Үрдүкү квалификациялаах гастроэнтеролог-быраасМарина Семенова элбэх куртаҕынан моһуогурар ыарыһаҕы эмтээбит, атаҕар туруорбут быраас. Аныгы киһи куртах-оһоҕос ыарыытыттан (ЖКТ) хайдах сэрэниэхтээҕин туһунан кэпсиир.
Кэллиэгэлэрбиттэн ыйытабын: “сарсыарда ким тугу аһаан үлэтигэр кэлэрий?” диэн. Онуоха сорохтор «кофелаах бэчиэнньэ, бутерброд сиибит» диэтилэр, сорохтор «сымыыты ыһаарылаан» дииллэр. Сорохтор олох даҕаны аһаабакка кэлиэхтэрин сөп үһү.Биир эрэ киһи “хааһы буһарынабыт, оҕолорбутугар сиэтэбит” диэтэ.
– Киһи тоҕо, туох төрүөттэн куртаҕа, оһоҕоһо ыалдьарый?
– Тугу хайдахаһыыбыт даҕаны, доруобуйабыт эмиэ оннук. Куртах-оһоҕос ыарыыта үксэ дьон сыыһа аһыылларыттан, ону кытта хайдах олохтоохторуттан-дьаһахтаахтарыттан төрүөттээх. Доруобуйаҕа экология, уу эмиэ дьайар, куһаҕан дьаллык охсууну эмиэ оҥорор: табах, арыгы уо.д.а.Ол эрэн 30сааһын ааспыт киһи этигэр-сиинигэр бэссэстибэни уларытар үлэтэ (процесс обмена веществ) бытааран барар, онон куртах-оһоҕос ыарыытыгар ылларар куттала ити саас кэнниттэн улаатан барар. Эбиитин аҕыйахтык хамсанар, үксүн олорон эрэүлэлиирбуоллаҕына, бу киһи, чахчы,эрэйдэммитинэн барар.Холобур, тахсан киирэригэр. Оһоҕос ыарыытыгар тугу сиириҥ-аһыырыҥордук суолталаах: кофенан үлүһүйэр, мэлдьи буулканы, килиэби мотуйар, ыыһаммыт аһы, халбаһыны астына сиир буоллаххына, биллэн турар, хойууҥ хатар. Киһи аһыыр аһыгар клетчаткалаах ас баар буолуохтаах, оттон клетчатка оҕуруот аһыгар, моркуопка, сүбүөкүлэҕэ, кабачокка, пшено, гречка, эбиэс хааһыга хотобаар.
– Сыалааҕы-арыылааҕы сиэмэҥ дииллэрин туох диэн быһаараҕын?
– Ынах арыытын булгуччу сиэххэ наада: күҥҥэ 10−15 кыраам да буоллун. Арыы үөс таһаарар “протокалар” арыллалларыгар наада. Үөс онон оһоҕоско киирэр уонна ас буһарарга көмөлөһөр. Арай, ыһаарыламмыт, ыыһаммыт аһылыгынан үлүһүйүмүөххэ наада. Сыа-арыы куртахха киирэн, кислота оҥоһулларын кэһэр, онон сорох дьон куртахтара аһыйар “изжогалыыр”. Аһы ууга буһаран, бүскүтэн, эбэтэр духуопкаҕа буһаран сиир ордук. Дьон ыксыы сылдьан, “эбиэттиибит” диэн ааттаан, “общепит” туочукаларыттан ыһаарыламмыт бэрэски дуу, атын бурдук ас дуу ылан сиир.
Ол – бэйэҕэ буортуну эрэ оҥостуу.Остолобуойдар дуу, кафелар дуу бэрэскини хаста-хаста туттуллубут арыыга ыһаарылаабыттара биллибэт. Оттон ол – дьаат!
– Сорох диетологтар эти ончу сиэмэҥ дииллэр, канцерогеннаах, буортулаах, онкология төрүөтэ буолар дииллэр.
– Биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар хайдах этэ суох олоруохпутуй?Эккэ-хааҥҥа наадалаах белок сүөһү, сылгы этигэр баар буоллаҕа. Ону ааһан, убаһа этэ, саха ынаҕын этэараас иҥэмтэлээх элэмиэннэрэ баай диэн чинчийбиттэрэ. Онон аһара барбакка,сөбүн көрөн сиир туох буортулаах буолуоҕай? Уопсайынан, эт да буоллун, балык да буоллун, үүт ас да буоллун – бу барыта бэйэбит төрүт аспыт, кэлии аһы сиирбитинээҕэр, бэйэ аһын сиир ордук буоллаҕа. Ол эрэн ханнык баҕарар ас үчүгэйдик буспут, бэлэмнэммит буолуохтаах.
– Билигинкуртах, оһоҕосискэнэтарҕананэрэр. Бэл, эдэр дьон кытта ыалдьар буоллулар.
– Оһоҕос уонна куртах араага элбээн иһэрэ баар, ыччаттар даҕаны ыалдьаллар. Бэл, 18 саастаахтар кытта ыалдьыахтарын сөп.
– Ону хайдах быһаарыахха сөбүй?
– Ол, биллэн турар, олохторун-дьаһахтарын кытта сибээстээх. Биир үксүн, кинилэр сүгүн-саҕын аһаабаттар, эрэсиими тутуспаттар, ууларын ханар курдук утуйбаттар, сынньамматтар. Мэлдьи тугу эрэ сырса, ыксыы сылдьаллар. Итиннэ барытыгар бу биһиги олохпутугар баар истириэһи эбэн кэбис. Устудьуоннары ылыахха, кинилэр ыксалгааанньа эбиэттээбэттэр, бириэмэлэрэ ыгым буолан эбитэ дуу, киэһэ дьиэлэригэр аччык тиийэн, доҕоор, дьэ,лыгыччы “симинэллэр”. Оттон ол барыта доруобуйаларыгар охсор эбээт!Эмискэ аһара “симинэртэн” киһи куртаҕа, тымырдара уунар, оччоҕунакуртахха хаан киириитэ бытаарар, аччыыр, дьэ, онтон саҕаланар гастрит.
– Билигин, арааһа, устудьуоннарга куртаҕа-оһоҕоһо ыалдьыбат ыччат суох да ини?
– Оннук, бастаан гастрит, онтон ол эрозиялаах гастрикка кубулуйар, салгыы язваҕа көһөр... Биллэн турар, итиннэ киһи “эмоциональнай” туруга эмиэ оруоллаах: ити кэмҥэ истириэс ыллаҕына, ону ким эрэ тулуйуо, оттон сорох мөлтөһүөр соҕус киһиэхэ гастрита язваҕа кубулуйбут буолуо... Эбэтэр биир киһи арыгыны мэлдьи иһиэ уонна хайдах да буолуо суоҕа, оттон иккис киһи, ыйга биирдэ иһэр эрээри, ыарахан ыарыыга хаптарыа. Ити барыта киһи этин-сиинин, генетикатын, уйулҕатын уратытыттан тутулуктаах. Куттала диэн, язва үксүн искэҥҥэ көһөр дьаллыктаах, онон итинтэн олох сэрэниэххэ наада. Онон дьон аһын-үөлүн көрүнүөхтээх, ас эрэсиимин тутуһуохтаах уонна ону оҕотугар, ыччатыгар иҥэриэхтээх диэн тохтообокко хатылыыр наада.
– Киһи тас көрүҥэр ас буһарар уорганнара ыалдьара хайдах көстөрүй?
– Судургутук эттэххэ, киһи ас буһарар уорганнара ыалдьан, сүрүн үлэлэрин толорбот буоллахтарына, этэ-сиинэ дьаатынан сутуллар, “интоксикацияланар”. Холобур, бу киһи кыайан тахсан киирбэт(запордуур), инньэ гынан, араас буортулаах бэссэстибэлэр кыайан тахсыбакка, киһи этигэр-сиинигэр тарҕаналлар. Онон киһи тириитин өҥө уларыйар, кытархайдыҥы өҥнөнөр эбэтэр саһархайдыҥы да буолуон сөп. Эбиитин кыра баас (прыщик) тахсыан сөп эбэтэр тириитэ хатыан сөп. Син биир киһи “кыһалҕалааҕа” тас көрүҥэр көстө сылдьар.
Биирдэ уулуссаҕа биир билэр киһибинкөрсө биэрбитим уонна тириитин өҥүн бэлиэтии көрбүтүм. Тоҕо манныгый диэн, киниэхэ чинчийтэрэргэ сүбэлээбитим. Бэрэбиэркэлэммитин кэннэ, куртаҕа араактааҕа биллибитэ. Эпэрээссийэ оҥороннор, куртаҕыттанбыспыттара, билигин этэҥҥэ.
Киһи тылын өҥүттэн ис-үөс ыарыыта эмиэ биллэр. Эбэтэр быара ыалдьара көстөр. Хараҕа араҕастыйбыт буоллаҕына, ол аата үөһүн үлэтэ мөлтөөбүт диэн. Кэмигэр аһаабатыбыт да, үөспүт хааммытыгар киирэн, эппитин-сииммитин сутуйар буоллаҕа. Ас эрэсиимин бэрээдэктээтэххэ, бу кыһалҕа бэйэтэ көнөн хаалар, ордук эдэр эрдэххэ.
– Билигин чинчийэр ньыма төһө уларыйда, сайынна?
– Чинчийии син биир урукку. УЗИ, эзофагогастродуоденоскопия, сууккаҕа куртахха, куолайга кислотаны кээмэйдиир ньыма, колоноскопия. Арай чинчийэр тэрил син уларыйда. Син сайдыы бардаҕа. Билигин ыарыһах суон баҕайы сылаанганы ыйыстыам диэн улаханнык куттаммат буолла. Саҥа чинчийии биир көрүҥэ – хаапсылалаах эндоскопия диэни туттар буоллулар. Хаапсыланы ыйысталлар, ол анал хаамыралаах. Ол киһи иһигэр киирэн, барытын устар, көмпүүтэргэ суруйар, онтон киһи хааныттан-сииниттэн тахсар. Биллэн турар, ол сыаналаах чинчийии, улахан куораттарга эрэ баар.
– Норуот эмтиэкэтэ диэн баар, араас от эҥин. Ол төһө туһалааҕый?
– Оттон син туһалаах буолан, бу норуот эмтиэкэтэ дэнэн, үйэлэри уҥуордаан кэллэҕэ. Холобур, эмтээх оттон оҥоһуллубут утаҕы иһэн, ыалдьыбыт иһи-үөһү уоскутабыт. Ромашка, мята, мелисса, баҕылыанньык эҥин диэннэри бары да билэбит дии, балар олус туһалаахтар.Сарсыарда кофе дуу, чэй дуу оннугар, ромашкалаах утах иһиэххэ сөп, ол ордук туһалаах. Мин кофены үлүһүйэн иһэри утарабын, тоҕо диэтэххэ, куртахха “солянай кислота” оҥоһулларын күөртээн диэххэ дуу, язваҕа тиэрдиэн сөп. Ол оннугар көннөрү цикорийга көһүөххэ сөпэбэтэр үүттээх какаоны, лүмүөнэ суох көннөрү күөх чэйи иһиэххэ сөп. Ыалдьар киһи бырааһын кытта сүбэлэһэн, норуот эмтиэкэтин туттуон наада.
– Билигин кып-кыра оҕолор куртахтарынан-оһоҕосторунан моһуогураллар дии.
– Дьэ, бу кэнники олохпут көстүүтэ оннук буолла: оҕо бырааһыгар барыта алын кылаас оҕолорун көрдөрө аҕалаллар.Онно оҕо гастроэнтерологтара биири бэлиэтии көрөллөр: бу оҕолорбут туох да киһи сиир иҥэмтэлээх аһын буолбакка, араас буортулаах, туох да туһата суох, ханна-хайдах, туохтан оҥоһуллубута биллибэт аһы аһыыллар! Оскуола да аһын сиэбэттэр– “минньигэһэ суох” диэн. Ол кэриэтэ, бутерброд, чипсы, сакалаат арааһа,бургер, пицца, газировка– баһаалыста! Аны, аныгы оҕолор олох хамнамматтар, күнү быһа, оскуолаттан кэлэн баран, көмпүүтэр иннигэр олороллор. Ас аһаан “абыраатахтарына”да, ханна даҕаны тарҕатар кыахтара суох. Төрөппүттэр даҕаны улаханнык кыһаллыбаттар. Уопсайынан даҕаны, төрөппүттэр бэйэлэрэ хайдах астанан-тэринэн олороллор да, оҕолоро эмиэ оннук бэрээдэктээхтэр. Ол иһин оҕолор эрэйдээхтэр куртахтара-оһоҕосторо олох кыраларыттан кэһиллиилээх буолла.
– Оттон төрөппүттэр, уопсайынан ыарыһахтарбыраас этэрин төһө истэллэрий?
– Саамай сөҕөрүм – дьон олох быстарыар диэри сылдьар. Дьэ, дьикти, олох хойутаан, бу сууллан түһүөр диэри ыалдьан баран биирдэ кэлэр. Биллэн турар, онно биһиги доруобуйабыт харыстабылын систиэмэтэ, тутула мөлтөҕө, сэрэтэр-бохсор үлэ барбата эмиэ оруоллаах буоллаҕа. Ол эрээри бэйэ доруобуйатыгар, били, нууччалыыттан тылбаастаан, “силлиирдии” сыһыаннаахпыт син биир баар.
Аны билигин биир көстүү үөдүйдэ. Интэриниэт ситимэ сайдан, сорох дьон онно киирэн араас импэрмээссийэни булан, хайдах-туох эмтэниэхтээҕин “бэйэтэ быһаарар” буолла.Били, “бэйэтэ эмтиэкэ” диэбиттии, бэйэтэ эмчиттэн итэҕэһэ суохтуу быһаарсар курдук, сорохтор олох даҕаны, быраастары бэйэлэрэ билэллэринэн эмтэттэрээри гыналлар.Дьэ, ол эрэн, бырааһы син биир истиэххэ наада. Быраас туох баар сүбэтин-этиитин толорор ыарыһахтар бааллар.
Аны, олох түктэритин оҥорор, истибэт дьон эмиэ бааллар. Бэрт эрэйинэн атаҕар туруорбутуҥ, эмтээбитиҥ кэннэ, быраас сүбэтин толорбокко,барыта туһата суох буолан хаалар.Онон дьон өйдүөхтэрин наада: кинилэр доруобуйалара – сыччах бэйэлэрин илиилэригэр, бэйэлэрин эппиэтинэстэригэр. Билиҥҥи үйэҕэ ыарыыны баалатан баран, эмтэнэ сатыахтааҕар, сөпкө аһаан, бэйэни көрүнэн, эрэсиими тутуһан, ыарыыттан харыстанан сылдьыбыт быдан барыстаах даҕаны буолбатах дуо?
– Ыалдьыбат туһугар өссө тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Билигин үксүбүт даҕаны олорон эрэ үлэлиибит, сатыы хаампаппыт, массыынанан сылдьары ордоробут. Үөһээ этээскэ тахсарга кирилиэһинэн тахса сатаабакка, лиип өҥөтүн туһанабыт. Сатыы хаамар диэни умнубуппут ыраатта...Онон элбэхтик хамнаныахха, хайа сатанарынан, бэйэ атаҕынан хаама сатыахха. Бу барыта ис-үөс, куртах-оһоҕос үлэтигэр туһалаах эрэ.
Иккиһинэн, аһылык эрэсиимин булгуччу тутуһар наада. Сарсыардааҥҥы ас, эбиэт, түөртүүр аһылык, киэһээҥҥи аһылык булгуччу баар буолуохтаах. Сарсыарда аһаабакка тахсар диэн олох сыыһа! Киэһэ утуйар саҕана, аһыйбыт үүт аһы сиэххэ: суорат, кэпиир. Буулка туһатынтуһунан үөһэ эппитим. Уопсайынан, углеводтаах аһынан үлүһүйэр табыллыбат.Аспыт уларыйа сылдьыахтаах: бүгүн -- балык, сарсын -- куурусса, онтон оҕуруот аһа, онтон иэдьэгэй, сыыр, кэпиир уо.д.а.
– Бэйэҥ аһылыгыҥ эрэсиимэ хайдаҕый?
– Сарсыарда хааһы сиибин, эбиэс эбэтэр атын даҕаны куруппа буолуон сөп. Онтон, 11 чаас саҕана, тугу эмэ булгуччу сиибин. 13чаас күнүс – эбиэттиибин, 16.00 чаас саҕана түөртүүргэ туох эрэ чэпчэкини сиибин, буруукта эҥин, киэһээҥҥи аһылыкгым дьиэҕэ тиийэн, 19.00 чааска буолар. Утуйуох иннинэ булгуччу кэпиир иһэбин.
– Махтал!
Нина ГЕРАСИМОВА
