Киһи аймах былыр-былыргыттан кинини инникитин туох күүтэрин, төһө байыаҕын, төһө уһуннук олоруоҕун, кыыс аймах хаһан, хайа киһиэхэ кэргэн тахсыаҕын, хас оҕолонуоҕун, о.д.а. билиэн олус баҕарар идэлээх. Ол иһин араас ньыманан бэйэлэрэ билгэлэнэллэр, хаартынан сэрэбиэйдэтэлэр, көрбүөччүгэ сылдьаллар.
Дьон олус маассабайдык Таҥха кэмигэр билгэлэнэр үгэстээх. Итини таҥхалааһын диэн ааттыыллар. Таҥхалааһын көрүҥэ балачча элбэх. Ол курдук, бу кэмҥэ түөрэх кэбиһэллэр, хаартынан билгэлэнэллэр, биһилэх көрөллөр, блүүһэ сүүрдэллэр, остуоол, олоппос хаамтараллар, Сүллүүкүнү иһиллииллэр о.д.а.
Владимир Кондаков Таҥхалааһыны улахан ыар аньыынан ааҕара, онон бэйэлэрин итэҕэйээччилэрин таҥхалылларын букатын боборо. Оттон Тэрис Тҥхалааһыны утарбат этэ, өссө бэйэтин Айыытын дьиэтигэр Таҥха киэһэлэрин ыытара.
Таҥараианство өбүгэлээрбит үгэстэригэр олус харыстабыллаахтык сыһыаннаһар. Онон Таҥхалааһыны утарбат. Ол гынан баран Таҥараианство сахаларга Үрүҥ уонна Хара итэҕэл баар диир.
Үрүҥ итэҕэл Айыы Таҥараны, Үрдүк Айыылары билинэр, Айыы Таҥара Сирдэҕи үлэһиттэрин – улахан Иччилэри Байанайы, Аан Алахчыны, Уукуну (Күөх Боллох), Суол иччитин, Уот иччитин о.д.а. ытыктыыр.
Оттон Абааһылары, өлбүт киһи үөрүн, Аллараа дойду олохтоохторун кытары алтыһар дьон Хара итэҕэллээхтэр.
Таҥараианство онон Хара итэҕэл таҥхатын - өлбүт дьон үөрүн ыҥыран бүлүүһэ сүүрдэн билгэлэниини, остуол сүүрдүүтүн, о.д.а спиритизми туһанан билгэлээһини утарар уонна аньыынан ааҕар.
Таҥха кэмигэр, ол аата тохсунньу 7-с кһнһтэн 20-с күнүгэр диэри тулалыыр эйгэ аһыллар, бары-барыта иччилэнэр, киһи барыны-бары билэр, таайар дьоҕура улаатар. Бу кэмҥэ Сир икки Үөһээ Айыылар – Таҥха, Дьылҕа уонна Билгэ Хаан олорор 7-с халлааннарын кытары быһа сибээстэһэр ханаал үөскүүр. Онон ону-маны таайыахха, билгэлиэххэ, ити ааттаммыт Айыылартан тугу- эмэни көрдөһүөххэ эмиэ сөп.
Аллараа дойду 7-с Халлаана эмиэ аһылынна, онон бу күннэргэ абааһылартан эмиэ сэрэниэхтээххит.
Сахаларга Таҥхалааһын 70-ча көрүҥэ баар дииллэр.
КУҺАҔАНТАН КӨМҮСКЭНЭР АПТААХ ТЫЛ
Таҥхалааһынтан киһи үчүгэйи күүтэр. Таҥхалааһын түмүгэ үчүгэй буоллаҕына киһи санаата бөҕөргүүр, инникитигэр эрэллэнэр. Ол гынан баран, таҥхалааһын куруук үчүгэйи эрэ түстээбэт, куһаҕаны түүйүөн эмиэ сөп. Оччоҕо киһи санаата түһүөн, ыалдьыан-сүтүөн да сөп. Ол иһин таҥхалааһыҥҥа даҕаны, атын ханнык баҕарар куһаҕан бит-билгэ билиннэҕинэ онтон тута ыраастанар эрэллээх ньыма баар. Ол курдук, таҥхалааһын куһаҕаны билгэлээтэҕинэ тута саҥа таһааран эрчимнээхтик «КЫЙ!» - диэн аптаах тылы этэҕин уонна ол куһаҕаны үс төгүл сапсыйан бэйэҕиттэн үүрүөхтээххин уонна миэхэ сыстыбатын диэн биэс тарбаххын бииргэ тутан баран, сахалыы кириэс охсунуохтааххын.
ХААРЫ СИИДЭЛЭЭҺИН
Сэргэ төрдүгэр, дьиэ, хотон ааныгар хаары сиидэлээн куталлар. Сарсыардэ эрдэ туран ону көрөллөр. Өскөтүн ынах, сылгы суола киирэр буоллаҕына сүөһү эбиллэр, оттон тахсар буоллаҕына сүөһү ахсаана аҕыйыыр.
Дьиэ ааныгар оҕо суола киирбит буоллаҕына бу сыл оҕо төрүүр. Оттон улахан киһи киирбит суола – кийиит, эбэтэр күтүөт кэлэрин билгэтэ. Киһи тахсыбыт суола баар буоллаҕына ким эмэ өлөр диэн буолар.
НЬУОСКАЛААХ УУНУ ТОҤОРУУ
Киэһэ ньуоскаҕа ууну кутан баран таһырдьа, балкоҥҥа таһааран эбэтэр морозильникка, уураллар. Дьиэҕэ баар киһи барыта кыттыан сөп. Сарсыарда киллэрэн чинчийэллэр. Уу төһөнөн элбэх буола бөллөрүттэ тоҥор да ол киһиэхэ соччонон элбэх харчы, баай-дуол баар буолар. Оттон уу килэккэй гына тоҥмут буоллаҕына быйылгы дьылга байар туһунан толкуйдуо суохтааххын.
ТҮӨРЭҔИНЭН БИЛГЭЛЭНИИ
Таҥхалааһын саамай боростуой уонна түргэн эппиэти биэрэр биир көрүҥүнэн Түөрэх быраҕыыта буолар. Түөрэх быраҕарга былыр мас хамыйҕы тутталлара. Сороҕор бэл үтүлүгү, бэргэһэни да туһаналлара. Билиҥҥи кэмҥэ ханык баҕарар ньуосканы туһаныахха сөп. Ньуосканы ким баҕарар быраҕан билгэлэнэр кыахтаах. Ол туһугар билгэлэнэр киһи ньуосканы сүүһүгэр даҕайан туран ботугураан эппиэт ылыан баҕарар хайа баҕарар ыйытыгын биэрэр. Онно баҕа санаатын сэргэ “Баҕа санаам туолуох буоллаҕына олорчу түс, туолуо суох буоллаҕына умса түс!”- диэн көрдөһҕхтээх. Ол кэнниттэн аҥар тобугунан төҥүргэстээн олорон «Кыырык» диэн баран ньуоскатын үөһэ быраҕар. Өскөтүн ньуоската аһыыр өттүнэн олорчу түстэҕинэ, ол аата баҕата туолар, онтон үөрэн «Тускуо!» - диэн хаһыытыахтаах. Өскөтүн ньуоска умса түстэҕинэ, баҕаҥ туолбат диэн буолар. Оччоҕо оргууй «Былаҕай» - диэхтээх. Ол гынан баран, ньуосканы 3-тэ быраҕыахха сөп, онтон 3-н бииригэр олорчу түстэҕинэ, ол аата баҕа санааҥ, сыһан-соһон да буоллар туолар диэн буолар. Оттон 3 быраҕыы тухары умса түстэҕинэ “Кый!» - диэн аптаах тылы этээт үстэ сапсыйан баран сахалыы кириэстэннэххинэ куһаҕан үүрүллэр, туох да содул суох буолар.
Түөрэҕи элбэх киһи мустан олорон барыларыгар сыһыаннаах ыйытыгы биэриэхтэрин эмиэ сөп. Оччоҕо түөрэҕи баар дьонтон аҕа саастаах киһи быраҕар.
СҮЛЛҮҮКҮТТЭР
Сүллүкүнү элэх омук итэҕэйэр. Ол курдук сүллүкүнү нууччалар Шиликун, кытайдар Шуй-луҥ-хуан, комилар Шулейкин диэн ааттыыллар эбит. Сахалар Сүллүүкүнү Айыы да Абааһы да диэбэттэр, туох да иҥэ-дьаҥа суох уу олохтоохтрун курдук саныыллар, кинилэртэн куттамматтар, анаан бэлэх-туһах биэрбэттэр. Сылга биирдэ сиргэ тахсан нэдиэлэ кэриҥэ буолан, оонньоон-көрүлээн, сыньанан баран төттөрү ууларыгар киирэллэр. Киһиттэн уратылара диэн баттаҕа, хаастара, кыламаннара уонна бытыктара суох. Олус элбэх харчылаахтар, хаартылыылларын сөбүлүүллэр. Ол харчыны киһи мүлчү туттаран ыллаҕына 3 күн иһигэр туттан бүтүөхтээх. Инньэ гымматаҕына -4-с сарсыардатыгар сүллүүкүн харчыта ньамах буолан хаалар үһү.
Сүллүүкүн дьиэ хайааччылара, ол аата тахсар сүллүүкүттэргэ анаан дьиэ бэлэмнээччи үлэһиттэрэ, тохсунньу 6-с – 7-с күннэригэр тахсаллар уонна эргэ өтөхтөрү хайаллар уот оттон сылыталлар. Тохсунньу 14 күнүгэр сүллүүкүттэр оҕолуун-уруулуун бары көһөн тахсаллар. Онтон тохсунньу 19 күнүгэр ууларыгар бары төннөллөр. Сүллүүкүттэр киһи инники олоҕун барытын билэллэр. Ол иһин сүллүкүттэри ойбоҥҥо киирэн иһиллииллэрэ үһү. Ол иһиллээһин сиэрэ-туома уустук, оно билиҥҥи киһи ону кыайан толрбото буолуо.
Онон Таҥараианство үөрэ-көтө Таҥхалыахха, блгэлэниэххэ сөп диир. Ол гынан баран бүлүүһэ сүүрдэн, остуолу хаамтаран о.д.а. Хара итэҕэл сиэрин-туомун туттан блгэлэнэн аньыыны оҥостумаҥ диэн сүбэлиир.
Үүммүт 2019 сыл барыгытыгар дьолу-соргуну эрэ аҕаллын!
Тускуо!
