Ааҕааччыларбытын кытары буолар көрсүһүүлэргэ дьон хаһан да мээнэ ыйытыылары биэрбэт. Бары даҕаны биһиги тыа сирин дьонун бастыҥ уопутун тарҕатарбытын, сырдатарбытын билэр буоланнар, чопчу үлэҕэ-хамнаска эрэ сыһыаннаах боппуруостары көтөҕөллөр. Ким эрэ тутууну сэҥээрэр, ким эрэ дьарыктаах буолуу араас көрүҥнэрин токкоолоһор, ким эрэ оҕуруот туһунан билиэн баҕарар. Ол эрээри “уһулуччу элбэх боппуруос син биир оҕуруокка киирэр” диэн быһаччы этиэххэ наада. Ол – өйдөнөр. Тоҕо диэтэххэ, ыалга оҕуруот – доруобуйаҕа туһалаах, битэмииннээх эбии ас-үөл кыладабыайа.

Онон элбэх хаһаайка оҕуруокка сыһыаннаах аныгы бастыҥ уопуту суруйарбытыгар көрдөстө. Киһи сөҕүөн иһин, бары кэриэтэ Ньурба улууһун биллэр оҕуруотчутун, Антоновка олохтооҕун Агафья Афанасьевна Тарасова аатын билэллэр эбэтэр сурах хоту истэллэр эбит. Кырдьык, бу энтузиаст-оҕуруотчут сыралаах үлэтэ өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр. Инньэ гынан, ааҕааччыларбыт көрдөһүүлэринэн, Агафья Афанасьевнаны эрэдээксийэҕэ Ньурба курдук ыраах сиртэн ыҥыран, дьоҥҥо-сэргэҕэ бастыҥ уопутун үллэстэригэр, сурунаал нөҥүө сиһилии тиэрдэригэр көрдөстүбүт.

Агафья Афанасьевна бэйэтэ киһи быһыытынан олус аһаҕас, элэккэй уонна оҕуруот диэн баран муннукка ытаабыт киһи буолан, биир-биэс көрдөһүүтэ суох сып курдук кэлэн, оҕуруотчуттарга наадалаах сүбэлэри оҥорон барда.

Уута суох үүннэрии

“Сухой полив” (уута суох үүннэрии) диэн соҕуруу эрэгийиэннэргэ өрдөөҕүттэн биллэр ньыма. Ол гынан баран Саха сиригэр бу албаһы баһылаабыт, ымпыгын-чымпыгын бүтүннүү үөрэппит, өр сылларга кэтээн көрбүт оҕуруотчут тарбахха баттанар. Агафья Афанасьевна олор истэригэр киирэр. “Олох эдэр эрдэхпиттэн дьарыктанабын, номнуо отучча сыл буолла” диэн билинэр. Дьэ, бу ньыма сүрүн бириинсибэ туохха эбитий?

Ону быһаарыах иннинэ, өссө биир ыйытыкка хоруйдуур тоҕоостоох. Ханнык баҕарар үүнээйи үчүгэйдик үүнэригэр, сүрүннээн, туох наадангый? Биллэн туран, уу! Оттон уу, төһө да элбэх күөллээх-өрүстээх өрөспүүбүлүкэҕэ олорбуппут иһин, босхо кэлбэт. Төһөлөөх элбэх оҕуруот аһын үүннэрэр баҕалаах киһи уута суох буолан сарбыллан олороро буолуой! Киһи барыта ардах уутун хаһаанар кыаҕа суох. Бөһүөлэктэргэ биир буочука уу сыаната, ортотунан, 150-200 солк. Бу – тыа дьонугар элбэх харчы! Аны туран, биир буочука уу төһө бэйэлээх үүнээйигэ тиийиэй? Ол да иһин буолуо, уу-хаар кэмчи бөһүөлэктэригэр дьон оҕуруот диэҥҥэ сыста да сатаабат. Ол гынан баран бу Орто дойду олоҕо биир мэлдьэһиллибэт үчүгэй өрүттээх: киһи тыыннааҕын тухары үүтү-хайаҕаһы хаһан баҕарар тобулар гына айыллыбыт. Быһата, кэмчи уулаах-хаардаах ыаллар “сухой поливы” сэҥээриэхтэрин сөп. Холобур, Агафья Афанасьевна маннык ньыманан күһүн аайы киһи мыыммат үүнүүтүн хомуйар эбит:

– “Сухой поливы” отучча сыл туһанан кэллим. Ол курдук, хаппыыста, кукуруза, горуох, бобтуҥулар, помидор маннык албаска олус табыллан үүнэллэр. Таһырдьа үүнэр үүнээйилэрбин, үгэс курдук, ыам ыйын бүтүүтэ сөрүүн эрдэҕинэ көһөртөөн барабын. Ити кэмҥэ халлаан наһаа итийэ илик буолан, үөҥҥэ ылларбаттар. Холобур, хаппыыстаны ылан көрүөҕүҥ. Хаппыыстаҕа уһун сайыны быһа да ууну анаан кутумуохха сөп. Уута да суох хаппыыста олус бөдөҥ буолан тахсар. Миэннэрэ күһүнүн 12-13 киилэҕэ диэри төкүнүйэн тахсаллар.

“Бириинсибэ хайдаҕый?” диэтэххэ...

Бастаан хаппыысталарым олоруохтаах лууҥкаларын (дьаамаларын) хаһан бэлэмниибин, онно буоругар күүскэ иҥэринэрин курдук сылаас ууну дэлэччи кутабын. Лууҥка олох инчэҕэй, сииктээх буолуохтаах. Ол кэннэ 2 хонук туруоран сиигин иҥэрдэбин. Уутун иҥэриммитин кэннэ, дьэ, тутатына тааска толору күлү сиидэлиибин. Онно 2 бакыат лавр илииһин илиибинэн илдьиритэн баран кутабын уонна булкуйабын. Маннык биир таас 80-90 ук хаппыыстаҕа тиийэр. Сииктээх лууҥкаҕа буорун үрдүгэр күллүү-күллүү олордон барабын. Оччоҕо лавр сыта-сымара тахсар. Инньэ гынан бастакы күннэригэр үөн-көйүүр чугаһаабат. “Сухой полив” сүрүн үчүгэйэ итиннэ сытар – үөн-көйүүр үөскээбэт. Буора кураанах буолан төрүүр-ууһуур кыахтарын былдьаталлар, ыамалара, личииҥкэлэрэ кууран-хатан өлөн хаалаллар.

Мин хаппыысталарбын киэһэ 9 чаас кэннэ тахсан көмөр идэлээхпин. Урут эдэр эрдэхпинэ сүүс сүүрбэччэ хаппыыстаны холкутук үүннэрэр этим. Билигин сааһыран, ону икки төгүл аҕыйата сылдьабын. Тахсан хортуоппуйу көмөр курдук биир-биир эргиччи тээпкэлээн кэбиһэбин. Оччоҕо хаппыыста сииги салгынтан бэйэтэ оборон ылар. Түүн сиик бөҕө түһэрин бэйэҕит да билэн эрдэххит. Кураанах буор ону бэйэтэ оборор. Бастаан утаа, дьон наһаа сөҕөр этэ. Билигин бэйэлэрэ үөрэнэн киэҥник туһанар буоллулар. Ити курдук, киэһэ аайы аҕыйах мүнүүтэ тахсан, эрчиллэ таарыйа, буорун сахсатан тээпкэлиибин. “Сухой поливынан” үүммүт хаппыыста туох да ураты амтаннаммат. Олус минньигэс уонна сүмэлээх буолар. Маннык мин икки суорду олус сөбүлээн үүннэрэбин. Бастакым – “Мегатон”. Бу көрүҥ аһытарга, тууһуурга олус барсар. Оттон “Ринда” диэни өр харайыахха сөп. Өскөтүн “Кыым” хаһыакка икки хос суулаан баран оҥкучахха силиһинэн өрө ууран кэбистэххэ, кулун тутарга диэри сип-сибиэһэй сытыан сөп.

Уута суох үүннэриигэ оҕурсу, тыква уонна кабачок барсыбаттар. Балар сииктээх буорга үүнүөхтээхтэр.

Уута суох өссө тугу үүннэриэххэ сөбүй?

Помидор уута суох үүннэриигэ эмиэ олус барсар. Ол гынан баран адьас биир да таммах уута суох син биир үүммэт эбит. Онон оҕуруотчут маннык албастааҕын кэпсээтэ:

– Мин бааһынаҕа үүнэр помидорбар биир нэдиэлэ уу кутабын, оттон иккис нэдиэлэтигэр уута суох ньыманы туһанабын. Бу түгэҥҥэ эмиэ үөн үөскээбэт. Итинник солбуһуннара сылдьан “уулаттахха”, наһаа үчүгэйдик уонна өлгөмнүк ас кутар.

Субу курдук ньыма кукурузаҕа эмиэ табыллар. Агафья Афанасьевна “кукурузабар 10 күҥҥэ биирдэ эбэтэр иккитэ уу кутабын” диир.

– Кукурузабын бэйэм кэнсиэрбэлиибин. Маҕаһыынтан кукуруза хаһан да атыыласпаппын. Сууйан баран буһарабын. Илдьириппэппин. Ол кэннэ салапааҥҥа кутан баран тоҥорон кэбиһэбин. Салаакка, соркуойга, о.д.а. бүлүүдэлэргэ кутан сиирбитин сөбүлүүбүт.

Тэпилииссэҕэ үүнэр мачаалка

Былырыын оҕуруотчут Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн тэриллэр Тыа сирин дьахталларын сүлүөтүгэр кэлэн кыттыбыта. Онно Агафья Афанасьевна люффа диэн үүнээйини билиһиннэрбитин сүлүөккэ кэлбит кэрэ аҥаардар бары сэҥээрбиттэрэ. Онон бу үүнээйи туһунан эһиэхэ анаан эмиэ кэпсииригэр көрдөстүбүт.

– Люффа диэн оҕурсуга майгынныыр үүнээйи. Тэпилииссэҕэ ичигэскэ уонна сииктээххэ үүнэр. Мантан эт суунар күлбүһэх (мачаалка) оҥостоллор. Илийдэҕинэ бу күлбүһэх минньигэс баҕайы сыты таһаарар. Мин люффаны муус устар ыйга арассаадалаан олордобун. 3 уктан 6 мачаалка тахсар. Көрүүтэ-харайыыта үүт-үкчү оҕурсу курдук. Атырдьах ыйыгар сибэккилиир. Онто атыырга уонна тыһыга арахсаллар. Ону илиинэн куоппастыыбыт. Барытын буолбакка, этиллибитин курдук, 3 эбэтэр 4 эрэ. Балаҕан ыйын ортотугар оҕурсу курдук улааппытын кэннэ быһан ылан дьиэҕэ киллэрэн сөрүүн уонна хараҥа сиргэ ууран кэбиһэбит. Ол сытан кини кууран-хатан хаалар, бороҥнуну өҥнөнөр. Сахсыйан көрдөххө, хаппыт сиэмэлэрэ иһигэр толугураан иһиллэр буолуохтаахтар. Оччоҕо түөрт дьөлөҕөс оҥорон, сиэмэлэрин онон сүөкээн кэбиһэбит. Ол кэннэ хаҕын илиибитинэн кум-хам тутан дэлби убахтыыбыт, онтубут үүт-үкчү мачаалка буолан тахсар. Олус сымнаҕас уонна үчүгэй сыттаах буолар. Оҕолору, кырдьаҕас дьону сууйарга ааттаах. Ону таһынан, иһит сууйарга күлбүһэх быһыытынан эмиэ барсар.

Дьиҥэр, люффа кыратыгар сиэниллэр үүнээйи. Ол гынан баран биир бэйэм мачаалка эрэ оҥороору үүннэрэбин. Сиэмэтэ маҕаһыыннарга сэдэхтик атыыланар. Почтанан сакаастаан ылыахха сөбө буолуо. Бэйэм эмиэ атыылыыбын. Ол эрээри, билэр дьахталларым өр гымматтар, былдьаһыгынан ылаллар.

Биир уктан ыстакаан кэриҥэ арахис

Кэлин арахис сөбүлээн үүннэрэбин. Наһаа эрдэ олордубаппын. Сиэмэтин оҕуруот аһын атыылыыр базалартан булан атыылаһааччыбын. Саамай сүрүнэ, ханнык да “таҥастааһыны” ааспатах, айылҕаҕа хайдах баарынан сылдьар сиэмэ буолуохтаах.

Эриэхэ сиэмэтин ойуур муоҕар сытыаран тылыннарабын. Уопсайынан, ханнык баҕарар үүнээйи сиэмэтэ ойуур муоҕар олус үчүгэйдик тыллар. Муоҕу күһүн уонна саас тахсан хомуйабын. Муох үрдүгэр сиэмэлэри таммалатабын уонна чараас гына эмиэ муоҕунан бүрүйэн кэбиһэбин. Ол кэннэ ыстарар тэрилинэн уунан ыстара сылдьабын. Маннык ньымаҕа сиэмэ аҕыйах хонугунан тыллыбытынан барар.

Арассаадатын улахан иһиккэ олордобун. Иһит ортотугар эрэ диэри буордуубун. Үүнээйи улаатан истэҕин аайы буорун элбэтэн иһэбин. Онтон намыһах, “сылаас” кирээдэҕэ көһөрөбүн. “Сылаас” кирээдэ диэн анныгар сүөһү-сылгы саахтаах буору ааттыыллар. Көннөрү үүнээйи курдук олорор. Араҕас дьүһүннээх сибэккилэнэр. Онто буор анныгар киирэн эриэхэҕэ кубулуйар. Биир уктан 15-20 устуука эриэхэни хомуйаҕын. Онтубут ыстакаан кэриҥэ буолар. Быйыл үһүс сылбын этэҥҥэ олортум.

Агафья отону харайар албаһа

Агафья Афанасьевна оҕуруокка, сир аһыгар сыһыаннаах араас албаһын киһи ааҕан сиппэт. Өр сыллаах үлэтин түмүгэр арааһы барытын боруобалаабыт, көдьүүстээх ньымалары тобулбут киһи буоллаҕа. Дьиҥэр, бу ыстатыйаҕа кини билиитин-көрүүтүн кыра да быһаҕаһа киирбэтэ. Холобур, отону маннык харайалларын тус бэйэм аан бастаан иһиттим.

– Күһүн отоннуубун. Отоммун ыраастыыбын. Онтон ханнык баҕарар кээмэйдээх бааҥкалары ылабын. Үчүгэйдик сууйабын-сотобун, куурдабын. Бааҥкаларбар отоннорбун кутабын уонна буочукаттан баһан ылан сиикэй сөрүүн ууну ыы-быччыры кутаттаан кэбиһэбин. 2 лиитэрэлээх бааҥкаҕа 2 эрэ ыстакаан уу киирэр. Ол кэннэ оҥкучахха киллэрэн ууран кэбиһэбин. Маннык харайыллыбыт отон туох да буолбат, сибиэһэйин сүтэрбэт, хайдах баарынан икки-үс сыл таах сытар.

“Доширакка” үүнэр дьэдьэн

 Дьэдьэн сылын аайы дэлэйдик үүммэт, бэрт хаппырыыс үүнээйи. Бэл диэтэр, дьэдьэнинэн аатырар Аммаҕа үүнэр-үүммэт дьыллаах-кэмнээх буолар. Аны туран, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска, бырдах-оҥоойу быыһыгар дьэдьэнниир -- сыанан аҕаабат дьыала. Онон сорох оҕуруотчуттар оҕуруоттарыгар бу минньигэс отону үүннэрэн көрөр буоллулар. Агафья бэйэтэ туспа суорт дьэдьэннээх. Онто үчүгэй көрүүгэ сылын аайы ас кутар:

– Хас эмэ сылы быһа тохтообокко дьаныһан үлэлээн, дьиэтээҕи дьэдьэн суордун селекциялаан таһаардым. Бу дьэдьэн кээмэйинэн ойуур киэниттэн быдан бөдөҥ. Ол гынан баран ойуур дьэдьэнин кытта ыкса аймахтыы буолан, амтанынан уонна сытынан-сымарынан киниттэн хаалсыбат. Билигин бэйэм сиэмэ таһааран сөбүлээн олордобун.

Дьэдьэни доширак иһитигэр олордор табыгастаах. Тоҕо диэтэххэ, матырыйаала сылааһы өр тутар. Сылаас уу түргэнник сойо охсубат. Дьэдьэн элбэх ноһуомнаах буору сөбүлээбэт. Онон тэпилииссэ көннөрү буорун киллэрэн, марганкалаах уунан үөнүн-көйүүрүн өлөрөбүн, ол кэннэ сиэмэбин кутан баран чараас буорунан саба бүрүйэн кэбиһэбин. Арыый борбуйун көтөхпүтүн, 4-5 сэбирдэхтэммитин кэннэ, көһөрөбүн. Мин арассаадам 100 % тыыннаах хаалар.

Сиэмэбин олунньу 20 күнүттэн тылыннаран барабын. Түннүккэ күн сырдыгар ууран кэбиһэбин. Доширак хаҕын икки хос гынар ордук. Ууну быыл курдук таммалатабын эрэ. Илиибин ууга уган сиигирдэн баран ону таммалатабын. Сорох хаһаайкалар дьэдьэн олордоллоругар сыыһа уу кутан кэбиһэн иэдэйэллэр. Саҥа быкпыт үүнээйи оҕунна да онон бүтэр, кыайан өрүттүбэт. Онон хас биирдии үүнээйигэ киһилии сыһыаннастахха эрэ “киһи-хара” буолар.

Оҕуруотчут инники былаана

 Агафья Афанасьевна Саҥа дьыл кэннэ өссө биир саҥа үүнээйигэ ылсан эрэр. Ол курдук, дьиҥнээх бурдук үүннэрэн дьиэ кэргэнигэр дьиҥнээх килиэби амсатар баҕалаах. Билигин ханнык баҕарар килиэп тиэстэтин доруоһалаан охсоллор. Күннэтэ сии сылдьар да бурдукпут булкаас састааптаах. Онон хас биирдиибит дьиҥнээх килиэп амтанын билбитэ дуу, суоҕа дуу, улахан саарбахтардаах:

– Бурдук үүннэрэр баҕалаахпын. Билигин хмель үүннэрэбин. Ону мүөттээн уонна саахардаан аһытыы (закваска) оҥоробун. Күн бүгүн “обойная” дэнэр бурдук ханна да суох. Көрбөтөҕүм ыраатта. Дьолго, дьиҥнээх улахан туорахтаах сэлиэһинэй сиэмэтин буллум. Ону үүннэрэн бурдук мэһийэн көрүөм. Уонна хмель аһытыылаах тиэстэ охсон дьоммор дьиҥнээх килиэби амсатар улахан баҕалаахпын. Ол үлэм төһө табыллыбытын кэлин кэлэн кэпсиэм.

Түмүк оннугар

       Бу ыйтан саҕалаан оҕуруотчуттар түбүктээх үлэлэрэ саҕаланыа. Онон Агафья Афанасьевна ыллыктаах сүбэлэрэ кимиэхэ эрэ туһалаах буолуохтара, кимиэхэ эрэ саҥа идиэйэлэри саҕыахтара диэн эрэнэбит. Аныгы уустук кэмҥэ хас биирдиибит эбии дохуоттаннаҕына эбэтэр эбии ас-үөл булунар суолу тобуллаҕына эрэ этэҥҥэ сылдьар үйэтэ кэллэ. Онон үлэҕэ-хамнаска кытаатыаҕыҥ, кытарчы көрүөҕүҥ!

       Агафья Афанасьевна Тарасоваттан Инстаграмҥа @tarasova.agafia диэн страницаҕа киирэн сүбэлэттэриэххитин, уопут атастаһыаххытын сөп.

Илья ОКОНЕШНИКОВ,  "Байдам" сурунаал