Ньурба улууһун Антоновка бөһүөлэгэр олорор, тэлгэһэтигэр оҕуруот, үүнээйи арааһын олордуунан 40-ча сыл устата дьарыктанар, энтисийээс-оҕуруотчут Агафья ТАРАСОВА сайыҥҥы оҕуруотуттан сүбэлэри таһаарабыт.
Агафья Афанасьевна “Оҕуруоту, үүнээйини олордорго бэйэм олоххо уопуппуттан эрэ сирдэтинэбин. Интэриниэттэн олох туһаммаппын. Ол оннугар былыргы “Крестьянка”, о.д.а. оҕуруокка сыһыаннаах сурунааллары ааҕабын, туһанабын. Социальнай ситиминэн бассаапка бөлөхтөрдөөхпүн. Онно мэлдьи сүбэ-ама биэрэбин, уопут атастаһабын.
Биэрэс хос лабаата, сэбирдэҕэ быһыллар
Атырдьах ыйын саҥатыгар биэрэс саҥа тахсар лабаатын ылыллар уонна улахан сэбирдэхтэрин аһы былдьыы турбатыннар диэн тононуллар. Уонча хонон баран умнас төбөтүн быһыллар. Маннык дьаһал саҥа улаатан эрэр биэрэстэр ситэллэригэр көмө буолар. Үчүгэйдик көрүллүбүт укка 30-ҕа тиийэр ас баар буолар. Күһүҥҥэ диэри бары ситэллэр.
Дьиктитэ элбэх
Уоҕурдууну мээнэ куттахха, үүнэр күүһэ барыта отугар баран хааларын иһин кабачогу сайын устата биирдэ-иккитэ эрэ эбии аһатыллар. Үчүгэйдик куоппаһырарын наадатыгар сэбирдэхтэрин аҕыйатыллар, ити салгын оонньоон аһа сытыйбатыгар эмиэ көмөлөһөр.
Кыһын өргө диэри хаһааныллар суортар астарын хаҕа халыҥ буоллун диэн, атырдьах ыйыгар улаатыннарар ордук. Өссө анныгар хаптаһын ууран биэрдэххэ, ардахха буорту буолбат. Хаҕа халыҥаатаҕына, куурдан баран сөрүүн сиргэ ууруллар.
Кыһын таһааран аска туттар саҕана иһинээҕи сиэмэтэ толору сиппит буолар, ону хатаран, сиэмэ оҥостуохха сөп. Өр харайыллар тыыкыбаны эмиэ итинник дьаһайыллар.
Хортуоппуй кистэлэҥэ
Атырдьах ыйыттан хортуоппуйга ууну кутар наадата суох. Угун да аһара быһыллыбат, көннөрү аҕыйатан эрэ биэриллэр. Тоҕо диэтэххэ, төһө да ууну куппут иһин, уу оччо дириҥҥэ диэри кыайан өтөн киирбэт. Бу кэмҥэ хортуоппуй сарсыардааҥҥы сиигин иҥэринэн аһын улаатыннарар. Күһүөрү түүнүн хараҥаран, тымныйан истэҕин аайы аһа улаатан, хаҕа халыҥаан иһэр.
Хортуоппуй таһа бааһырбыт курдук буолуута парша буулаабытын көрдөрөр. Бу ыарыы кыһын сибиэһэй балбаах элбэхтик кутулуннаҕына үөскүүр. Итинниккэ буорга кунуһу эбэтэр сылгы хаппыт сааҕар кур көөбүлү булкуйан кутар наада.
Баклажан хоннохтонор
Улаатан истэҕин ахсын, баклажан алларааҥҥы сэбирдэхтэрин биир-биир ылан иһиллэр. Бутуоннара саҥа аһыллан баран саккыраабатын наадатыгар астаахтары уонна кураанахтары сарсыарда эрдэ тиксиһиннэрэр ордук, ол эбэтэр синньигэс киистэнэн сэрэнэн сибэккилэрин барытын таарыйталаан биэриллэр. Тоҕо диэтэххэ, сибэккитэ астааҕа эбэтэр аһа суоҕа биллибэт буолан, итинник эрэ ньыманан куоппаһырдыллар.
Эбии аһыырын сүрдээҕин билинэр уонна сөбүлүүр. Төрүт талымаһа суох буолан, кыра-кыралаан уоҕурда сылдьыллар. Күһүөрү төбөтүн сарбыйан кэбистэххэ, аһа үчүгэйдик улаатар.
Биэрэһи эмиэ аллараттан тахсар хоннох лабаатын үөһэ арахсар лабаатыгар диэри барытын тууруллар.
Ханнык баҕарар үүнээйи уунан тыыннаах. Итиннэ биири учуоттуур наада: лиэйкэнэн ыстарар буоллахха, ууну умнаска кутуллар, тоҕо диэтэххэ, астаах сибэкки илийдэҕинэ, куоппаһырара бытаарар.
Оҕурсуну наһаа улаатыннара сатаабакка хомуйан истэххэ, саҥа оҕурсулар тахсаллар.
Помудуору күөхтүү хомуйарга ыксаамаҥ, угуттан сэрэнэн тутан, силиһин сэрэнэн өрө көтөҕөн биэриҥ - силиһэ үүнэрэ тохтуо, ол оннугар аһа улаатан, ситиэ, угар туран буһуо, кытаран барыа.
Кыһын хаһааныллар кабачогу атырдьах ыйын ортотуттан улаатыннарыллар, хаҕа халыҥаатаҕына, умуһахха балачча уһуннук, кулун тутар ыйга диэри тулуктаһар.
Тыыкыба астаах угар үөһэттэн үс-түөрт сэбирдэҕи хаалларан баран, төбөтүн сарбыйыллар, ордук хос лабаатын быһыллар.
Биэрэс улахан сэбирдэхтэрин, алларааҥҥы лабаатын ылар уонна төбөтүн быһар ордук, оччотугар сибэккилэрэ сайдан, ас биэрэллэр.
Моркуобу убаттахха, аһа улаатар. Уоҕурдууну кутары тохтотуллар. Түүнүн сөрүүдүйдэҕинэ, сылааһы хааччыйар туһугар, үүнээйилэр төрдүлэрин кураанах отунан сабыллар.
Дьэдьэни көрүү-харайыы
Духуопкаҕа хатарыллыбыт килиэп таһын үс лиитирэлээх бааҥка үс гыммыт бииринэн кутан баран, сылаас ууга биир суукка устата туруоран көөнньөрөн, нэдиэлэҕэ биирдэ эбии аһаттахха, дьэдьэн уонна клубника астарын түргэнник куталлар.
Дьэдьэн наһаа хойдубут сэбирдэхтэрин аллараа өттүн быһыллар. Оччоҕуна буорга сыста сытар сэбирдэх сытыйан, араас ыарыыны тарҕаппат итиэннэ аһа түүнүгүрбэт.
Мин дьэдьэн сиэмэтин, чуолаан, сайын хомуйабын: кирээдэҕэ биир угу үчүгэйдик бэлиэтээн хаалларабын, атыттары кытары бутуйбат наадатыгар тугунан эмэ төгүрүтэн кэбиһэбин итиэннэ аһа хараара буһуор диэри төрүт тыыппаппын. Аһара буһан хатыахча курдук буоллаҕына, хомуйан кураанах, ыраас лиискэ ууран биир ый кэриҥэ хатарабын. Хаппытын кэннэ илиибинэн ныһыйан, сиэмэтин ылан, кумааҕыга суулаан кэбиһэбин. Таһыгар аатын уонна суордун бэлиэтиибин. Кумааҕы тыынар буолан, сиэмэ түүнүгүрбэт, буорту буолбат.
Бары күүһү -- буортулааччылары утары!
Сайын үүнээйи сэбирдэхтэригэр араас толбон үөскээбитин эбэтэр саһаран, иинэн-хатан эрэрин көрдөҕүнэ, киһи олус ыксыыр. Маннык көстүүнү суох оҥоруох иннинэ ыарыы уөскээбит төрдүн быһаарыллар.
Хаппыыста сахсырҕа үөнүттэн ордук эмсэҕэлиир. Хаппыыста моонньугар уурбут сымыытыттан тахсыбыт ыамалар үүнээйини буомурдаллар, сороҕор өлөрөллөр. Бэйэ сиир аһыгар уустук химиялаах эми туттар кутталлаах. Ол иһин сарсыарда аайы биирдии угунан кэрийэн, илиинэн ыраастыыр ордук.
Ас сайдыбат
Помудуорга эрэ буолбатах, атын да үүнээйилэргэ саҥа тахсан иһэн ас төрүт улааппат уонна тура сатаан баран кытарар түбэлтэтэ баар буолар. Маннык көстүү үүнээйи сибэккилиир кэмигэр ууну аҕыйахтык кутартан, тэпилииссэ иһинээҕи салгын олус курааныттан тахсар. Ити иһин тэпилииссэ иһигэр мэлдьи толору уулаах баак, буочука туруохтаах. Ас сииктээх салгыҥҥа улаатар.
Помудуор кытарар кэмигэр буорун хатаран баран, эмискэ элбэх ууну кутартан аһа хайа барар идэлээх. Ону таһынан бытархай помудуору улаатыннара сатыыртан аһара буспут ас эмиэ хайдар.
Күн сырдыга ситэри тиийбэт түбэлтэтигэр помудуор төбөтө эрэ кытарар, угун өттө маҥхайан хаалар. Манныкка үүнээйи буоругар кураанах күлү тарҕата табыгынатар эбэтэр ыстакаан аҥара күлү биэдэрэлээх ууга суурайан, туруора түһэн баран кутар ордук.
Аһатар да кэмнээх
Аһатыы бэйэтэ кэмнээх-кэрдиилээх, быраабылалаах. Кабачокка, патиссоҥҥа астаах сибэккилэр тахсалларын наадатыгар 4-5 күн устата уу куппакка, ол оннугар тээпкэнэн буорун таптайан биэрэн (сухой полив) баран, кыралаан уу куттахха, аһын үчүгэйдик биэрэллэр. Бу ньыма дэлэй ууга наадыйар тыыкыбаҕа барсыбат.
Биэрэс, помудуор элбэх аһылыгы ирдээбэттэр.
Иккис аһатыыны от ыйын 20-с күнүн эргин, чопчулаан эттэххэ, бастакы хомууру ылан баран, иккис түһүмэххэ киирэр саҕана оҥоруллар.
Орбуус үчүгэйдик баһылыы илик култуурабыт, ол иһин биир уктан биир-икки эрэ аһы ылар ордук. Куоппаһырдарга астаах сибэкки кылаана таарылынна да хатан хааларын умнумаҥ.
Укуруоптан суончугун былдьааҥ!
Тумалартан аска саамай амтанын биэрээччи укуруоп суончуга буолар. Ити иһин укуруоп суончугун тууран, хатаран баран үс лиитирэлээх бааҥкаҕа симиллэр. Итиэннэ дьөлөҕөстөрдөөх хаппаҕынан сабан, ыскаапка ууран кэбиһиллэр. Ханнык баҕарар бүлүүдэни астыырга бэртээхэй эбиилик буолар.
Сайыҥҥы сүмэлээх сүбэлэр:
- Тыыкыба астаах сибэккитин аннынааҕы сэбирдэҕин буорга анньан биэрдэххэ, эбии силис тардан өссө үчүгэйдик үүнэр.
- Чочунааҕы от ыйын бүтүүтэ баайдахха улаатар. Кэмиттэн кэмигэр кураанах күлү таммалатар туһалыыр.
- Куйааска саҥа олордуллубут үүнээйилэргэ – ыарҕаларга, мастарга ууну мэлдьи кута сылдьыллар.
- Элбэх сыллаах сибэккилэри кулуумбаҕа сиэмэтин ыһар ордук. Эргэрбит сибэккилэрин тууран истэххэ, саҥалар тахса тураллар.
- Сүбүөкүлэ мөлтөөбүт сэбирдэхтэрин ылгыыр наада, ол эрээри аһара быстахха, быһыллыбыт сиринэн уга сытыйар кутталлаах.
- Сайын ортотугар эриэппэни уонна эрэдьиискэни саҥаттан да олортоххо, бэркэ үүнэллэр, астарын биэрэллэр.
- Оҕурсу тэпилииссэтин иһигэр биэдэрэҕэ ынах сааҕын көөнньөрөн туруордахха, салгына оонньоон, элбэх аһы биэрэр.
- Биэрэс үчүгэйдик үүнэрин наадатыгар аллараттан тахсар хоннохторун үөһэ арахсар лабаатыгар диэри барытын ылыллар.
- Ардах кэнниттэн эриэппэ уонна севок лууктар буордарын “хоолдьуктарыгар” диэри сахсырҕа олорботун курдук тарыйыҥ.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
