“Саха” НКИХ биэриитигэр ыам ыйыгар норуот эмчитэ Ирина Петрова туһунан сюжет көстүбүттээх эбит. Ону ватсаап ситимигэр ыыппыттарын көрөөт, олус сэргээн, сирэй көрсүөхпүн баҕарбытым. Хата, үөрүөм быатыгар, Ирина Кузьминична, эппиттэрин курдук Мэҥэҕэ буолбакка, куоракка олорор эбит. 78-с да хаарыгар сырыттар, эбээ киһи “Арчы” дьиэтигэр Афанасий Федоров үөрэҕэр сарсыардаттан киэһээҥҥи диэри үөрэнэ сылдьар кэмигэр түбэспиппин. Онон өрөбүл күҥҥэ дьиэтигэр көрсөргө болдьостубут.
Ирина Кузьминична, төрдө – Мэҥэ Бырамата. Тиэлигилэргэ кийиит эбит. Кэргэнин кытта сарын-сарыннарыттан өйөнсөн, тыл аҥаарыттан өйдөһөн, аҕыс оҕону күн сиригэр көрдөрөн, 52 сыл олорбуттар. Эмчит эбээ элэккэй, элбэх кэпсээннээх, сүбэтэ-соргута үгүс.
Дьону эмтиир дьоҕурум букатын хойут киирбитэ. 50 сааһым кэннэ. Ол иннинэ кыралаан имэрийэр буоларым. Көмөлөһөр дииллэрэ. Маҥнай утаа локатор курдук ытыспынан таҕайан, ыарыы ханан баарын билэрим: тымныы сүүрээн кэлэр буоллаҕына, ол сиринэн ыарыы баар буолар диэн. Ким үөрэппитэ баарай, барытын боруобалаан, эмтии сылдьан сыыйа билэҕин. Дьон туһанным, үтүөрдүм дииллэриттэн, салгыы баран испитим. Билигин ыарыыны харахпынан көрөн быһаарабын. Көстөн кэлэр. Мин баттыалаатахпына, эһиэхэ да көстөр ээ”, -- диир.
Дьиэҕэ киирээти кытта хайдах эрэ билэр сытым муннубар саба оҕуста. Онтум ыарыһахтары эмтииригэр дьиэтин тэтиҥ түспүт маһын уматан, ыраастыыр үгэстээх эбит.
Тутуу баттаһа, бэлиэр таҥнан тахсан эрэр дьахтартан санаатын үллэстэригэр көрдөһөбүн. Маргарита Слепцовабын диэтэ. Амматтан аат ааттаан кэлбит:
– Сүрэхпин, уопсай турукпун эмтэттим. Үс “пуорчалааххын” диэтэ. Ыраастаабытыгар, бэйэм да сөҕүөм иһин, хайдах эрэ чэпчээн хааллым. Туох эрэ ыарахан сүгэһэрдээх курдук сылдьыбыппын. Ол ааста. Ишемическай инсуллуу сылдьыбытым 2011 с., аҥаар өттүм үлэлээбэт буола сылдьыбыта... Оруобуна кэлбиккин диэтэ”, -- диир, бэрт астыммыт туруктаах дьахтар.
Урут түһэн эттэххэ, эмчиппит ийэтин дойдута Болугур эбит. Онно сылдьан бэйэтэ эппитинэн, “айылҕа дьиктилэрин кытта түһүспүт хаартыскатын” көрдөрдө: “Бу, бииргэ олорбуппут 50 сылыгар таһаарбыт кинигэбит. Туохтар баалларын көр: куобах, кыталык, кулааһай, куба, дьон тураллар. Бу Ньыыкан оҕонньор” олорор.
Ирина Кузьминична салгыы биһиги иннибитинэ аҕай кэргэнигэр арыаллатан киирбит торуоскалаах, атаҕын бэрт эрэйинэн соһон хаамар эр киһини көрдө. Александр Ушницкай – уһун айан суоппара, 46 саастаах, бастакытын былырыын баччаларга инсуллаабыт (ишемическай):
– Атахпар тура сылдьан аһардыбыт буолан, кыһамматаҕым. Иккиспин, алтынньы 2-тигэр массыына ыытан иһэн, эмискэ охтубутум. Геморрагическай диэбиттэрэ. Хаҥас өттүм үчүгэйдик үлэлээбэт буолбута. (Барахсан ыарыыта саҥатыгар кытта охсон, тыла бөлүөҕүстэр да кэпсиир. – Л.) Араастаан эмтэнним. Соторутааҕыта реабилитация киинигэр сытан таҕыстым.
Кэргэнэ Нина ситэрэр:
– Киһиҥ мөлтөөтө, дьиэтигэр ылыҥ диэн эрийбиттэрэ. Оптуорунньукка балыыһаҕа киириэхтээх. Хаана хойдубут үһү. Ол иннинэ тутуу баттаһа, кэллибит.
Эмчит ыарыһаҕы курданарыгар диэри сыгынньахтатан баран, сыныйан одуулаһар, илиилэрин эр-биир ылан тутан олорор. Оҥкумалын имэрийээт:
– Бигээн көрүҥ эрэ, бу манан тымырдарын батыһа доробунньаныи укпут курдук, саарыктар бааллар. Бу – тромбозтар. Маны бастакыҥ кэнниттэн тута илбийэн суох оҥорбуккут буоллар, иккистээн ыалдьыа суох этиҥ. Киһи балары бэйэтэ да имэринэн, аһардар кыахтаах. Буут ис өртүнэн, хорук тымырга, эмиэ баар буолааччы. Бэйэм атахпынан куһаҕаммын. Бүтүннүү итинник саарык этим. Ону илиини сылыта-сылыта имэрийиллиэхтээх. Оннук гынан тохтоппутум. Ити тымыр кыра капиллярдарынан бара сатаан баран, тулуйбатаҕына тэстэн хаалар.
Александр:
– Бааллар-бааллар. Ардыгар улааталлар. Өссө көһө сылдьар буолар ээ.
Ирина Кузьминична миигин ыҥыран ыарыһах көхсүн сыныйан көрөргө сүбэлиир:
– Бу сүрэҕин киэнэ, бу харааран таҕыста, быһа барбыта бу сылдьар. Бу “тигэн” эрэбин (Иһиллэр гына “биир, икки, үс...” ааҕа-ааҕа уһуктаах уҥуоҕунан таарыйар-таарыйбат сыһыары тутан ылар). Балары микроинфаркт дииллэр. “Тиктим” да, суола сүтэр. Баас оспутун курдук кылбайан тахсар. Онон тута көрөн иһиҥ. Бу оҕо сүрэҕэ букатын ибилийбит таҥас курдук буолбут.
Мин тугу да сатаан көрбөппүн сэрэйдэ быһыылаах, миэхэ туһаайан: көрбөккүн да? Бу харалар таҕыстылар. Дьэ, онно көрбүтүм, оҥхоҕор курдуктар бааллара, хараҥаран, күлүктэнэн көстөр эбит. Төбөтө уһуктаах уҥуоҕунан баттаабыт сирин түгэҕэр хап-хара туочука көстөр курудк. Ити туох уҥуоҕунан баттыыгын диэбиппэр, кыыл илин атаҕын сототун уҥуоҕа диэн быһаарда.
Киһибит дьөлүтэ баттаатаҕын аайы ыарыыланан “Айакаа!” диэхтиир. Сорох-сороҕор көлөһүнэ сарт түһэр. Олус ыарыыланнаҕына, тохтоон, сынньатар. Инсуллаабыттар киэннэрэ итинник баттаатаҕына атыттардааҕар улаханык уонна күүскэ ыалдьар үһү:
- Ол эрээри ыарыыны билэрэ үчүгэй. Тута кэлбиттэрэ буоллар ньии! Миэхэ реанимацияҕа сыппыт киһини аҕалбыттара. Турбута. Киниэхэ 3 улахан дьөлөҕөс баара. Олору тута “тигэттээбитим”. Ол үс дьөлөҕөс холбоспута буоллар, ол киһи өлөр этэ. Үс дьураа тахсара. Ону көстүбэттэр оҥоруулара диибин. Мин, дьиҥинэн, ишемическэйдэртэн сэрэхэдийэбин. Ол эрээри сорохтор киэннэрэ ааһар. Тураллар. Оттон геморрагическайтан тута аккаастанабын. Тымыр быстыытын, псориаһы, саахарнай диабеты, кыайа иликпин. Былырыын уолум саахарынайынан суох буолаахтаабыта. Эрдэ ылсыбытым буоллар, хайыа эбитэ буолла. Саарбах. (Өрө тыынар).
- Ойууттар, эмчиттэр бэйэлэрин уонна оҕолорун, чугас аймахтарын кыайан эмтээбэттэр дииллэр ээ?
- Бэйэбин сиэркилэҕэ көрүнэн туран эмтэнэбин. Сатаан баттаммаппын эрэ. Оттон иннибин дьөлүтэ баттанабын. Оҕолорбун, аймахтарбын да эмтиибин. Туһалыыр дииллэр.
Ыйытыыларбар хардара-хардара, ыарыһах тобугун имэрийэр, илбийэр, хам тутан чочумча олорбохтуур: “Тобугуҥ хам ылан кэбиспит. “Сүрэхтээхтэр” киэннэрэ итинник буолар. Онтугун хамсатыахпыт”, – диир. Кырдьык, бэрт сотору ыарыһах тобугун чааскыта холкутук сыҕарыҥныыр буолар... Устунан Александрбыт аһааҕырбыт хаҥас атаҕын өрө көтөҕөр, көннөрөр буолан барда. Ирина Кузьминична имэрийэн ыла-ыла, быылтан ыраастанардыы ытыһын тэбэнэр. Балай эмэ, били, төбөлөөх уҥуоҕунан дьөлүтэ баттыалаамахтаат, аны, сиргэ сытарыгар эттэ. Быыһыгар дьээбэлэнэр:
- Орулаа да, сарылаа, аны илбийиэм. Сүрэххин “оҥордум”, онон тулуйуоҥ. Кыанар буоллаххына, бэйэҥ абыраныаҥ.
Балачча хамсатыы, баттааһын кэннэ киһибит хааман көрөн баран: “Атаҕым быдан чэпчээтэ! Маннык буолбатах этэ ээ. Аата, үчүгэйи-ин!” – диэмэхтиир, бытааннык да буоллар төттөрү-таары хаамыталыыр. Кэргэнэ барахсан ону көрөн, үөрүүтүттэн буоллаҕа, хараҕын уута ыгыллан тахсыбытын көрдөрүмээри, бэрт түргэнник туора хаһыйан кэбистэ. “Атаҕын тыаһа кытта уларыйда ээ”, -- диир.
Ирина Кузьминична:
- Үчүгэйдик хаамар буоллуҥ да, уоргаҥҥын барытын чөлүгэр түһэриэм. Тайанан баран атаххын өрө көтөх эрэ. Көр эрэ, ити – ситиһии.
Биирэ сөбүлэһэн: “Улахан ситиһии!”, -- диир.
Эмчит ыарыһах толору токуйбат буолбут атаҕын илиитин күүһүнэн, токутан көрдөрөр: “Быанан маннык тарда-тарда, хайаан да хамсат. Мин саҕалаатым, салгыытын бэйэҥ оҥороҕун”.
Александр, санаата кэлэн, баарыан ыарыыланан тохтоппут бэйэтэ, буутун салгыы баттыырыгар көрдөһөр.
Дьэ, доҕоттор, ити баттатыы ыарыылар ыарыылара диир оруннаах буолуоҕа. Ыарыһах барасхан мэктиэтигэр ыарыытыттан бабыгыраан да ыллар, маладьыастык тулуйда. Ааранан, бэйэм көрө олорон тириттим. Ону эмчит “инсуллаахтарга олус ыарыылаах” диэн бигэргэтэр. Быыһыгар бэйэтин атаҕын ыарыытын кэпсээтэ:
– Атахпын тоһуппуппун билбэккэлэр, 1953 сыллаахха этэ, үс сыл устата оронтон турбакка сыппытым. Хата, миигин Крылов диэн бэрэпиэссэр эмтээн, бу баччаҕа тиийдэҕим. Биир кырдьаҕас, абарыам иһин, “оҕоҕут өлөр буолбут” диэбиттээх. Мин ону истэн өһүргэнээн. Тоҕо эрэ мин иннибинэ бэйэҥ өлөрүҥ буолуо диэн санаа киирбитэ... Онтум күһүнүгэр өлөн хаалаахтаабыт этэ.
Инсулга “точечнайынан” барар ордук, ньиэрбэтин уһугуннарарга. Уҥуоҕу “сыбааркалыыбын”. Эн хаамыаҕыҥ. Сүрэҕиҥ үлэлиэ. Церебральный параличтааҕы хаамтарабын. Оҕолор ДЦП-лара улахан дьоннооҕор кэбэҕэстик көнөр. Халлаан сылыйдаҕына көрдөрүөххүн сөп. Аҕа баһылыккыт (Марха киэнин этэр) ыҥырдын, тахсан, киэһэтин үлэлиэм этэ.
Чэриктэй кыыһа (Нина дойдута эбит), алаадьылаан туран, эдьиийгиттэн көрдөс. Айылҕа күүһэ эмиэ көмөлөһүөн наада. Онуоха Нина:
- Кырдьыгынан эттэххэ, ¤ааскам баардаахтарга олох итэҕэйбэт этэ. Сымыйанан хайыыллар диирэ. Эдьиий Биэрэлээх утары олорбуппут ээ.
- Ити дии! Оһоххун тигинэччи оттон, көмөлөс, эн эрэ көмөлөстөххүнэ көмөлөһөҕүн диэн, көрдөс. Буруйдаах бэйэтэ эмиэ көрдөстүн. Аны, хаан хойдуутугар көмөлөһөр, 1 л ууга кыра-кыралыы сүүмэхтэринэн үөрэ отун эбэ-эбэ, оргутаар (үөрэ отун биэрэр). Үрдүгэр мүөт, лимон кутан, оҕо чааскытынан күҥҥэ үстэ иһэрдээр. Эмкэ анаан үөрэни бэс ыйын 27-тэн от ыйын ортотугар диэри хомуйар ордук. Оттон аска кутуллары күһүн кэнчээрилээбитин кэннэ кыптыыйынан кырыйан ылыллар. Оттон силиһин саахарнай диабекка эмп диэтилэр. Бэйэбит оппут олус күүстээх уонна туһалаах. Мииҥҥэ, соркуойга куттахха, атын аматаннанар. Балык үөһэ тэстэн миинигэр бардаҕына, үөрэ отуттан эбэ түстэххэ сүтэрэр. Хата, мантыбытытан матарбыт буолуо. Кытайдар сэҥээрэн эрэллэр. Өтөххө, оҕуруот кытыытыгар, дьиэ олбуорун иһигэр кытта үүнэр. Үөһэтигэр баар туорах курдуга эпилептиктэргэ, ньиэрбэтэ ыарыһах дьоҥҥо бэртээхэй эмп. Итини истэххинэ, түүн куһаҕаннык утуйарыҥ ааһыа. Дьоҥҥо маннык биэрэбин. Окко хаһан да харчы ылбаппын. Оттон бу унньуула силиһэ. Таһын кыһыйаҕын. Искэ, аска эмиэ туттуллар. Бурдук курдук. Итии ууга кутан баран кыһыйбыккын булкуйаҕын. Оччоҕо сыраан курдук буолар, ону мииҥҥэ, суоракка, алаадьыга, сэлиэйгэ кыралаан кутаҕын. Эбэҕэ кэһэн киирэн үргүүгүн. Ис ыарыытыгар үчүгэй.
Нина: “Кэргэммин эрэ суруйтарбытым да буолар, миигин көрүөҥ дуо?”, -- диэн, көрдөһөн, бэйэтин эмиэ эмтэттэ. Кырдьаҕас сыатынан аҕыныахтыы-аҕыныахтыы, кинини сүнньүн илбийдэ, баттыалаата. Уҥуоҕун көннөрдө.
* * *
Попова Наталья Чурапчыттан кэлбит. Сүрэҕиттэн, зобуттан, сиһиттэн саҕалаан, бүтүннүү көрдөрүнэн, бэйэтэ билимитинэн, чэпчээн аҕай барда. Эмиэ барахсан балачча айакалаамахтаата. Сөхпүтүм диэн, массыынанан иккитэ сууллубутун буолуохтааҕар, бастаан төбөтө ыалдьарын да этиминэ олордоҕуна, икки улахан доргуйуулааҕын Ирина Кузьминична бэйэтэ “көрө” охсон эттэ. Ити курдук хас да, бэйэтэ эрэ билэр ыарыыларын этиттэрэн, арааһа, бэйэтэ да соһуйда. Мин хас ыарыыны, эчэйиини эттэҕин аайы, “оннук этэ дуо?” диэн лаппыйан ыйытан иһэбин. Натальябыт бигэргэтэр!
Баачыланан харыстанарга сүбэлээтэ, бэргээтэҕинэ миэхэ кэлэҕин диэтэ. Сүрэх ыарыйдаҕына баттаныахтаах туочукаларын көрдөртөөтө. Быһата, Кузьминична бэйэтэ энциклопедия тэҥэ эбит. Сөбүлээбитим, дьоҥҥо-сэргэҕэ ол билиитин харыстаабакка үөрэтэ, сүбэлии сылдьар эбит. Батыһа сылдьан көрөр киһи, элбэҕи билииһи. Саныыбын ээ, тоҕо быраастар, учуонайдар маннык айылҕаттан айдарыылаахтары кытта алтыһан, анаан үөрэммэттэрэ, билиилэрин хаҥаппаттара, чинчийбэттэрэ буолуой? Төһөлөөх дьону абырыа этилэрий!
Кырдьаҕас кимнээх кэлэ сылдьыбыттарын, хас сиринэн, тугу, ханан “тикпитин” барытын сурунан иһэр эбит. Баҕар, научнай үлэ буолуо. Оҕолорбуттан ким эмэ суруйуо диэн мунньабын диир. Суруксуттаах, көмөлөһөөччүлээх буоллахпына, күҥҥэ сүүрбэ киһини көрүөхпүн сөп диир. Дьон кыыһыгар эрийэн суруйтараллар эбит. Салгыы покровскайдар кэлбиттэрэ. Улахан эчэйии. Туораттан көрө олорон аһынан, сүрэҕим ыарыйда. О, күн таҥара, эдэркээн уолга көмөлөс даа! Кинини көрөн-истэн баран, кыалларынан “тиктим” диэтэ. Кэлин сибээстэһиэх буолла. Убаһа тириитигэр суулуурга, сылгыны куустарарга сүбэлээтэ. Туругун туһунан кэпсии турарыгар соруйда.
Бүтэн эрдэҕинэ инсуллаабыт киһиэхэ Павловскайдатаары массыыналаах киһи кэлбитэ.
Эмчит Ирина Кузьминична туһунан өссө да киһи элбэҕи кэпсии, сүбэтин-соргутун тиэрдэ олоруохха сөп эбит да, кэпсэппит да бириэмэбит ыгым, балаһабыт да татым буолан биэрдэ.
Т. Захарова- Лоһуура
