Контрабандистары уодьуганныыр кыаллыбат
Дьэ, Ил Түмэҥҥэ соторутааҕыта эмиэ сэлии муоһун туһунан кэпсэтии – парламент истиилэрэ – буолан ааста. Саба быраҕан аахтахха, Саха сиригэр 500 тыһ. туонна сэлии муоһун саппааһа баар. Хас эмэ үйэтээҕи сэлии муоһа ордук Усуйаана, Абый, Анаабыр, Дьааҥы, Булуҥ, Аллайыаха, Аллараа Халыма, Орто Халыма, Үөһээ Халыма оройуоннарыгар көстөрүн билэбит. Аан дойдуга сулуон муоһунан эргинии бобуллубутун кэннэ, сэлии муоһугар наадыйыы улаатан, билигин экспорга үксэ Саха сиригэр көстүбүт муос таһаарылла турар. Москубатааҕы “Авито” интэриниэт былаһааккатыгар “бивни мамонта” диэн салааҕа киирдэххэ, киһи ааҕан сиппэт биллэриитэ баар: ким атыылыыр, ким атыылаһар. Үксэ атыылааччылар биллэриилэрин анныгар “Саха сирин хоту оройуонуттан көстүбүт муос” диэн суруктаах буолар. Сыаната баһырхай. Дьэ, ити курдук, бу муос киһи оҥорон көрбөт сыаналаах табаарыгар кубулуйар. Онон муос тутааччылар төһөлөөх милийээринэн үбү өлөрөллөрүн таайыахха эрэ сөп. Онон да буолуо, бу күлүк биисинэһи хонтуруоллуур, контрабандистары уодьуганныыр билиҥҥитэ соччо кыалла илик. Биһиги Ил Түмэммит дөрүн-дөрүн онно анаан эргиллэн кэлэ турар. Эмиэ да, нуучча өс хоһоонугар курдук, “вода камень точит”.
Эппиэтинэһи эрэ өйдөөбөт буолуу дуо?
СӨ Бырамыысыланнаска уонна геологияҕа министиэристибэтин дааннайдарынан кэнники түөрт сылга ортотунан 122 туонна былыргы аарыма кыыл сэмнэҕэ, уҥуоҕа көстүбүтүттэн 96% – сэлии муоһа. Өрөспүүбүлүкэҕэ, бүгүҥҥү туругунан, сэлии муоһун хомуйууга 117 “недропользовательгэ” барыта 786 лиссиэнсийэ бэриллибит. Хомойуох иһин, миниистир М.Терещенко бэлиэтээбитинэн, сүрүн кыһалҕа – сэлии муоһун көрдөөһүн экологияҕа хоромньуну оҥороро. Ону кытта букатын бырамыысыланнай кээмэйдээх хостооһун бара турар, муос атыыта-эргиэнэ “күлүк” ырыынакка кубулуйда. “Маннык сэдэх фаунаны туох да сокуону тутуспакка эрэ хомуйуу, атыылааһын – эппиэтинэһи өйдөөбөттөн”, – диэн быһаарар миниистир. Хайдах эрэ “оҕотук” баҕайы быһаарыы курдук. Биир үксүн сокуону кэһээччилэр – бу биирдиилээн дьон. Кинилэри КоАП ыстатыйатынан ыстарааптыыллар. Онуоха баара-суоҕа 3 тыһыынчаттан 5 тыһыынчаҕа диэри. Кинилэр ол аайы кыһаллыбаттар. Киһи күлүөн да курдук.
Борокуратуура орооһуута
Дьиҥинэн, бу туһунан кэпсэтии саҕаламмыта ыраатта. Өссө 2005 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, сэлии муоһун хомуйууну, атыылааһыны бэрээдэктээри, "О регулировании пользования и распоряжения особым природным ресурсом - ископаемыми остатками мамонтовой фауны" диэн 250-З N-дээх 507-III сокуонун ылыммыта. Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ сокуона сэлии муоһун кууһунан атыылаһар дьон интэриэһин быһаччы хаарыйар буолан, кинилэр бу сокуону улаханнык утарбыттара. Онон, оччолорго мөккүөр бөҕө тахсан, 2007 сыллаахха СӨ Борокуратуурата орооһон, 2010 сылтан СӨ Үрдүкү суутун быһаарыытынан сокуон саамай суолталаах сүрүн нуормалара тохтотуллубута...
Ол кэннэ, 2017 сыллаахха, РФ Айылҕа баайын министиэристибэтин кытта сөбүлэһиннэрии түһэрсиллэн, сэлии муоһун көрдөөһүҥҥэ лиссиэнсийэлээһин киирбитэ. Ол эрээри лиссиэнсийэлээһин даҕаны мантан ас-таҥас таһаарынан олорор “күлүк” булчуттары тохтоппот. Сэлии муоһа сэдэх палеонтология көрүҥэ, онон хостооһуна сокуон иитинэн, харыстаан, сэрэнэн ыытыллыахтаах дэннэр да, ол дьон айбардаан кэриэтэ, дьиҥнээх бырамыысыланнай көрдөөһүнү ыыталлар. Олохтоох дьон бары да ону билэ-көрө сылдьаллар. Төһө да федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоннар баалларын, Ил Түмэн таһымыгар араас таһымнаах кэпсэтии буоларын үрдүнэн ону ким даҕаны тутуспат, тутуһары улаханнык ирдээбэт даҕаны.
Федеральнай таһымҥа – сокуон барыла
Ил Түмэн экологияҕа, айылҕа баайын уонна сир боппуруостарыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.М. Прокопьев былырыын кэмитиэт мунньаҕар: “Сэлии муоһун хостооһун сокуонунан бигэргэниэхтээх. Эбэтэр федеральнай сокуон ылыллыахтаах, эбэтэр боломуочуйаны субъектарга бэриллиэхтээх”, – диэбиттээх. Федеральнай таһымҥа биһиги парламеммыт көҕүлээн, “О недрах” РФ сокуонугар уларытыыны-эбиини киллэрэр сокуон барыла оҥоһуллубута, ол билигин Госдумаҕа маҥнайгы ааҕыытын ааһаары сылдьар. Дьэ хайдах буолар? Сокуон барыла биирдиилээн дьон уонна тэрилтэлэр сэлии муоһун көрдүүр дьарыктарыгар эрэгийиэннээҕи хонтуруолу олохтуохтаах диэн. Кэтээн көрүөхпүт: ылыналлар дуу, суох дуу. Сокуон барылын оҥорооччуларга дьокутаат Г.Данчикова баар диэн. Өлө-тиллэ, сокуон туһугар үлэлии сылдьарын истибэппит да көрбөппүт да. Баҕар, билбэппит буолуо?
Кэнсиэпсийэ баар да, үлэ суох
“Биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ сэлии фаунатын ырыынагын аһаҕас гынар сыалтан анал кэнсиэпсийэ олоххо киирэн үлэлиир” диэн миниистир Терещенко иһитиннэрдэ. Баҕар, кэнсиэпсийэ оҥоһуллубута буолуо да, ол үлэ түмүгэ билиҥҥитэ суох курдук.
Бас баттах айбардааһын
Оттон СӨ Айылҕа харыстабылын борокуруора А.Ноговицын кэнники кэмҥэ лиссиэнсийэ ахсаана биллэ эбиллибитин кэпсээтэ. 2016 с. 431 эбит буоллаҕына, 2021 с. 800 буолбут, ол эбэтэр икки төгүл улааппыт. Сыл аайы 70 туоннаттан 120 туоннаҕа тиийэ сэлии муоһа хостонор. Онуоха билэр дьон этэллэринэн, көрдөөччүлэр хастыы да лиссиэнсийэни ылан, онно киирсибэт учаастактарга эмиэ көрдөөн үлтү сүргэйэллэр. Ол туһунан ханна да суруллубат да, бэлиэтэммэт да. Оччо ыраах, бөртөлүөтүнэн эрэ көтөн тиийэр сиргэ, ким кинилэри сырсан хонтуруоллуой. Биир үксүн онон да букатын бас баттах бараллар эбит.
Аны, муоһу көрдүүллэригэр, мотопуомпанан үлтү ыстаран, өрүһү киртитэллэр, кытылын алдьаталлар. Ону Айылҕаҕа оҥоһуллар буруйу хонтуруоллуур (Росприроднадзор) тэрилтэ чунуобунньуга кэпсээтэ. Итинник көрдүүллэрэ – дьиҥнээх сокуону кэһии. Хомойуох иһин, көрдөөччүлэр барыс инниттэн туохтан да иҥнибэттэр. Росприроднадзор итини сэргэ 2019-2020 сылларга палеонтология матырыйаалын таска таһаарар 47 сайабылыанньаны көрбүтүн эттэ. Онтон 17-тигэр көҥүл бэриллибит, 30-ка – аккаас. Маны таһынан, Росприроднадзор салайааччыта “лиссиэнсийэ усулуобуйатын кэһии – бу систиэмэҕэ кубулуйда” диэн бэлиэтээтэ. Сэлии муоһун хостуур 40 “недропользователь” тугу да отчуоттаабакка, эппиэккэ тардыллыбыттарын туһунан эттэ.
Сэлии уонна Саха сирин “имиджэ”
Саха сиригэр былыргы үйэлэртэн тиийэн кэлбит уһулуччу сыаналаах сэдэх булумньулар ХИФУ П.А. Лазарев аатынан сэлии түмэлигэр харалла сыталларын билэбит. Лабаратыарыйа сэбиэдиссэйэ М.Чепрасов түмэл тэриллиэҕиттэн устуоруйатыгар тохтоото, туох баар сыаналаах булумньулар үөрэтиллэ, чинчиллэ өрөспүүбүлүкэҕэ хаалар буолбуттарын кэпсээтэ. Бу – өрөспүүбүлүкэ биир сүдү баайа. Түмэлгэ өрөспүүбүлүкэ ыалдьыттарын эрэ буолбакка, манна сылдьа кэлбит дойду бастакы салайааччыларын булгуччу сырытыннараллар.
Кэнники кэмҥэ биэс этэ-сиинэ ордон хаалбыт сэлии, 3 “шерстистэй” носоруок, бизон, ат, тайах, былыргы бөрөлөр, саһыллар, хахайдар, эһэлэр уҥуохтара көстүбүт. Ону кытта кэнники кэмҥэ араас кыра кыыллар көстүбүттэр. Итини барытын сэлии муоһун көрдүүр олохтоохтор булаллар уонна учуонайдарга этэн, кинилэри сирдээн биэрэллэр эбит. Булумньулар үксүн Дьааҥы, Индигиир, Халыма өрүстэргэ көстүбүттэр. Дьааҥы улууһун Баатаҕайыгар ирбэт тоҥ ууллан, хайа барбыт сириттэн сыаналаах булумньулар көстүбүттэрэ. Холобур, 2009 сыллаахха 4450 саастаах сылгы көстүбүтэ. Бу ядернай геномун үөрэтэн, аныгы саха сылгытын хантан үөскээбитэ чуолкайдаммыта. Оттон 2018 сыллаахха туох баар уоргана бүтүн сылдьар, улахан алдьаныыта-кээһэниитэ суох кулунчук көстүбүтэ. Билигин ол генетическэй чинчийиигэ сылдьар.
Инники былаан, сорук
Салгыы дьокутааттар уонна улуустартан кыттааччылар миниистир Терещенкоҕа ыйытыылары биэрдилэр. Лиссиэнсийэни кимнээх ылалларый диэн интэриэһиргээтилэр. Онуоха сайаапка биэрэр көрдөөччүлэр 97%-ра – бу олохтоох дьон уонна родовой общиналар бэрэстэбиитэллэрэ диэн буолла. 89 төрүт общинаҕа лиссиэнсийэ бэриллибит үһү. Биллэн турар, олохтоох булчуттартан, балыксыттартан атын ол ыраах хоту, туох да суола-ииһэ суох сирдэринэн ким сылдьыай. Онон кинилэр таарыччы дьарыктара буоллаҕа.
Миниистир М.Терещенко Саха сиригэр Аан дойдутааҕы сэлии киинэ тэриллиэ диэн быһаарыы ылыллыбытын эттэ. Бу билим киинэ килиимэт уларыйыытын, урукку экологияны, ген, килиэккэ таһымыгар уларыйыылары үөрэтэр, ону кытта Арктика имиджин өрө көтөҕөр соруктаах тэриллиэ диэн буолла.
Парламент истиилэрин түмүктээн, сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ С.Афанасьев сэлии фаунатын туһаныы өрөспүүбүлүкэ имиджигэр наада диэн бэлиэтээтэ. Кини сэлии булумньуларын, килиимэт уларыйыыта кыыл-сүөл, киһи олоҕор дьайыытын салгыы чинчийии туһунан эттэ. Ону таһынан Саха сиригэр муос сырье курдук туһанылларын туһугар муостан кыһан оҥорууну салгыы сайыннарар наада диэтэ. Оттон 2022 сылга Сэлии Аан дойдутааҕы пуорума ыытыллыаҕа диэн буолла.
***
Түмүккэ, федеральнай сокуоннар итэҕэстэрин-быһаҕастарын ыйан туран, С.Афанасьев боппуруоһу тэтимнээх соҕустук быһаарар наадатын ыйда. Боппуруос федеральнай таһымҥа быһаарылла илигинэ, туох даҕаны уларыйбата өйдөнөр. Төһө баҕарар Аан дойду пуорумнаа, имиджи үрдэт, кииннэ тэрий, онтон аан дойдутааҕы күлүк биисинэс аппатыыта уҕарыйыа дуо?
