КҮӨХ АС
Үрүҥ аска үүттэн оҥоһуллар ас, Хара аска эт, балык астар уонна тэллэй киирсэр буоллахтарына, Күөх аска үүнээйиттэн оҥоһуллар астар – оҕуруот аһа, бурдук ас уонна сир аһа киирэллэр.
САХА СИРИН ҮҮНЭЭЙИТЭ УРАТЫ ИҤЭМТИЭЛЭЭХ
Биһиги айылҕабыт олус тыйыс, сайыммыт кылгас, түүнэ сөрүүн, кыһыммыт уһун. Ол иһин үүнээйибит буһан-хатан, тымныыга эриллэн умнаһыгар, сэбирдэҕэр уонна аһыгар тулалыыр эйгэ ыарахан усулуобуйатын тулуйарга туһалыыр араас эттиктэри мунньунар. Ол курдук, биһиэхэ үүнэр үүнээйилэргэ белок икки көрүҥэ баара биллибитэ. Саха сирин үүнээйлэригэр тымныы температураҕа үлэлиир кыахтаах КРИОБЕЛОК диэн белок туспа көрүҥэ үөскүүр. Саахар, С битэмиин, арыы, эмтээх бэссэстибэлэр сылаас сиргэ үүнэр үүнээйилэрдээҕэр биһиэннэригэр лаппа элбэхтэр. Дьэ онон биһиги Саха сиригэр үүммүт Күөх ас эргиччи үчүгэйин билиэхтээхпит, сыаналыахтаахпыт уонна бэйэбитин Күөх аһынан толору хааччынар соругу туруорунуохтаахпыт.
Саха сирин ураты иҥэмтиэлээх отун сиэбит сүөһү этэ эмиэ үчүгэй хаачыстыбалаах буолар. Саха ынаҕын этэ миинэ барарынан, сытынан-сымарынан, амтанынан, тотоойутунан кэлии эттэрдээҕэр төһө эмит ордугун киһи барыта билэр буолуохтаах.
КҮӨХТҮҮ ТОҤМУТ СҮӨҺҮ АҺЫЛЫГЫН БЭЛЭМНИЭХХЭ
Оппут хаачыстыбата үчүгэйэ бэрт буолан, урут сүөһү туох да эбии аһылыга да суох ыанара, кыстыыра, төрүүрэ-ууһуура. Ол гынан баран, сүөһү доруобуйата, аһа – тылыгар, диэн өйдүбүл сахаларга былыргыттан баар. Ону билигин сиилэһи, сенааһы, араас ыарахан сыаналаах комбкорм сиэтэн ситиһэбит. Оттон сыаналаах комбикормны атыылаһары аҕыйатар сыалтан, күөхтүү тоҥмут сүөһү сиир сүмэһиннээх аһын дэлэччи үүннэрэн ситиһэр кыах үгүс хаһаайыстыбаларга, дьиҥинэн, баар. Саха сиригэр ити ньыма боруобаламмыта син ыраатта.
Күөхтүү тоҥмут сүөһү сиир отун бэлэмниир идеята судургу. Сүмэһиннээх, горох, оруос о.д.а. курдук тымныыны тулуйумтуо үүнээйилэри олус хойут – атырдьах ыйыгар ыһаллар. Оччоҕо үүнээйи күөх маассаны үгэннээн биэрэ турар кэмигэр тоҥоруу буолар, от күөхтүү тоҥор. Итинник от хачыстыбата сибиэһэй оттон итэҕэһэ суох диэн суруйаллар.
КҮӨХ АҺЫ КУРУУК СИЭХХЭ
Саха отунан аһылыктаммат да диэтэллэр, кэлиҥҥи кэмҥэ дьон үксэ теплицаланан, оҕуруоттанан син Күөх аһы сиир буолла. Ол гынан баран, күөх ас айылҕа уһугунна да куруук баар да ону тутта үөрэнэ иликпит. Холобур, саас мутукча тылынна да быһа тардан сии сылдьыахха сөп. Луук, кииһилэ, ытырыык от онтон да атын хонууга үүнэр от эрдэ тахсар. Ону сэргэ ханнык баҕарар мас, от – хатыҥ, харыйа, бэс, тиит, дөлүһүөн, моонньоҕон, хаптаҕас, биэ эмиийин, дьэдьэн о.д.а үүнээйилэр сэбирдэхтэрин чэйгэ быраҕан иһэр киһи аҕыйах. Онно төһөлөөх элбэх битэмиин, минерал баарын дьон билбэт.
Оҕуруокка үүннэрэр аспыт арааһа аҕыйах, ону элбэтэн биэриэххэ, хардары-таары уопут атастаһыахха. Кэлин санберри, физалис бэркэ үүнэрэ билиннэ. Эриэппэни умнан эрэбит.
Сир аһын син хомуйабыт да, хонууга үүнэр от үүнээйилэри оччо туһаммаппыт.
Бэйэбитигэр үүммүт оҕуруот, сир аһа, кэлиилэрдээҕэр быдан туһалаах диэн өйдөбүлүнэн салайтаран, элбэҕи үүннэриэххэ, элбэҕи хомуйан хаһааныахха этэ.
ТАҤАРАИАНСТВО ”АЙЫЫ АҺА – ЛАБЫРЫАЙ”, - ДИИР
Сахаҕа БУРДУК диэн тыл баар. Ол аата, бурдугу билэр, бурдуктан ас-астыыр буолуохтаах. Ол умнуллубут курдук.
Хобордооҕо суох кэмнэригэр, чиэстэни эт, балык курдук үөлэн сиир буолуохтаахтар, бэл мин билэрбэр үөлэллэр этэ. Бурдугу бутугаска буккуйан хааһылаан сииллэрэ биллэр. Саламаат түүрк омук аһа. Итини таһынан, ЛАБЫРЫАЙ диэн алаадьыны маарынныыр ас баар. Ити арааһа алаадьы үөскүү илигинээҕи саха бурдук аһа буолуо диэн сэрэйиэххэ сөп. Сотрутааҕыга диэри Бүлүү эргин лабырыайы оҥороллор этэ. Лабырыай диэн ааттаах киһини билэр этим. Ол гынан баран, тоҕо эрэ Лабырыай ханнык да тылдьыкка киирбэтэх.
Хобордооҕо суох лабырыайы хайдах буһаралларын билбит суох.
Оттон алаадьы, лэппиэскэ – нууччалартан кэлбит астар.
Ити суруйбуппар олоҕуран, Лабырыайы саха төрүт бурдук аһынан ааҕыахха сөп. Ол иһин Алгыстарга, Уоту, Иччилэри анаан-минээн аһатарга мантан инньэ алаадьы оннугар саха төрүт бурдук аһын ЛАБЫРЫАЙЫ туттуллуохтаах.
Лабырыай оҥоһуута судургу. Чиэстэни ыаммытынан, эбэтэр сэппэрээтэрдэммит үүккэ туус эбэн ытыйан алаадьы чиэстэтин саҕа хойуу гына охсоллор. Чиэстэҕэ сымыыты булкуйбаттар. Алаадьытааҕар арыый обургу, төгүрүк гыналлар.
Былыргы кырдьаҕастар ынах уоһаҕын, кэлэҕэйин сиэбэттэр, уоһахтаах аһы уокка кээспэттэр этэ. Ол итэҕэли кытары сибээстээх туох эрэ төрүөттээх буолуохтаах. Онон уоһахтаах алаадьыны, кэлэҕэй үүтүн-суоратын оҕо-дьахтар аһыыра. Итинэн сиэттэрэн, Лабырыай чиэстэтигэр сымыыты, сымыыт бороһуогун эбиллиэ суохтаах.
ИҺЭР УУ
Киһи этэ-сиинэ 80% бырыһыана ууттан турар. Ууга үгүс макро-микроэлеменнэр бааллар. Билигин атыыланар ууну ньылбы ыраастаан баран бытыылкаҕа куталлар. Ити дьиҥэр дистиллированнай, киһиэхэ буортулаах «өлбүт» уу, ол иһин бата иһэр табыллыбат.
Тыаҕа муус уутун иһэр сөп. Былыр дьон атын сиргэ көһөн баран ыарыйдаҕына “Уутугар табыллыбатах буоллаҕа,» - диэччилэр. Онон төрөөбүт түөлбэ уутугар эт-сиин үөрэнэр. Ыарыйдахха түөлбэ уутун ылларан эмп курдук туттуохха сөп.
Биһик ыйаммыт сирин буора эмиэ эмтээх. Ол иһин былыргылар атын сиргэ баралларыгар саппыйаҕа өтөхтөрүн буорун уктан бараллара.
Киһи этэ-сиинэ куруук утата сылдьар, ол иһин чаастатык кыра-кыралаан уу, чэй иһэ сылдьарга сүбэлэнэр.
КЫҺЫН ЫНАХ ҮҮТҮН, ЭТИН ХААЧЫСТЫБАТА МӨЛТҮҮР
Кыһын ынах ойбонтон уулуур. Кл уутун ырааһа муу буолар, оттон муус аннынаҕы туу хойдор, кирэ элбиир.
Итинник ирдээх ууну испит ынах уутун кирэ үүтүтгэ уонна этигэр таҕанар. Онон кыһыҥҥы кэмнээҕи ынах үүтэ уонна этэ сайыҥҥыга хаачыстыбатынан тиийбэт. Кыһын ынах хаампат, хамсаабат, ыраас салгынынан тыыммат, ол бородууксуйа хаачыстыбатыгар эмиэ охсор.
САДЫРЫН УУТА ЭМТЭЭХ
Садырын уута диэн сааскы бастакы чалбаҕы эбэтэр бастакы хаар уутун этэллэр. Өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан ыран-дьүдьэйэн ыалдьан нэһиилэ дьөөдьөҥнөһөр сүөһүлэр садырын уутун истэхтэринэ тута кэриэтэ сэниэ киирэн, өрүттэн баралларын билэллэрэ. Садырын уута, дьиҥэр хайа баҕарар тоҥон баран ирбит уу (талая вода) киһиэхэ-сүөһүгэ туһалааҕын билим дакаастаан турар.
Дьиэҕэ садырын уутун бэлэмнээн иһэр туһалаах. Кыраан, күөл утун оргутан сойутан баран, пластмассабай бытыылкаҕа кутан морозильникка эбэтэр таһырдьа тымныыга туруоран тоҥороллор. Ситэ тоҥо илигинэ ылан убаҕас, кирдээх уутун тоҕоллор. Онтон мууһун уулларан баран дьиэҕэ туруоран, арыый сылыйбытын кэннэ эмп урдук чааскы аҥаардыытынан иһэллэр. Ити уу өр турбат 8 чааһынан эмин сүтэрэр.
ТҮМҮК ОННУГАР
Биһиги төрүт аска улахан болҕомтобутун уурбут төрүөппүт – киһи этэ-сиинэ төрөөбүт дойдуну, төрүт түөлбэни, Ийэ айылҕабытын кытары ыкса сибээстээҕин көрдөрүү. Онон чэгиэн туруктаах, ситиһиилээх, дьоллоох олохтоох буоларга төрүт аспытын өрө тутуохтаахпыт, бэйэбитин олохтоох төрүт асптытынан толору хааччыныахтаахпыт, Ийэ айылҕабытыттан тэйиэ суохтаахпыт диэн чиҥник өйдүөхтээхпит.
Айыы Тойон Таҥара итэҕэлэ - Таҥараианство итинник түмүккэ аҕалар.
