Ама, геологтар икки атахтаах үктэммэтэх тайҕатыгар кэлбиттэрэ дуо?
Мииринэй оройуонун, сир баайын көрдөөччүлэр кэлиэхтэрин иннинэ, «Безлюдная тайга», «Глухая тайга» диэччилэр. Саха сирин суруйар дьоҕурдаах кэккэ дьоно эмиэ ситинник суруйаллар. Ол аата, ис дьиҥин удумаҕалаппат эрээри, икки атахтаах төрүкү үктэммэтэх түҥкэтэх сирэ диэн дьаралыктаабыттар. Кинилэр суруйууларынан, геологтар, тус бэйэлэрин эрэ дьоҕурдарынан, дьорҕоотторунан дьилэй тайҕаҕа кэлэн, алмаас таас булбуттарын курдук буолан тахсар.
Оттон төһө элбэх таба, сылгы ындыыламмыттарын, хас төрүт олохтоох дьон кинилэргэ сүҥкэн көмө-тирэх буолбуттарын уопсастыба номнуо умнан кэбиспит дуо? Кэлиҥҥи сылларга тоҕо ахтыбаттар каюрдары, эспэдииссийэ оробуочайдарын?
Бырааттыы-убайдыы Сычегырдары (Амака эспэдииссийэтин Өрбөгөчөөнтөн Туой Хайаҕа диэри Чуона өрүһүнэн сирдээбиттэрэ, ындыыларын табанан тиэйбиттэрэ), Киргиэлэй Дьарааһынабы («МИР» туруупканы арыйсыбыта), Туой Хайа Уйбаныаптарын (Файнштейн Амака эспэдииссийэтин Кыра уонна Улахан Хаана уораннарын нөҥүө туораталаабыт дьон), Таас-Үрэх Иевлевын (“МИР” туруупкаҕа сирдээбитэ), тайҕа профессора - Маппыай Афанасьевы (№128-с баартыйа), Уйбаан Саабынабы-Хамсаны (№128 –с баартыйа)?
Аны, «Иччитэх турбут Садын сиригэр» эргиллиэххэ.
Туой Хайа
Туой Хайа сэлиэнньэтигэр кииннээх Садын оройуона баар буола сылдьыбыта. Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана, фронт туhатыгар анаан исландскай шпаты саха дьоно хостообуттара дэҥҥэ ахтыллар. Оттон “Иччитэх тайҕа” – маҥнай Садын уонна Сунтаар оройуоннарын сирэ этэ эбээт!
Саха АССР үрдүнэн, күндү түүлээх бултааhыныгар, 1941-45 «уоттаах» сылларга, садыннар мэлдьитин инники күөҥҥэ сылдьар этилэр. Бу күндү түүлээх, сэриилэhэр Кыhыл аармыйа пуондатыгар киирбитэ. Маны, билигин, Саха сиригэр ахсааннаах киһи билэр.
Оттон Туой-Хайа, Улуу-Тоҕой сэлиэнньэлэр, Кудулаах, Быйыттаах, Чохчуолу, Хочо-Арыы учаастактар баар буола сылдьыбыттарын ким эмит билэрэ дуу?!
Cаха сирин суруйааччылара, устуоруктара, учуонайдара Мииринэй үөскүөн иннинээҕи сирин, урут дьон төрүт олорботох, «Иччитэх сир» диэн аат «сыбаабыттарыгар» утары «чыып» да диэбэтэхтэр.
Оо дьэ, киһи кэлэйэр да быһыыта.
Мииринэй куоратын тула сахалар олорбуттара дуо?
Манна ким олорбутун туhунан чахчылары кимтэн токоолоhон суруйбуппун ахтыым.
Мииринэй урут Садын уонна Сунтаар оройуоннарын сирэ буола сылдьыбыта. Ол кэмнэриттэн олорбут суруйааччы Петр Игнатьев-Чоопуут, Таас-Үрэхтэн – Өлөксөй Бурангат, Николай Данилов (Ылдьыыс), Сүлдьүкээртэн - Уйбаан Саввинов (Дьаакыбылабыс), Данил Петров, Уйбаан Саввинов («Хамса”), Маайыка Саввинова, Кынаачай Саввинов, Мииринэйтэн - Бохуомап Уйбаан-Күргүдьээк, Сэмэн Хан, Арыылаахтан – Карл Чоноев тыыннаахтарына суруммутум.
Былыр, Харыйа үрэххэ (Оччугуй Ботуобуйа салаата) Ботооро диэн булчут киһи олоро сылдьыбытын Уйбаан Бохуомап кэпсээбитэ. Букатын дойду сирдии, ынахтаах, сылгылаах, ньир-бааччы олорбут.
Оччугуй Ботуобуйа үрэҕэ Бүлүү өрүскэ түhэр сирин аттынан «Туус» диэн баҕарахха Даниловтар-аймах олорбуттара. Эмиэ, саха дьонун сиэринэн, ынах иитэллэрэ, үрэхтэргэ оттууллара. Ол халыҥ аймахтан, биллиилээх экономист-учуонай Юрий Данилов баар.
Оччугуй Ботуобуйаҕа, Кыра Өлөҥҥө - Лыыккалар бааллара. Биhиги Мииринэйбитин, иhэр уунан хааччыйар Иирэлээх үрэх баhыгар – табалаах Тоос Ньукулай, Аппайаҕа, Куйааска – мэйиктэр былыр былыргыттан сайылык, кыстык гынан сөбүлээн олорбуттар.
Тоос Ньукулай
Мантан салгыы, бу «киһитэ-сүөһүтэ суох сиргэ” өссө ким олоро сылдьыбытын кэпсиим.
Иирэлээххэ, Оччугуй Ботуобуйа кытылларыгар, эбэҥки киhитэ, Иванов Николай – Тоос Ньукулай табаларын, хас даҕаны аймаҕын кытта көһө сылдьыбыта. Кыра уҥуохтаах, гынан баран, илиитигэр сүрдээх кыахтаах киһи диэн ахталлар.
Кириэстээх Түбэтиттэн Марфа Колосова диэн саха дьахтарын кэргэн ылан, бултаан, балыктаан, таба ииттэн олорбуттар. Икки оҕоломмуттар. Колосова Марфа - мин хос эбээм Колосова Екатерина Андреевна төрөппүт кыыһа. Аҕам Тоосторго биир сайын наһаа бэркэ сайылаабытын кэпсиирэ. Кэмпиэт, бичиэнньэ диэни кинилэргэ амсайбыт. Онно, тыаҕа, туох да ааттаах үчүгэй бэрэбинэ мастан дьиэлээх, халлааҥкы тимир оһохтоох, хас да улахан баҕайы сундууктаах, олус диэн иллээхтик олорбуттара диэн ахтара.
Тоос Ньукулай, олус бэрээдэктээхтик, быыкаайытык арыгы иһэрин аҕам өйдөөн хаалбыт. Дьону кытары отойун испэт да арыгынан күндүлээбэт да үһү. Ампаартан сэктэ киллэрэн муостаҕа тэлгээн баран, ууламмыт испиири чөмчүүккэ кутан, бэрт кыратык омурдуталаан иһэрэ. Кыраттан холуочуйан, бэйэтэ бэйэтин кытары төрөөбүт тылынан кэпсэтэн, «тыынын таһаарара». Сылыйан-налыйан, эбэҥкилии тылынан туойан-туойан баран утуйан буккураан хаалар идэлээх эбит. Тоос Ньукулай алмаас эспэдииссийэтин ухханыгар суох буолбута.
Мииринэй куората турар сиригэр
Алмаастаах «МИР» туруупката, Иирэлээх салаа үрүйэтэ «Улахан тайахтаах» диэн ааттаах этэ. Оттон, Мииринэй ХБК №3-дээх баабырыкатын турар сирэ - Кыраhалаах үрүйэтэ. Мииринэй мас дьиэлэрдээх оройуонун («Комсомольскай уулусса баhа») быhа охсон ааhар үрүйэ «Кыччыгый тайахтаах» - Иирэлээх үрэхпит салаата.
60-с сылларга, Мииринэйгэ кэлбит соҕуруу дойду геодезист-картографтара, сахалыы аатын олохтоохтортон ыйыталаhан-сураһан суруйуохтарын сүрэҕэлдьээн, «Безымянный ручей» («Аата суох үрүйэ») диэн аатынан докумуоннаан, сир кадаастырыгар киллэрэн кэбиспиттэр. Бу үрүйэ саас халааннаан, арыт дьыл, дьону туоратааччыта суох. «Кыра тайахтаах» үрүйэтэ эмиэ салаалардаах. Биир салаа - Мииринэй куорат Бабушкина уулуссата.
Геологтар, картографтар уонна сири үллэрээччи дьон (Землеустроители) сыысхаллаахтык үлэлээбиттэрин түмүгэр, Бабушкин уулуссатын дьиэлэрэ (холобур №38-дээх дьиэ) уу тыгыалаан тахсар дьүүктэ миэстэтигэр тутуллан хаалбыттар. Онон, сыллата, чугастааҕы дьиэлэр ууга бараллар.
Иирэлээх үрэх
Мииринэйи иһэр уунан хааччыйар Иирэлээх үрэхпит арҕаа эҥэрин салааларын ааттыыбын.
Бу - «Оhоох үрүйэтэ», «Чаакы мас», «Улахан үрүйэ», «Олом үрүйэтэ», «Маччаха салаа», «Кириэс билир», «Дьорооно», «Айаннаах», «Сиэллээх».
Маччаха Салаа баранар баhа – билигин алмаас хостонор «Интернациональнай» рудник. Эмиэ, «материктан» кэлбит картографтар, Маччаханы «Маччоба Сала» диэн омуктуу ааттаан кэбиспиттэр.
«Маччаха салаа» - хайа үрүйэтэ буолан, саас халааннаан, тэтиэнэх да киhини тиэрэ охсор сүүрүктэнэр. Сүллүгэс мас күргэлэрин илдьэ баран хаалааччы. «Интер» рудниктан ыллыгы батан, Маччаха салаа көөрөттөн сууллаары гыммыт күргэтин туораан, Иирэлээххэ киирэ сылдьыбыттаахпын. Дьону кытары хаастаhан турабын. Хаастар, Иирэлээх үрэх эйимнэригэр, хойуутук түhээччилэр.
Олору, үрэх уhун синньигэс буолан, талахтарга туруорбут сэhээккэлэриттэн дэлбэритэ ытыалаан ылааччылар. Уолаттар хаас маныы олордохторуна, сискэ, эhэ орулуурун, улар охсон талыгыратарын эмиэ истэллэр эбит.
Иирэлээх, Улахан Ботуобуйа үрэхтэн уонча биэрэстэлээх сиртэн, Кыра уонна Улахан Хайалаах билирдэриттэн уонна 13-с геологическэй быыска аттыгар баар дириҥ эйимтэн уутун ылар.
Дьэ, ити курдук, хайа да диэки хайыс - барыта сахалыы ааттар, дэлэгэй булт-алт туоната этэ... Билигин ол диэки тураах да суох...
Yөhээ Мэйик
Үөһээ Мэйик – быраҕыллыбыт дэриэбинэ. Мантан быһалыы Мииринэй куоратыгар диэри – сэттэ эрэ көс. Букатын чугас.
Саха дьоно, Бүлүү Эбэ Хотун баhыгар, салааларыгар, Улахан, Оччугуй Ботуобуйа кытылларыгар былыргы дьыллар мындааларыттан олорбут дойдулара.
Бүлүүчээн уонна Сүлдьүкээр икки ардыларыгар Ойууhут (Мэйик) диэн өҥ дойду сир, былыр улахан баайдар - Баабылаптар аймах олорбут дэриэбинэлэрэ баара. Сыhыы диэтэххэ сыhыы, үрэх диэтэххэ үрэх - дьоhуннаахай дойду эбит этэ.
Былыр, мэйиктэр Бүлүү өрүс арыытыгар – Харыйа-Арыыга хатыыс, туут балыктары, кытыл ньалыар уутугар иhийэн сыталларын атаралаан ылаллар эбит. Куруҥ-Yрэх, Кураанах, Улахан Дабаан, Оҥкучах үрэхтэринэн балык Бүлүү өрүстэн ыраахха диэри тахсарын ахталлар.
Мэйиктэн анараа, Аппайа үрэх түбэтигэр, Хампа диэн эмиэ уонча ыаллаах учаастак баар буола сылдьыбыт. Мэйиктэн, Хампаттан – Оччугуй Ботуобуйа Бүлүү өрүһү кытары силбэhэр сирэ чугас. Оччугуй Ботуобуйа балыгын эмиhэ, минньигэhэ бэрт диэн, илимнии, туулуу, ардьалыы, атаралыы тиийэллэрэ. Ол кэмнэргэ, балыктара – бил, хатыыс, күстэх, быйыт, майаҕас, сыалыhар, алыhар. Ону хаптаран баран, барчалаан, сымалаан, кыhыны быhа сииллэрэ.
Мэйиктэн Оччугуй Ботуобуйа, Иирэлээх диэки барыыга дьон олорор учаастактара, ол иhигэр – Чочуоран пиэрмэтэ (кыстык), Дьоҕус пиэрмэтэ (кыстык) Харыйалаах, Аппайа пиэрмэлэрэ (сайылыктар) бааллара. Аппайа пиэрмэтигэр улааппыт Ксенофонтов Серафим кырдьар сааhыгар, Кириэстээхтэн кэлэн, Мииринэй куоратыгар олорбута. Былыргыта, бу дойду – таба ииппит сирдэрэ. Тыымпы Отуулаах уонна Улахан балыктаах үрэхтэргэ таба ыстаадалара турбуттара.
Ю. Хабардин алмаас булбутун Киргиэлэй Дьарааһынап ампаарыттан радиограммалаабыта. 1956 сыллааха, Оччугуй Ботуобуйанан, Бүлүүчээн утары турар 131-с партияттан («Огонек») саха геолога Лэгэнтэй Прокопьев салайааччылаах этэрээт, хас да улахан болуотунан, кутаа отто-отто, алмаас сууйар баабырыка тимир тэриэбэлэрин таспыттар.
Бу - Файнштейн, Щукин, Хабардин, Кинд, Галкин курдук биллиилээх геологтар бэлиэлэрин хаалларбыт үрэхтэрэ.
Ааспыт үйэ 60-сылларыгар, Оччугуй Ботуобуйа кумахтаах кытылыгар геологтар эспэдьииссийэлэрин Новай диэн ааттаах дэриэбинэтэ баар буолбута. Новайга, №200-ээх баартыйа геологтара, саха каюра Киргиэлэй Дьарааһынап ампаарын тимир оhохтоон, «Радио-рубка» гыммыттара. Бу ампаар-дьиэттэн, 1955 сыллаахха, №132-дээх баартыйа геолога Юрий Хабардин, Ньурба сэлиэнньэтигэр, эспэдииссийэ саламтатыгар: «Закурили трубку Мира, табак отличный» диэн радиограмманы ыыппыта. Кэлин, Новайы, норуот «МУАД» диэн ааттаабыта. Ол, суол тутааччылар манна базалана сылдьыбыттарыгар сыhыаннаах.
Аны түөрт сылынан Таас-Yрэх 200-с сылын бэлиэтиэхтээх
1826 сылтан ыла Иркутскай губерния докумуоннарыгар тиһиллибит, сахалар уонна эбэҥкилэр Таас Yрэх дэриэбинэлэрэ баар. Сэрии иннигэр, кэннигэр да, манна, хас да колхуос үлэлии олорбут. Олортон, «Кыым» колхуос Кудулаахха уонна Хочо Yрэххэ аата-ахсаана суох ураа муостаах, сылгылаах, табалаах этэ.
Таас Yрэх дьоно, бил, хатыыс сэмсиир Улахан Ботуобуйаларынан киэн да туттаахтыыр этилэр. Улахан Ботуобуйа алын тардыытыттан Дьуҥкуун, Сокукаан, Ыарҕа-Yрэх, Ылгычах салаа үрэхтэригэр диэри киистээн, солоҥдолоон, тайахтаан, кустаан-хаастаан таас-үрэхтэр былыр бэркэ олорбуттара.
Даҕатан эттэххэ...
Мин дьонум олоҕо, дьылҕата эмиэ алмаас ухханын, эспэдииссийэни кытары ыкса сибээстээх. Ону, алмаас уххана аймаабыт дьоно диэн ааттыыбын.
Алмаас эспэдииссийэтигэр эһээлээх эбээм бэйэлээх бэйэлэрин дьиэлэрин туран биэрэн тураллар. Биллэн турар, олохтоох былаас күһэйиитинэн.
Амака эспэдииссийэтин үлэһиттэрэ эһэм Антонов Г.А дьиэтин Кириэстээххэ, 1949 сылтан 50-с сыллар тухары уопсай гынан олорбуттара.
Онно хайдах олорбуттарын туһунан туспа суруйарга быһаарынным.
