Аҕабыт, эһэбит сырдык кэриэһигэр
- Олоҕун сыллара: 1934-2020
- Подробности
Күндү, ытыктыыр киһибит, тапталлаах аҕабыт, эһэбит, хос эһэбит, дуобакка сахаттан ССРС успуордун бастакы маастара, үтүөлээх тириэньэр, Дуобат оонньуутун түөрүөтүгэ, отуттан тахса кинигэ ааптара, ССРС уонна СӨ успуорка уонна физическэй култуураҕа туйгуна, ХХ үйэ успуорка лауреата, өрөспүүбүлүкэ кырдьаҕас суруналыыһа, 1956-2004 сс. Ньурба улууһун хаһыатын эрэдээксийэтигэр кэрэспэдьиэнинэн, эппиэттээх сэкирэтээринэн үтүө суобас-таахтык үлэлээбит, ССРС, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, СӨ суруналыыстарын сойууһун бириэмийэтин лауреата, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, сэрии сылларын оҕото, тыыл, үлэ уонна успуорт бэтэрээнэ, Ньурба улууһун бочуоттаах олохтооҕо
НИКОЛАЕВ Семён Семёнович
Орто дойдуттан букатыннаахтык барбыта бу дьыл сэтинньи 12 күнүгэр 40 хонугун туолар.
Николаев Семён Семёнович Саха АССР Ленинскэй оройуонун Чуукаар нэһилиэгэр 1934 сыл муус устар 14 күнүгэр Иванов Семён Николаевич (Бэлкэ Сэмэн) уонна Иванова Евдокия дьиэ кэргэнигэр күн сирин көрбүтэ. 1943 сыллаахха бастаан улахан убайа Эҥиэнтэй тыына быстар, онтон түөрт хонук быысаһан ийэтэ барар. Түөрт хонук иһигэр биир ыалтан икки тутаах киһини сүтэрии төһөлөөх ыар санааҕа тууйуллуу буолуой тустаах дьоҥҥо. Сэрэйэн эрэ көрөргө тиийэҕин. Аҕата да уһаабатах, 1944 сыл кыһыныгар олохтон туораабыта. Ити курдук сэрии ыар сылларыгар төгүрүк тулаайах хаалбыта. Убайа Баһылайы аҕалара өлүөн иннинэ Дьиикимдэҕэ аймахтарыгар ыыппыт. Балачча ыраахха дылы убайын атаарбыт, сайыһа хаалбыт. Үөрэнэрин быыһыгар таах олорботох, сэрии сылларыгар оҕо үксэ да холкуоска үлэлээбитэ биллэр, ол да иһин тыыл бэтэрээнэ буоллаҕа. Аччыктааһын сылларын, тиийиммэт-түгэммэт түгэннэри, тулаайахсыйыы санааларын аҕабыт барахсан хойукка дылы саныыра, биһигини олоҕу сыаналыырга үөрэтэрэ. 1944 сыл күһүнүгэр Араҥастаах детдомун булларбыттара. Детдомҥа иитиллэр сылларыгар үлэни өрө туталларын, чиэһинэй, кырдьыксыт буоларга үөрэтэллэрин чорботон бэлиэтиир буолар этэ. Төгүрүк тулаайах хаалбыт, аһыыр-аһаабат сылдьыбыт оҕо сылаас дьиэ, истиҥ сымнаҕас сыһыан тугун төрөөбүтүн тэҥэ дьиэтин Араҥастааҕын детдомугар буллаҕа. Ол курдук, 7 кылаас кэнниттэн Ньурбаҕа киирэн, интэринээккэ олорон, Ньурба 1 №-дээх орто оскуолатын 1952 сыллаахха бүтэрбитэ. Ол сыл күһүнүгэр үлэһит буолбута. Математикаҕа холкутук үөрэммит биридимиэтэ буолан, ыччат киэһээҥҥи оскуолатыгар математикаҕа учууталынан үлэлии киирбитэ. Уонна 1956 сылга диэри киэһээҥҥи оскуолаҕа учууталынан, дириэктэринэн, Куочай, Ньурба сэттэ кылаастаах оскуолаларыгар математика учууталынан үлэлээбитэ. Ол кэннэ 1956 сыллаахха Ньурба оройуонун, оччолорго Ленинскэй оройуон, хаһыатын эрэдээксийэтигэр бастаан счетовод-кассирынан үлэлии киирбитэ, онтон тылбаасчытынан, корректорынан, кэрэспэдьиэнинэн, эппиэттээх сэкирэтээринэн ананан 2004 сылга диэри үтүө суобастаахтык, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Сыралаах үлэтэ бэлиэтэммитэ элбэх, онтон биирдэстэрэ — Саха сирин суруналыыстарын бириэмийэтин лауреата буолбута. Тустаах үлэтин тас өттүгэр дуобатыгар дууһатын уурбута.
Араҥастаахтан саҕа-ламмыта, Семен Семенович дуобакка арылыйар аартыга. «Дуобат барахсан баар буолан доруобуйабын тупсарынар курдукпун. Дуобаты илиибэр ылларбын эрэ, туох баар ыарыыбын умнан кэбиһэбин», — диир буолара. Чахчыта да, оннук этэ. Аар-саарга аатырбыт Амма Аччыгыйа эппитинии: «Биирдии киһи баҕата туоларыгар хас да сүрүн усулуобуйа наада буолуо дии саныыбын. Холобур: 1. Ол баҕа хайаан да норуокка туһалыыр сыаллаах үтүө баҕа буолуохтаах. 2. Киһи тус бэйэтэ туох-баар күүһүн, дьоҕурун бүтүннүү түмүнэн, дьаныардаахтык үлэлээн, үөрэнэн, баҕарар баҕатын толоруох тустаах. 3. Баҕаны толорорго сөптөөх дьоҕур, сүрэх дьулуура тус бэйэҕэ баар буолуохтаах». (Н. Габышев. Үтүө аргыстар, 1982). Улахан суруйааччы эппит усулуобуйалара Семён Семёнович дуобатынан дьарыктанар дьоҕуругар баарга дылы этэ. Дуобат улахан түһүлгэтигэр тахсыыта 1954 сылтан саҕаламмыта. 1961 сыл сэтинньи 11 күнүгэр уһун-киэҥ эриһии кэнниттэн дуобакка сахаттан ССРС успуордун бастакы маастара буолбута. Дуобат, чахчы, үчүгэй оонньуутун өйүнэн-сүрэҕинэн билэн, биһирээн, этинэн-хаанынан аһаран, бу дьоһун оонньууну түөрүйэтин үөрэппэккэ ис дьиҥин арыйар кыаллыбатын 1954 сыллаахха Саха АССР чөмпүйэнээтигэр кыттарыгар өйдөөн, эт мэйиитинэн сыралаһан, ырытар-чинчийэр үлэҕэ түспүтэ, онтун түмүгүнэн кинигэ суруйуута, хаһыаттарга, сурунаалларга, киин сирдэргэ тиийэ, ырытыылары, көннөрүүнү, чуолкайдааһыннары, тупсарыылары бэчээттэтии буолбута. Онтун ааһан оҕолору үөрэтии, хамаанда дьонун эрчийии, дуобаты тарҕатааһын, ханна да буолтун иһин дуобат киһи өйүн-санаатын чэбдигирдэрин, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарар оонньуу буоларын туһунан кэпсии-ипсии сылдьара, ордук ыччат дуобатынан дьарыгырарыгар бырапагаандалыыр үлэни ситимин быспакка ыыппыта дуобат успордун сайыннарыыга сүҥкэн өҥө дии саныыбыт. Бэрт эрдэттэн, 30-ча сааһыттан, Саха сирин дуобатчыттарын эрчийэрин саҕалаабыта, онно урукку-хойукку үтүөтүн учуоттаан, 1967 сыллаахха «Саха АССР үтүөлээх тириэньэрэ» диэн бочуоттаах ааты иҥэрбиттэрэ. Дуобаты маннык өрө тутан, олоҕун дуобакка анаабыта — аҕатын Иванов Семен Николаевич туйаҕын хатарбыт диэххэ сөп. Аҕата Бэлкэ Сэмэн Сунтаар улууһун Элгээйи нэһилиэгиттэн Аччас, Мэҥэ улууһун Бахсытыттан Дьүлэй Бүөкээн курдук бэйэлэрин кэмнэригэр аатырбыт-суолурбут дуобатчыттартан биирдэстэрэ этэ. Дуобатын туһугар дууһатын, сүрэҕин биэрэн, олоҕун устатыгар салгыбакка дьоһуннаах дьарык оҥостон, дуобат тумара толоонун кыраһатыгар бэлиэ хаалларбытын ытыктаан, үксүн аҕабыт дуобаты кытта сибээстээх олоҕун аҕыннахпыт. Дуобатын туохтан да өрө тутара, бэл диэтэр «Дуобаппын көрбөтөхпүнэ, суруйбатахпына, дууһам ыалдьар, муунтуйабын, туруох-олоруох сирбин булбаппын», - диир буолара.
Ол да буоллар тэрилтэҕэ тустаах үлэтин, дьиэтин-уотун, оҕотун-аймаҕын тустарыгар кыһамньытын куруутун уурар этэ. Бириэмэни сатаан туһанар буолан, барытын ситиһэр этэ. Семён Семёнович дуобатынан дьарыгырыыта тустаах үлэ кэнниттэн ордор бириэмэтигэр барар буолан, элбэх күүс-уох, өй-санаа түмүллэн, улахан ноҕуруускалааҕын да иһин, сылаатын-сындааһынын аахсыбакка үлэлиир этэ. «Көлөһүнү тохпокко үмүрүтүллэр, ситиһиллэр үлэ суох», — диэн биһигини, оҕолорун, дьаныардаах үлэҕэ үөрэтэрэ, кини дьулуурун, тулуурун, дьоҕурун, сатаан үлэлиир ньыманы баһылыыр хаачыстыбатын таһыттан кэтээн көрөн, аҕабытын холобур оҥостон, үлэһит буола сырыттахпыт. Аҕа, эһэ ис сүрэҕиттэн истиҥ таптала, сайаҕас сыһыана, биһиги олохпутугар суолбутун буларбытыгар сүбэ-ама, өйөбүл буолбута хаһан да умнуллубат, махталбыт муҥура суох.
Күндү киһибит, тапталлаах аҕабыт, эһэбит, хос эһэбит Семен Семенович сырдык мөссүөнэ, үтүө-мааны майгыта биһиги сүрэхпитигэр, өйбүтүгэр мэлдьи тыыннаах буолуоҕа.
Чугас киһибитин сүтэрбит ыарахан кэммитигэр күүс-көмө, өйөбүл буолбут, кыһалҕабытын, кутурҕаммытын тэҥҥэ үллэстибит дьоммутугар: Саха сирин дуобатчыттарыгар, аҕабыт бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэригэр, сиэн бырааттарыгар, балтыларыгар, амарах аймахтарбытыгар, бииргэ үөрэммит оҕолорбутугар, доҕотторбутугар, бииргэ үлэлиир дьоммутугар тугунан да кэмнэммэт махталбытын тиэрдэбит. Баҕарабыт эһиэхэ ыраас эйэлээх халлааны, этэҥҥэ, чэгиэн-чэбдик буолууну, дьол-соргу тосхойдун, дьоһун олох туругурдун, эһигини кытта ситиһии сиэтистин, дуоһуйуу доҕордостун.
Кыргыттара Надежда, Виктория, сиэнэ Марияника, күтүөтэ Илья, хос сиэнэ Данил.