Сааскы күммүт уота чаҕылыччы тыкпытынан тиийэн кэллэ. Олунньу ыйтан саҕалаан оҕуруотчуттар, сибэкки, оҕуруот аһын арассаадалаан, түбүктээх үлэлэрэ саҕаланна. Бүгүҥҥүттэн “Оҕуруотчут Агафья сүбэлэрэ” анал рубрикабытыгар, Ньурба улууһун Антоновка бөһүөлэгэр олорор, оҕуруот, үүнээйи арааһын олордуунан 40-тан тахса сыл устата дьарыктанар Агафья Афанасьевна ТАРАСОВА сүбэлэрин салгыы таһаарабыт. Хаһыаппыт ааҕааччылара кини сүбэтин-аматын кэтэһэр буолуохтаахтар.
Сиэмэ хараллыыта
Сөбүгэр сөрүүн, сиигэ суох, кураанах сиргэ үчүгэй суортаах сиэмэ тахсар кыаҕын сүтэрбэккэ, хас да сыл сытыан сөп. Сорох сибэккилэр сиэмэлэрин 7 сылга тиийэ харайыллар. Биирдиилээн култууралары ылан көрдөххө, оҕурсу сиэмэтэ 3-4 сыл да сыттаҕына, тахсар кыаҕын сүтэрбэт. Орбуус сиэмэтэ 4 да сыл сыттаҕына тахсар. Ол курдук, баклажан, биэрэс, помудуор сиэмэлэрэ -- 4 сыл, хаппыыста уонна тыыкыба сиэмэлэрэ -- 3-4 сыл, моркуоп сиэмэтэ 2 сыл харайыллар. Укуруоп сиэмэтин болдьоҕо кылгас, тахсыытын балтараа сылынан сүтэрэр.
Хайдах сиэмэни талыахха?
Сиэмэлэр араас хахтаах буолаллар. Сорох сиэмэ кырааскалаах, күөх эбэтэр оруосабай тас хахтаах. Маннык сиэмэни олордуох иннинэ эмтиир наадата суох, тоҕо диэтэххэ, эрдэттэн бэлэмнэммит, дьиҥнээх үчүгэй хаачыстыбалаах сиэмэлэри маннык суулаан ыыталлар. Фольгалаах, ол эбэтэр вакуумнай суулаах сиэмэ үрдүк тахсыылаах, куурбат-хаппат, өр айаҥҥа туох да буолбат, сииккэ наадыйбат. Чараас бакыат курдук паачыкаларга угуллубут сиэмэлэр эмиэ куһаҕана суохтар эрээри, кэнники сылларга төрүт да атын сиэмэ угуллубута түбэһээччи. Онон сиэмэни хаһан баҕарар анал маҕаһыынтан (“Дачник” маҕаһыын) атыылаһар, атыылааччыттан сэртипикээтин ирдиир ордук.
Сиэмэни ыһарга бэлэмнээһин
Этэн аһарбытым курдук, чуолаан күөх өҥнөөх сиэмэлэр үчүгэй хаачыстыбалаах буолаллар. Олору тылыннарыах, олордуох иннинэ тугунан да эмтэммэт, уоҕурдуунан мээнэ аһатыллыбат.
Үгүстэр сиэмэни суукка аҥаарын устатыгар маргааҥкалаах ууга сытыаран баран, биир ыстакаан ууга биир хааппыла “Эпин” эбэтэр “Циркон” кутуллубут суурадаһыныгар уган, үүнүүтүн күүһүрдэр эттигинэн байыталлар. Мин марганцовка убаҕас суурадаһыныгар сытыаран ылабын эбэтэр олордор буордаах иһиппин марганцовкалаах итии уунан ыһабын, ол оннугар сиэмэбин тугунан да эмтээбэппин. Бытархай сиэмэлэри -- буорга, бөдөҥнөрү муохха тылыннарабын.
Сиэмэ тахсарын күүһүрдүү
Сиэмэ тахсарын маннык эрэллээх ньыманан бэрэбиэркэлэнэр: оҕурсу, моркуоп, сүбүөкүлэ, луук сиэмэлэрин туустаах ууга уктахха, астаахтара 2-3 мүнүүтэнэн тимириэхтэрэ, кураанахтара үөһэ дагдайа сылдьыахтара. Тимирбит сиэмэлэри олортоххо, бары тахсаллар.
Моркуоп сиэмэтин итии (6 кыраадыстан үрдүө суохтаах) ууга уган, сылытан баран, 3 мүнүүтэ тымныы ууга уган ылан, куурдан ыстахха ыарыыта суох буолар уонна түргэнник тахсар. Оттон оҕурсу, помудуор сиэмэлэрин марганцовка хойуу соҕустук оҥоһуллубут суурадаһыныгар сытыара түһэн баран, ыраас уунан сайҕаатахха, эмиэ чэгиэн-чэбдик арассаада үүнэр.
Сорох сиэмэлэри – оҕурсу, кабачуок, тыыкыба, моркуоп, петрушка сиэмэлэрин хос иһинээҕи температуралаах ууга сытыаран, үлүннэрэн баран ыстахха, тахсыылара түргэтиир. Моркуоп, помудуор, сүбүөкүлэ, петрушка сиэмэлэрин 2 суукка илитиллэр, орбуус, оҕурсу, кабачок, тыыкыба сиэмэлэрин муохха сиигирдиллэр. Онуоха көннөрү уутааҕар хаар уута быдан ордук уонна аһын биэрэригэр улахан оруолу оонньуур.
Муохха үүннэрии
Оҕурсу, тыыкыба, кабачок сиэмэлэрин мин муохха тылыннарабын. Бастаан сиэмэни чараас таҥаска, маарылаҕа суулаан, сылаас сиргэ 2 күн сытыарабын. Салгыы муоҕу иһиккэ тэлгээн баран, сылаас уунан ыстаран, сиэмэлэри онно ууран, чараас муоҕунан бүрүйэбин. Сылаас сиргэ уурабын.
3-4 хонугунан сиэмэ силиһин биэрэр, ону тута буолбакка, үүнэ түспүтүн, кыаҕын ылбытын кэннэ, силиһин муоҕуттан араарбакка, буорга олордобун. Манна биири өйдүөххэ наада – оҕурсу, тыыкыба уонна кабачок кылгас күнү сөбүлүүллэр, онон арассаадалары күн аҥаарыгар күннээх сиргэ, күн аҥаарыгар күлүккэ тутуллар.
Сымыыт хаҕар тылыннарыы
Сорох сиэмэни сымыыт хаҕар тылыннарыахха сөп. Маннык үүммүт арассаада көһөрөргө табыгастаах. Сымыыт хаҕын хампы тут да бүтүүтэ, силиһэ алдьаммат. Кальцийынан байытыллан уонна бир кэм сылаас буорга туран, силиһэ олус үчүгэй, ситэри сайдыылаах буолар. Иһиккэ көһөрөр саҕана биирдии араарбакка, хаһы да бииргэ олордуллар. Тэпилииссэҕэ таһаардахха, дьэ, туһунан иһиттэргэ налыччы көһөрүллэр.
Эрдэ сиири – түннүккэ
Баклажан, биэрэс, порей луук, сельдерей олунньу ыйтан арассаадаланаллар. Оҕурсуну уонна помудуору арыый кэлин олордуллар. Арассаадалаах иһити күн көрөр түннүгэр туруоруллар. Күн уһаан, уота күүһүрэн истэҕин ахсын үүнээйилэргэ стеклопакет түннүк дьайыыта күүскэ охсор – түннүккэ ыкса турааччылар оҕустарыахтарын сөп. Күҥҥэ оҕустарбыт арассаада сэбирдэхтэрэ ньалбыйар, онтон хаппыт курдук саһаран киирэн барар. Ол иһин түннүккэ силис тартарар үүнээйини дьэҥкир иһиккэ угуллубат. Хараҥа дьүһүннээх иһит үчүгэй, күн уотун тэйитэн, силиһин ордук тардар.
Арассааданы көһөрөн олордуу
Улаата түспүттэрин кэнниттэн, уопсай иһиккэ олордуллубут арассаадалары туспа иһиттэргэ көһөрүллэр. Уһаан хаалбыт умнастаах үүнээйини көһөрүөх икки күн иннинэ, туругуттан көрөн, уу кутуллубат, оччоҕуна умнаһа, силиһэ сымнаан, истимтиэ буолаллар, көһөрөргө эмсэҕэлээбэттэр. Силис тута сииккэ олорорун курдук, көһөрөр иһит буора эрдэ илитиллэр.
Саҥа иһиккэ көспүт арассааданы тута сырдыкка ууруллубат, силиһэ ылсарын наадатыгар бастаан аллараа, күлүк соҕус сиргэ, туруоруллар. Икки хоннорон баран, сылаас, күннээх сиргэ таһаарыллар. Арассаадаҕа хаар утун кутар ордук.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
