэйэ ылыллар, ол иһигэр уһуна, ыйааһына, илиитин, атаҕын, салгыны эҕирийбит уонна таһаарбыт кэмигэр агдатын кээмэйэ, илиитин динамометрията, быһыыта-таһаата (осанка) киирэр. Плантограф диэн анал аппараакка оҕолор тилэхтэрин көрөн, плоскостопиелаах дуу, суох дуу эбитин быһаараллар. Успуорт оборудованиетын көмөтүнэн организм төһө тулуурдааҕын кээмэйдииллэр. Бу чинчийии барыта босхо оҥоһуллар уонна, ортотунан, чаастан эрэ арыый уһун бириэмэни ылар. Бырайыагы үөрэтии кэмигэр сылдьан көрдөхпүнэ, тургутук кэккэ чааһа быраас киэнигэр маарынныыр кэбиниэттэргэ ыытыллар. Тургутук бары түһүмэхтэригэр оҕону кытта тиэстээччи эрэ баар буолар, мэһэйдэһэр табыллыбат. Боччумнаахтык сыһыаннаһаллара көстөр. Итинник кэлим тургутук түмүгүнэн оҕо успуорт ханнык көрүҥэр дьарыктанара ордугун, ханныкка ситиһиилэнэр кыахтааҕын сүбэлиир түмүк бэриллэр. Онтулара 8 лиис уһуннаах буолар.

– Итинник тургутугу Дьокуускайга ханна уонна хаһан ааһыахха сөбүй?

– Тургутугу ааһар наадатыгар , тустаах бырайыак саайтыгар, sportchampions.ru, киирэн, сайаапка былааҥкатын толорон, эрдэттэн суруйтарыахха наада. Бу саайка тургутукка хайдах бэлэмнэнэр, тугу илдьэ кэлэр туһунан сиһилии суруллар. Маныаха сүрүн пуун – оҕо физкультуранан дьарыктанара доруобуйатын туругунан бобуллубатын туһунан мэдиссиинэ ыспыраапката хайаан да ирдэнэр.

Дьокуускайга бу манны тургутук (тестирование) үс сиргэ ыытыллар: «Триумф» успуорт холбоһугар, өрөспүүбүлүкэтээҕи Р.М. Дмитриев аатынан Олимпийскай эрэсиэрбэ училищетыгар уонна Кулаковскай уул. 28 нүөмэригэр баар СӨ Үҥкүү успуордун сойууһугар («ПораПоПарам» үҥкүү-успуорт кулуубун саалатыгар). COVID-19 ыарыы тарҕанар кутталын таһаарбат туһугар оҕо уонна кинини арыаллааччылар тургутугу ааһа кэлэргэ хайаан да мааскалаах буолаллара ирдэнэр.

Успуорт талааннарын көрдөөн

Оҕо чопчу успуорт ханнык көрүҥэр дьоҕурдааҕын, ис кыахтааҕын быһаарарга көмөлөөх “Чөмпүйүөн буол” бырайыак биһиги курдук дойду ыраах сытар эрэгийиэнигэр дьоһун суолталаах. Ол иһин үс стационарнай холбоһугу таһынан биһиэхэ өссө улуустарга, чиэски сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга тиийэ илдьэ сылдьан туһанарга сөптөөх дьоҕус, мобильнай холбоһуктар эмиэ бааллар. Онон дьоҕус бөлөҕүнэн өрөспүүбүлүкэ улуустарын, нэһилиэктэрин кэрийэ сылдьан, оҕолор успуорт ханнык көрүҥэр дьарыктаналлара ордугун быһаарарга көмөлөһүөхпүтүн сөп. Эдьигээн улууһун Бэстээх сэлиэнньэтиттэн төрүттээх олимпийскай чөмпүйүөн Роман Дмитриев курдук чаҕылхай, кыахтаах спортсмен буола үүнэн тахсар кыахтаах “самородок” оҕолор Уһук Хоту сиргэ, ыраах улуустарга баар, олорор буолуохтарын сөп.

Кэлэр ыйтан саҕалаан биһиги оҕолорго анаммыт тургутугу босхо ыыппытынан барыахпыт. Онон бу иһитиннэриини сэҥээрбит, интэриэстээх төрөппүттэри бырайыак официальнай саайтыгар – sportchampions.ru – киирэн регистрацияланаргытыгар уонна оҕолоргут тургутугу ааһалларыгар ыҥырабыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ олус суолталаах бырайыак. Биһиги бу бырайыагы олоххо киллэриигэ өйөөбүттэрин иһин АЛРОСА уонна Арассыыйа Успуорка министиэристибэтигэр махтанабыт”, – диэн, анаан бэлиэтиир Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр физическэй култуураҕа уонна успуорка миниистирин солбуйааччыта Александр Бугаев.

Бырайыакка Мииринэй оройуона холбосто

Маассабай успуорду көҕүлүүргэ уонна оҕолор успуордунан дьарыкка дьоҕурдарын, кыахтарын арыйарга туһуламмыт «Чөмпүйүөн буол», федеральнай инновациялаах бырайыак сүрэхтэниитэ Мииринэй оройуонугар бэлиэр ааспыт нэдиэлэҕэ буолан ааспыта. Тэрээһин чэрчитинэн, АЛРОСА көҕүлээһининэн, Мииринэй, Удачнай уонна Айхал куоракка баар КСК эбийиэктэригэр оҕолор тургутугу ааһалларыгар туттуллар анал бырагыраамалаах аппараат холбоһуктарын туруортаабыттара. Бу холбоһугу Мииринэй оройуонун баһылыга Ришат Юзмухаметовка уонна АЛРОСА хампаанньа генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Алексей Дьячковскайга анаан көрдөрдүлэр.

“Чөмпүйүөн буол” инновациялаах оборудование оҕолорбут кыахтарын иһинэн сөптөөх уонна ис кыахтаах успуорт көрүҥүн таба тайаналларыгар, талааннарын арыйан, кылгас кэм иһигэр чулуу ситиһиилэнэллэригэр көмөлөһүө диэн эрэнэбин”, – диир КСК дириэктэрэ Мотрена Скрябина.

Мииринэйгэ тургутук Комсомольскай уулусса 2/1 нүөмэригэр турар «Кимберлит» СК-ҕа ыытыллар, Удачнай куоракка – “Новый город” мкр., 2/2 нүөмэригэр баар «АЛРОСА» КСК-ҕа, оттон Айхалга – Спортивнай уул. 1 №-гэр турар “Алмаз” СОК-ка. АЛРОСА көҕүлээһининэн бу эбийиэктэргэ оҕолорго тургутугу ыытарга туттуллар Арассыыйаҕа оҥоһуллубут бырагыраамалаах-аппараат комплекса туруоруллубут.

Бу бырайыак биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлииригэр АЛРОСА өйөөбүтэ уонна успуорт федерацияларын уонна ассоциацияларын кытта бииргэ үлэлэһии көмөлөстө.

Санатар буоллахха, алмаас хампаанньата хас сыл аайы, ортотунан, 500-түү араас хабааннаах, аһымал хайысхалаах социальнай бырайыагы көҕүлүүр, олоххо киллэрэр. Бу сыалга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киллэрэр үгүөрү үбүн тас өттүнэн сыллата 10 млрд солк. угар.

Дьокуускай куоракка бырайыагы үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйыы бу дьыл кулун тутар 26 күнүгэр күнүс 12:00 ч. Баһылай Манчаары аатынан “Модун” өрөспүүбүлүкэтээҕи успуорт национальнай көрүҥнэрин киинигэр буолла.  

Андрей ШИЛОВ.