Бачча баламат, ыгым-ыксал олохпутугар, киһи барахсан ситиһиэхтээҕин да сиппэккэ, сиппитин да сайыннарбакка санаата түһэрэ кэмнээх буолуо дуо?! Онуоха ыгылыйбакка, аргыый наллаан туохха-ханныкка сыыспыппытын, тугу сатаабатахпытын, саас-сааһынан толкуйдаан, ырытан көрдөхпүтүнэ эрэ сатанар курдук. Ол иһин Интэриниэт киэҥ куйаарыттан анал уйулҕа үлэһиттэрэ суруйан халларбыт сүбэлэрин, үөрэхтэрин, кэс тылларын билиһиннэриэм. Баҕар, биир эмэ киһиэхэ туһалаах буолаарай диэн санааттан. Хаһыат буолан баран ааҕааччыларыгар тугу эмэ туһалыахтаах буоллаҕа.
Туруоруммут сыалы хайдах ситиһиэххэ?
- Санааҕыт саппаҕырар, ээл-дээл көрүүгүтүн, ыһыктыныыгытын киэр кыйдааҥ! Эһиги олорон ааспыт сатамматах олоххут билигин кимиэхэ да наадата суох. Бүгүҥҥүнэн олоруоххутун наада. Ол аата, бүгүн эрэ тугу эрэ гынан инники хардыыны оҥоруоххутун наада. Урукку табыллыбатах хардыыларгыттан харгыстанымаҥ.
- Хас биирдии табыллыбатах, сатамматах түгэннэртэн санааны түһэримиэххэ, сабыллыммыахха наада. Хас биирдии итинник табыллыбатах түгэн эйиэхэ олоххор олус сыаналаах уопуту эрэ биэрэр. Ону өйдөө. Олоххо уопут киһи инникитин саҕар.
- Мээнэ мэктиэ тылынан ыһыахтаммакка быһаарынар буол. Дьиҥ быһаарыныы эн ыра санааҕын толорор далаһаҥ буоларын умнума. Кураанахха мэктиэ тылы биэрии хаһан даҕаны ситтэрбэт.
- Бэйэҥ өйдөбүлгүнэн, итэҕэйэр санааҕынан кэтэмэҕэйдэммэккэ хорсуннук хардыылаан ис. Ол итэҕэлгин туруулаһан, систиэмэлээн оҥоруоххун наада.
- Толкуйдаабыккын тобулан ис! Кыһалҕаҥ туһунан күнү-күннүктээн толкуйдуу, саныы сылдьыма. Кыһалҕаҕын хайдах суох гынары толкуйдаан баран, түргэнник быһаара охсорго, хорсуннук хамсанарга үөрэн.
- Бэйэҕэр боппуруоста туруор! Сөптөөх боппуруос ситиһиигэ тиэрдиэн сөп, ону умнума. Сарсыарда бэйэҥ бэйэҕэр “миигин туох дьоллоох оҥоруон сөбүй?” диэн боппуруоста биэр. Киэһэ дьоллонор, олоххун тупсарар туһугар биир эмэ хардыыны оҥорбуккун, тугу гыммыккын ыйыт.
- Эккин-сииҥҥин тупсарарга үлэлэс, онно болҕомтоҕун уур. Чөл туруктан, чэгиэн доруобуйаттан, хамсаныыттан киһи күннээҕи туруга, настарыанньата тутулуктаах.
- Санаа түһүүлээх, кэтэх санаалаах, ытыыр-соҥуур, үҥсэргиир түктэри тылгыттан босхолон, ыраастан. Күн аайы үчүгэйи, кэрэни, сырдыгы эрэ кэрэһилиир, ыраас санааны эрэ саҕар тылы-өһү тутун.
- Сыалла туруорун! Сөптөөх сыалы-соругу туруоруннаххына, ол диэки хамсанаргар хайа суолунан салайаргын өйдүөҕүҥ. Көстөн турар сыал хардыылыыргар төһүү күүс буолуоҕа.
Күҥҥүтүн сылаас эйгэттэн саҕалааҥ
Эһиги бэйэҕитин олохтон сылайбыт курдук сананаҕыт дуо? Тугу даҕаны гыныаххытын, өрө тутуоххутун баҕарбаккыт дуу? Олус судургу буолан баран, киһи олоҕун чэпчэтэр, киһини настарыанньатын көтөҕөр тэттик бэлиэтээһиннэр бааллар. Маны тутустаххытына, олоҕу көрүүгүт, олоххо сыһыаҥҥыт, бэйэҕитигэр, чугас дьоҥҥутугар, тулалыыр да дьоҥҥо сыһыаҥҥыт тосту уларыйыа. Бу сүбэни кырыйан ылан, эркиҥҥэ сыһыаран кэбиһиҥ уонна күн ахсын ону толорор туһугар үлэлээҥ. Туох баар санааҕытын олоччу ууран туран, күн сарсыардаттан уһуктаат, маннык дьарыктаныҥ. Бэйэҕит да соһуйуоххут – чахчы, көмөлөһөр ньыма.
- Сарсыарда биир чаас эрдэ уһуктуҥ
Бу ньыманы ситиһиилээх дьон бары кэриэтэ тутталлар. Ол аата кинилэр хара сарсыардаттан бэйэлэрин уһугуннараллар, чэбдигирдэллэр, үчүгэй күҥҥэ ностуруойкаланаллар. Уһуктаргытыгар эһигини туох эрэ ураты сылаас, ыраас, кэрэ күүтэрин курдук санааҥ. “Бүгүн хайаан даҕаны барыта үчүгэй буолуо, мин күнү быһа үөрэ сылдьыам”, -- диэн бэйэҕитигэр этиҥ.
- Ситиһиигэ бырагыраамаланыҥ
“Туох барыта судургутук табыллан иһэр!”-- диэн этиини хат-хат бэйэҕитигэр улаханнык хатылааҥ. Бу этии эһиги мэйиигитигэр күлүүс, код курдук киирэн хаалар. Күн устата, үлэҕитигэр хааман иһэн, маҕаһыыҥҥа, балыыһаҕа уочаракка туран, оптуобус күүтэ сылдьан хатылааҥ. Тугу баҕарбыккыт, кырдьык, судургутук табыллыа.
- Халлааны эргиччи көрүҥ
Бүгүҥҥү (ханнык баҕарар түгэнтэн) быстах түгэнтэн дуоһуйууну ыла сатыахтааххын. Халлааны өрө көрөн туран үөр, мичээрдээ. Күн сырдык сыдьаайыттан астын. Хаһан да көрбөтөх курдук туттан тулаҕын ураты хараххынан көрүтэлээ уонна астыммыт киһи быһыытынан күүскэ салгынна эҕирий... Кырдьык, наһаа үчүгэй буолбатах дуо?
- Барытын кэрэхсээ
Хара сарсыардаттан дьоллонор,настарыанньаны көтөҕөрнаадаттан, боростуой да түгэннэртэн: “Уой, наһаа да минньигэс амтаннаах чэй!”, “Киһи эрэ күүлэйдиэх күнэ-дьыла буолбут!”, “Тыый, бүгүн туох ааттаах үчүгэй күнэ үүннэ!” диэн саҥа таһааран үөр-көт, күлүм аллай. Маннык кэрэхсэбил ис-искиттэн истиҥник иэйэн тахсыахтаах. Сатаммат буоллаҕына, хаста даҕаны хатылаан, эрчиллэн көр.
- Сиэркилэҕэ көрүн
Сарсыарда сиэркилэҕэ көрүнэн баран, үгэскинэн, соччото суох туруктааҕыҥ туһунан саныахтааҕар: “Бүгүн наһаа да чэбдиктик уһугуннум, чөл туруктанным, наһаа да тупсубут көрүҥнээхпин, бэйэбин олус таптыыбын!” – диэн саҥар. Болҕойон көрөөр эрэ, сонно тута сиэркилэҕэ баар бэйэҥ көстүүҥ, чахчы, тупсубут, чэбдигирбит курдук көстүө.
- Интэриниэккэ бириэмэҕин бараама
Уһуктаат даҕаны, төлөпүөҥҥүн харбаан ылыма. Төлөпүөҥҥэ “хатанаргын” хонтуруоллан. Бириэмэҕин күнү-күннүктээн интэриэт буолар-буолбат сонунугар, хопко-сипкэ барыахтааҕар, чахчы, билиини биэрэр кинигэни булан аахпытыҥ ордук. Өрөспүүбүлүкэҥ сонун дьонун, кырдьыктаах нуомаһын сырдатар хаһыатын, сурунаалын аах.
Туһалаах ньыма
- Киһи дууһатын, мэйиитин кэрбиир ол-бу куһаҕан санааны киэр кыйдыырга биир маннык дьээбэ ньыма баар. Хас оннук саарбах, курус санаа киирдэҕинэ, илиигин күүскэ кымаахтан. Маннык ньыманы тутуннаххына, куһаҕан санааларгыттан биир-биир босхолонон барыаҥ.
- Үлэҕэр баран иһэн
Хас күн аайы үлэҕэр баран иһэн, туһалаах эрчиллиитэ, медитацията оҥоруҥ. Хас биирдии биэс хардыы аайы үөһэ тыыныҥ, өссө биэс хардыыга тыыҥҥытын ыһыктыҥ. Бу кэмҥэ тугу даҕаны санаабат буола сатааҥ. Бу ньыманан мэйиигитин ол-бу киртэн-хохтон, буолар-буолбат санааттан ыраастыыгыт. Туһалаах үлэҕэ бэйэҕитин бэлэмниигит.
9.Былааннаныҥ уонна онтугутуттан тахсымаҥ
Хас сарсыарда аайы күҥҥүтүн былааннааҥ. Маннык былааннаныы хайа да киһини бэрээдэктиир, күннээҕи сыалы-соругу толорору түргэтэтэр. Атын бытархай дьыалаҕа аралдьыйбаккын.
10.Эрчиллиитэ оҥоруҥ
Сарсыардааҥҥы эрчиллии, сэрээккэ эти-хааны уһугуннарар, хамсатар, чэбдигирдэр. Илиигин-атаххын хамсат, эрчиллиитэ оҥор. Өссө муусука холбоон баран, үҥкүүлүөххүн да сөп.
11.Махтал тылларын этэ сырыт
Сарсыардаттан махтаммытынан уһуктуҥ. Дьылҕаҕытыгар, олоххутугар, төрөппүттэргитигэр, оҕолоргутугар, доҕотторгутугар, үлэлээх сылдьарыҥ иһин, этэҥҥэ сылдьаргар махтан.
12.Итэҕэллээх, эрэллээх буол
Эн бүгүҥҥү күҥҥэр буолбут туох куһаҕаны, табыллыбатаҕы, ыһыллыбыты улахан алдьархай курдук көрүмэ, ылыныма. Сонно тута санаарҕаабытынан барыма. Үөһэ тыын, чуумпуран олоро түс уонна бу буолбут соччото суох түгэни, быһылааны быстах ааһар көстүү курдук ылын. Төһө хатаҥҥын-уйаҥҥын, бэйэҕэр төһө эрэллээххин, тулуурдааххын тургуталларын курдук санаа. Олоххор эрэллээх буол уонна олоҕуҥ төлкөтө эйигин мэлдьи өйүүрүн итэҕэй.
13.Дууһаҥ ырыатын тал
Хас сарсыарда аайы чэйдии олорон, сэрээккэлиир кэмҥэр, сиэркилэ иинигэр оҥостор түгэҥҥэр, дууһаҕар сытар, настарыанньаҕын көтөҕөр биир ырыаны, муусуканы холбоон кэбис.
14.Кими эмэ куус
Өскө эн соҕотох буолбатах буоллаххына, күн ахсын түгэн көһүннэр эрэ төрөппүттэргин, кэргэҥҥин, оҕолоргун кууһа, сыллыы сырыт. Бу түгэн эйигин эрэ буолбакка, чугас дьоҥҥун эмиэ дьоллуо. Соҕотох буоллаххына, ыккын, куоскаҕын, бииргэ үлэлиир кэллиэгэҕин, дьүөгэҕин, доҕоргун эмиэ кууһуоххун сөп.
15.Ыстакаан уута ис
Хас сарсыарда аайы биир-икки ыстакаан сылаас уута ис. Бу ньыма оһоҕоскун түргэнник ыраастыа. Ууга лүмүөн кырбаан лүмүөн кислотатын эбэтэр мүөт кутуоххутун сөп.
16.Бэйэҕитин илбийиҥ
Хас сарсыарда аайы уонна күн атын да кэмнэригэр бэйэҕит илиигитин, атаххытын, сирэйгитин, искитин илбийэ сылдьыҥ.
- Эккитин суунар кэмҥитигэр бэйэҕит туруккутун өрө көтөҕөр, эниэргийэ киллэрэр уон тылла-өстө этиниҥ. Уон итинник тылы-өһү нойосуус үөрэтэн төбөҕүтүгэр хатаан кэбиһиҥ уонна дөрүн-дөрүн хатылыы сылдьыҥ.
- Кэмпилимиэннэ этиҥ
Күннэтэ кимиэхэ эмэ кэмпилимиэн этэ сылдьыҥ. Кэргэҥҥэр, оҕолоргор, кэллиэгэҕэр, ааһан иһэр дьахтарга да буоллун. Кэмпилимиэн истиҥник тахсыахтаах. Төлөпүөнүнэн да суруйан этиэххитин сөп. Бэйэҥ да билбэккинэн, тулаҥ дьол долгунунан туолуо. Ити кэмпилимиэннээбит дьонуҥ бэйэҕэр эмиэ соннук хоруйдуохтара.
19.Күҥҥэ, саатар, чаас аҥаара
Хас күн аайы күҥҥэ, саатар, чаас аҥаара тахсан сирэйгитин көрдөрүөххүтүн наада. Күнүс күҥҥэ. Бу күн сардаҥата мэйиигэр киирэн, болҕомтоҕун, ис туруккун күүһүрдүөҕэ.
20.Сибэккигэр уута кут
Дьиэтээҕи үүнээйини кытары кэпсэтэ сылдьар киһи этигэр-хааныгар дьол туругун биэрэр диэн учуонайдар дакаастаабыттара. Түннүккүтүгэр турар сибэккилэргитин кытары кэпсэтэ, имэрийэ сылдьыҥ, болҕомтоҕутун ууруҥ.
Туйаара СИККИЭР.
⠀
