“2021 сыл хайдах ааста, кэлэр сыл хайдах буолуой?” – диэн ыйытыкка ким тугу хоруйдаабытын көрдөххө, дьон санаата араас. Ким эрэ “сыл олус бэркэ, туруктаахтык ааста” диир, ким эрэ “куһаҕаннык” диир. Кэлэр сылтан үтүөнү күүппэт дьону сэргэ, “дьэ, үчүгэй олох үүнүө” диэн эрэллээх да дьон баар. Онон, дьэ...
“Зомбиламмыт” норуот, үтүө үнүгэстэр
Василий Кудирмеков, Алтаай өрөспүүбүлүкэтэ, уопсастыбанньык, дьокутаат:
– Ааспыт сыл Арассыыйа бары норуоттарыгар даҕаны олус ыараханнык ааста. Биһиги элбэҕи күүппүппүт даҕаны, ол эрэлбит туолбата. Судаарыстыбаҕа аһара эрэнэ санаабыт, кини көмөтүн күүппүт дьон отуойкаҕа олордулар, туох да оннук быһаарыылаах көмө оҥоһуллубатаҕын илэ билэн итэҕэйдилэр. “Оппозицияҕа сылдьар” дэнээччи (мин оннук тиэрмини сөбүлээбэтэрбин даҕаны) дьон эмиэ ааспыт сылы астымматылар диэххэ сөбө буолуо. Холобур, Госдума быыбардарын түмүгүн ылыахха. Биһиги “бу үөскээбит балаһыанньаттан норуот сөп буолла, дьэ, билигин барыта олох-дьаһах уларыйарын норуот бэйэтэ туруорсуо, быыбарга кыттан санаатын биллэриэ” диэн күүппүппүт да... Хомойуох иһин, оннук буолбата.
Норуоту кытта маннык сыһыаннаһар сатаммат, “ону өйдөөн кини уһуктуо” дии санаабыппыт да, дьон-сэргэ санаата уларыйыа өссө да ыраах быһыылаах. Ол эбэтэр, кини өйө-санаата оннук күүскэ “зомбиламмыт”. Быыбардарга балыыр, албын да баара чахчы. “Ньыгыл Арассыыйа”, мэлдьи да буоларын курдук, ханна эрэ административнай ыгыы-түүрүү, ханна атыылаһан ылыы, ханна эрэ таҥнарыы, ханна эрэ албыннааһын суотугар инники күөҥҥэ таҕыста. Ол эрээри, маннык балаһыанньа үөскээбитигэр норуот бэйэтэ буруйдаах дии саныыбын.
Ол эрээри, мин оптимиспын... Онон “2022 сылга биһигини үчүгэй уларыйыылар күүтэллэр” диэн бүк итэҕэйэбин. Син биир, “туох да мээнэҕэ буолбат, онон бу билиҥҥи туруктан сиэттэрэн туох эрэ үтүө уларыйыылар үнүгэстэрэ, баҕар, тахсан барыахтара” диэн эрэнэ саныыбын. Саамай хомойорум: бу “КраКли” (Крашенинников-Клишас) дэнэр бэрдэ суох сокуон барылын эрэгийиэннэр күүскэ дьүүллэспэккэ, тугу да утары эппэккэ эрэ сөбүлэһэ охсон кэбиспиттэрэ. Ону ааһан, ити муниципальнай тэриллиилэр туһунан сокуон барылын ыллаттараары гыннылар. Дьэ онон дойдубутугар былаас бэртикээлэ бүтэһиктээхтик самнары оҥоһуллан, аны унитарнай судаарыстыбаҕа кубулуйарбыт эрэ хаалла. Онно “тугу гынабыт?” диир буоллахха элбэх барыйаан суох: 1 — утарабыт, 2 – барытын толоробут. Онон салгыы туох буолан иһэрин кэтээн көрүөхпүт. Саха сирэ, сахалар ааспыт быыбардарга бэйэҕит уһуктубут ис кыаххытын, ураты сыһыаҥҥытын көрдөрбүккүт. Эһигиттэн холобур ылыахха эрэ сөп. Атын эрэгийиэннэргэ ол дэбигис кыайтарбат. Саҥа үүнэр сылга Саха сирин олохтоохторугар этэҥҥэ буолууну, ситиһиилэри баҕарабын!
Хамсык тохтуо суоҕа
Анатолий Алексеев, устуоруйа билимин хандьыдаата, этнограф:
– Быйыл Саха сиригэр, билгэһиттэр этэллэринэн, кырдьык, эмиэ олус тымныы кыһын буолан эрэр. Бэҕэһээ Кэҥкэмэттэн массыынам тоҥо сыһа-сыһа куотан, бэрт эрэйинэн кэллим. Онно -57 кыраадыһы көрдөрөр, оттон куоракка -47 этэ.
Хамсыкпыт өтөрүнэн тохтуо суох кутталланна. Кэлэр сыл ол өттүгэр эмиэ кытаанах буолуо. Аны, саҥа “омикрон” диэн штамнаах вирус тарҕанар куттала баар. Арассыыйаҕа номнуо 41 киһи сутуллубут диэтилэр. 18-19-с үйэлэргэ хотугу норуоттар улаханнык эмсэҕэлэээбиттэрэ. Холобур, дьүкээгирдэр – 80 %-ра, эбээннэр уонна эбэҥкилэр 50 %-ра бу суостаах, сыстыганнаах буоспаттан, холераттан, чумааттан уо.д.а. ыарыылартан эстибиттэрэ. Ол саҕана көс омуктары ким сырса сылдьан быһыы туруоруой, оччолорго вакцина да тарҕана илигэ. Билигин ол содула: бу омуктар “аҕыйах ахсааннаах норуоттар” диэн ааттана сылдьаллар. Дьэ, ол иһин, мин Саха сирин олохтоохторугар үчүгэйи эрэ баҕаран туран, баҕа санаабын тиэрдэбин: “Вакцинаны ыллахпытына эрэ тыыннаах хаалыахпыт, ыарыыны оннук эрэ кыайыахпыт, вакцинаны ылыҥ!” диэн ыҥырабын!
Кэскилбит бэйэбит илиибитигэр
Айсен Дойду, бэйиэт, сценарист, суруйааччы:
– Хамсык бүрүүкээн, ыарахан сыл ааһан эрэр. Сүтүк элбэх. Онон, саамай бастакы сыалбыт-сорукпут – ыарыыны сэрэтии, ону утары охсуһуу буолуохтаах. Оттон биһиэхэ ону букатын өйдөөбөт, бэл, маасканы кэтэри да наадалааҕынан аахпат дьон баар. Дьон бэйэтин олоҕун, доруобуйатын да сыаналаабат буолла. Алдьархай, иэдээн барыта итинник өйдөөх-санаалаах дьонтон тирэҕирэн ааҥныыр. Итинник буоллаҕына, биһиэхэ хамсык өссө 2022 сылы уҥуордаан, 2023 сылга тиийэр туруктаах. “Омикрон-штамм саамай түргэнник тарҕанар” дииллэр. Онон бары сэрэнэн сылдьарбытыгар, быһыыланарбытыгар баҕарыам этэ. Сэбиэскэй былаас саҕана да чумаа, холера, уоспа тура сылдьыбыттара. Ол кэмнээҕи систиэмэ дьоно толкуйдуур, толоругас, истигэн буолан, ону сүр түргэнник суох гынан, салгыы вакциналанан, ол ыарыылары төрдүттэн суох гыммыттара... Ол билигин, аныгы олоххо букатын кыаллыбат буолбут. Оттон ити 1,5 миллиард нэһилиэнньэлээх Кытайга тоҕо эрэ кыаллар дии. Онон “саамай сүрүн кыһалҕабыт – ыарыыны бохсуу!” дии саныыбын, ону эрэ кыайыахпытын наада.
Кэлэр сылга киин куораппыт үбүлүөйэ уонна, ону сэргэ – Саха Автономнай Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сыла. Ленин национальнай бэлиитикэтин уонна социалистыы идеология көмөтүнэн эрэ биһиги билигин суверенитеттанан, өрөспүүбүлүкэлэнэн олоробут. Хомойуох иһин, саҥа кэмҥэ ону дьүөрэлээн үчүгэйдик сайыннарар туһунан толкуйдаабатыбыт. Дьиҥинэн, биһиги саамай баай өрөспүүбүлүкэбит. Ол эрээри, билиҥҥэ диэри ытыспытын тоһуйан сылдьарбыт өйдөммөт, сааттаах дьыала. Тоҕо сир баайын хостуур тэрилтэлэр манна нолуогу төлөөбөккө, Москубаҕа төлүү сылдьалларый?! Ити холуонньалыы систиэмэни санатар. Ол туһунан ким да тугу да саҥарбат да, эппэт да. 2022 сылга ити боппуруоһу сөптөөхтүк туруоран көтөҕөр наада. Ону норуот бэйэтэ туруорсуохтаах, бэйэтэ ирдиэхтээх. Салалта син биир тутулуктаах, Москуба диэки көрөрө өйдөнөр. Оттон биһиги “ким эрэ ону оҥорон биэриэ” диэн бэлэми күүтэн олорорго үөрэнэн хаалбыппыт. Онон өрөспүүбүлүкэбит кэскилэ, норуот кэнэҕэски дьылҕата бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах диэн өйдүүрбүт уолдьаста.
2022 сыл күүрээннээх буолуо
Алексей Куприянов, политтехнолог:
– Кэлэр 2022 сылга – ааспыт сылларга бэлэмнэммит үлэлэр арылхайдык тахсан кэлиэхтэрэ. Ол курдук, туох барыта норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыантан үөскээн тахсар. Владимир Путин бэрэсидьиэн Байдены кытта тиһэх кэпсэтиитэ, ахсынньы 15 күнүгэр оҥоһуллубут АХШка, НАТОҕа биллэриитэ (“ультиматум буолбатах” диэн В.В. Путин бэйэтэ быһаарбыта –АК)... Онон, тохсунньу 15 күнүгэр диэри Арассыыйа күүтүө, ол кэнниттэн “байыаннай-бэлитиичэскэй миэрэлэри ылынан барыа” диэн сабаҕалыыбын. Ол аата тугуй? Ол аата, дьыл-хонук хаамыыта сыыдамсыйда, нус-хас олох, нуурал күннэр наһаа өр туруохтара суоҕа, быһата, ый эрэ кэриҥэ хаалла. Ол кэнниттэн, ыллаан-туойан, сынньанан баран, хабыр киирсиигэ дойду дойдунан үктэниэхпитин сөп, билигин оннук балаһыанньа үөскээн турар.
Онтон сылтаан, Арассыыйаҕа үөскээбит улахан күүрээн Саха сиригэр эмиэ соччо бэрдэ суохтук дьайыан сөп. Биһиги онно бэлэм буолуохтаахпыт. Ол тыҥааһын саха дьонун олоҕун эбии сатарытыан, хомотуон сөп. Онон, кытаатан, бэйэ бэйэни харыстаһыахха, үтүө санаалаах буолуохха, холкутуйуохха, бэйэни кэтэнэн сылдьыахха наада!
Өрөспүүбүлүкэ дохуота үрдээтэ
Юрий Григорьев, Госдума дьокутаата:
– 2021 сыл Өрөспүүбүлүкэҕэ көхтөөхтүк ааста. Бастатан туран, ол быыбардарга көһүннэ. Биһиги, үгэс курдук, быыбарга улахан бырыһыаннаах кыттыыны көрдөрөн, дьоммут уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олоххо актыыбынай сыһыаннарын дакаастаатыбыт. Биһиги быыбардааччыларбыт араас сонун көрүүлээхтэрэ, туһунан санаалаахтара бүтүн 5 баартыйаттан дьокутааттар талыллан Госдумаҕа киирбиттэринэн да ырылыччы дакаастанна. Ол Арассыыйаны барытын да сөхтөрдө.
Билигин Өрөспүүбүлүкэ социальнай-бэлитиичэскэй боппуруостарын быһаарыыга Ил Дарханы кытта ыкса үлэлиэхтээх Госдума дьокутааттарын Сэбиэтэ тэриллэн үлэлии сылдьар. 2021 сыл алмаас бырамыысыланнаһыгар барыстаахтык ааһан эрэр. Чоххо аан дойдутааҕы сыана үрдээбитэ эмиэ биһиэхэ табыгастаах буолла. Ньиэпкэ сыана мэлдьи да үрдүк. Ити барыта Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн дохуоттаах чааһа улаатарыгар олук буолла.
2022 сыл экэниэмикэҕэ сырье сыана үрдүүрэ күүтүллэр. Саҥа хостуур тэрилтэлэр киириэхтэрэ. Ол эмиэ дохуот улаатарыгар көмө буолуо. Арктика уонна Арктика эрэгийиэннэрин сайдыылара бигэ Стратегияҕа олоҕуран, улам түргэтээн эрэрэ көстөр. Өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйэ биһигини сомоҕолуо, инникигэ кынаттыа диэн эрэниэххэ, күүрээннээхтик үлэлиэххэ!
Туох да үчүгэй күүппэт
Сергей Егоров, юрист:
– Мин, дьиҥинэн, инникини сабаҕалыыры соччо сөбүлээбэппин, миэнэ олус “пессимистии” буолар үгэстээх. Мин санаабар, хамсык өссө эбии өтөн киирэн иһиэ, ону утары хайдах охсуһарбыт, тугу гынарбыт билиҥҥитэ өссө да чопчу быһаарылла илик. Биир эрэ ньыма баар курдук: “гаайканы кытаанахтык тардыы”. Биллэн турар, ити эмиэ көмөлөспөтө өйдөнөр. Ол да буоллар, онтон атыны биһиги дьоммут сатаабаттар, онон бу курдук олох салҕанан бара туруо.
Экэниэмикэбит туруга, аан дойдуну кытта сыһыаммыт алдьана турарын тухары, аллара түһэн иһиэ. Онно сүрүн оруолу АХШ киллэрэр сааҥсыйалара оонньуохтара. Ол, биллэн турар, биһиэхэ атыылаһааччыларга, туһанааччыларга охсуулаах буолара саарбахтаммат. Сыана билигин да туох да үүнэ-тэһиинэ суох үрдүү турар. Ол туох үчүгэйдээх буолуой? Кими үөрдүөй? Биһиги дьоммут бары ипотекаҕа, кирэдьииккэ бааллан сылдьаллар. Уопсайынан, мин тугу барытын “пессимистии” эрэ этэр кыахтаахпын. Оттон дьиҥ дьыала, баҕар, арыый атын буолуо.
Нина ГЕРАСИМОВА.
