САХА СУРУГУН-БИЧИГИН ТУһУНАН КЫЛГАСТЫК

Саха биир чулуута, саха омук суруктаах-бичиктээх буолуутугар сүдү кылааттаах лингвист-учуонай Семен Андреевич Новгородов төрөөбүтэ быйыл 130 сылын туолар. Кини күн сирин көрбүт күнэ – олунньу 13 күнэ – Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн биллэриллэн, саха тыллаах барыта бэлиэтиир бырааһынньыгар кубулуйда.

Семен Андреевич Новгородов 1892 сыллаахха Боотуруускай улууһун II Хатылытыгар, билиҥҥинэн Чурапчы улууһун Болтоҥо нэһилиэгэр, сэниэ ыалга төрөөбүтэ. Таҥара тылынан кинигэни ааҕарга аҕата Андрей Александрович үөрэппитэ. Нуучча тылыгар уонна ахсааҥҥа Андрей Винокуров диэн саалтыыры ааҕааччыттан үөрэммитэ. Онтон Чурапчыга кэлэ сылдьар сыылынай Иван Цыценко чааһынай оскуолатыгар сылдьыбыта. Семен чаҕылхай үөрэнээччи этэ. 1905 сыллаахха Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа киирбитэ. Өссө устудьуоннуу сылдьан, элбэҕи ааҕара, саха фольклорун хомуйууну саҕалаабыта. “Саха саҥата” диэн аан бастакы литэрэтиирэ уонна бэлиитикэ сурунаала тахсыытыгар кыттыбыта. Онно кини хас да үлэтэ бэчээттэммитэ. Чулуу киһибит төрөөбүт күнүгэр эбии Төрөөбүт тыл күнүн бары сахалыы таҥнан, сахалыы эҕэрдэлэһэн, саха сайдыытын туһунан киэҥник кэпсэтэн, дьоһуннук бэлиэтиэҕиҥ.

Саха тылын чинчийиигэ уһулуччу кылаатын киллэрбит, бөдөҥ учуонай, профессор Е.И. Убрятова 50-с сылларга “Саха тыла, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи Арассыыйа норуоттарыттан үөрэтиллии, чинчийиллии өттүттэн көрөр буоллахха, биир саамай дьоллоох тылларын ахсааннарыгар киирсэр” диэн суруйбуттаах. Дьиҥэ даҕаны, оннук. Ол курдук, өссө XVII-XVIII үйэлэртэн саҕалаан эрдэтээҥҥи нуучча айанньыттара Н.Витзен, Э.И. Идес, Ф.И. Страленберг, Г.Ф. Миллер, Я.И. Линденау Илин Сибиири булуохтарыттан олохтоох норуоттар тыллара-өстөрө, олохторо-дьаһахтара үөрэтиллэн барбыта. Бу кэмнээҕи сахалар тустарынан бэлиэтээһиннэр үксүлэрэ латыын уонна нуучча тылларынан суруллубуттар уонна сурук-бичик үөскээһинин аан бастакы көстүүлэрин курдук сыаналаналлар.

Ити кэнниттэн, XIX үйэ саҕаланыаҕыттан, православнай итэҕэл үөрэҕин тарҕатар сыаллаах таҥара үлэһитэ Г.Я. Попов айбыт бастакы миссионерскай алпаабытыгар олоҕуран, нууччалыыттан сахалыы тылбаастар бэчээттэнэн тахсыбыттара. Бу тылбаастары дьону нууччалыы, сахалыы үөрэтиигэ бастакы үөрэх босуобуйаларын курдук эмиэ көрүөххэ сөп. 1853 сыллаахха Дьокуускайга таҥара үөрэҕин кинигэлэрин саха тылыгар тылбаастыыр анал кэмитиэт тэриллибитэ. Бу кэмитиэти сахалыы үчүгэйдик билэр протоиерей Дмитрий Хитров салайбыта, бэйэтин алпаабытын айбыта. Миссионердар уопсайа 100-тэн тахса кинигэни бэчээттэппиттэрэ. Олор истэригэр – “Букварь для якутов” (1895, 1897, 1898), “Первоначальный учебник русского языка для якутов” (1895, 1900, 1907). Маны таһынан, олохтоох былаастар дьаһаллара сахалыы тылбаастанар буолбуттара.

XIX үйэ бүтүүтэ саха тылын билим өттүттэн көрөн чинчийии саҕаламмыта. Ол курдук, Сибииргэ үлэлээбит эспэдииссийэ кыттыылааҕа А.Миддендорф саха тылын туһунан хомуйбут матырыйаалыгар олоҕуран, илиҥҥи тыллары чинчийэр бөдөҥ учуонай, акадьыамык О.Н. Бётлингк аан дойду тюркологиятыгар тахса илик бөдөҥ «Саха тылын туһунан» диэн научнай үлэтин ньиэмэстии тылынан бэчээттэппитэ. Бу үлэ саха тылын научнайдык чинчийиигэ ааны аспыт үлэ быһыытынан сыаналанар. Үлэ 5 тыһыынчаттан тахса тыллаах “Сахалыы-немецтии тылдьыттаах”. Бу тылдьыт кэлин Э.К. Пекарскай аатырбыт “Саха тылын тылдьытын” айарыгар тирэх буолбута. Кини айбыт саха тылын алпаабыта инникилэртэн уратылаах. Ол – саха тылын дорҕооннорун уратытын төһө кыалларынан чуолкайдык биэрэ сатаабыт. О.Н. Бётлингк алпаабытыгар олоҕуран, А.Я. Уваровскай “Ахтыылара”, Э.К. Пекарскай тылдьытын 13 тахсыылара, С.В. Ястремскай “Саха тылын грамматиката”, литэрэтиирэ хаһыата, о.д.а. бэчээттэнэн күн сирин көрбүттэрэ.

Мантан көрдөххө, өссө Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ саха тылын олохтоохтук чинчийии уонна бастакы сурук-бичик үөскүүр олуктара ууруллубуттар эбит диэн сыаналыахха сөп. 1912-1913 сс. “Саха саҥата” диэн сахалыы тылынан аан бастакы уопсастыбаннай-литературнай сурунаал бэчээттэнэн тахсыбыта. 7 нүөмэргэ А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, П.Н. Черных-Якутскай уопсайа 30-ча литературнай айымньылара уонна нууччаттан тылбаастар тахсыталаабыттара. Бу барыта саха тылын суруга-бичигэ, литературнай тыла сайдыытыгар тугунан да солбуллубат бигэ тирэҕи уурбута.

Сахалыы букубаары оҥоруу биир саҕалааччытынан этнограф Всеволод Михайлович Ионов (1851-1922 сс.) буолар. Кини Саха сиригэр сыылкаҕа кэлэн, чааһынай оскуола арыйан, Тааттаҕа уонна Дьокуускайга оҕолору бэйэтэ оҥорбут сахалыы букубаарынан үөрэппитэ. Кэлин кини букубаара С.А. Новгородов оҥорбут алпаабытыгар олоҕуран бэчээттэммитэ.

Үөһэ ахтыллыбыт сити­һиилэри ыйан туран, саха норуота маассабайдык ааҕар-суруйар кыахтанарыгар, үөрэхтэнэригэр сүдү кылааты киллэрбит киһинэн Чурапчы улууһуттан төрүттээх биһиги биир дойдулаахпытын, сахаттан бастакы тыл үөрэхтээҕин, Петроград университетыгар үөрэнэн, илиҥҥи тылларга идэтийбит Семён Андреевич Новгородовы (1892-1924 сс.) ааттыыбыт. Кини 1917 сыллаахха айбыт саҥа сахалыы алпаабыта 1924 сыллааха судаарыстыбаннай алпабыыт быһыытынан билиниллибитэ уонна 1929 сыллаахха диэри үлэлээбитэ. Семён Андреевич алпаабыта саха тылын дорҕооннорун төһө кыалларынан чопчутук биэрэр сыаллаах, “хайдах саҥарарыҥ курдук суруй” диэн бириинсипкэ олоҕуран оҥоһуллубута. Сахалыы этиигэ тыл бэрээдэгэ уларыйбат, онон, этии ис хоһооно сурук бэлиэтэ да суох өйдөнөр диэн балаһыанньаны тутуһан, сурук бэлиэтиттэн аккаастаммыта. Маннык алпаабыт оччотооҕу үөрэҕэ суох норуоту ааҕарга-суруйарга түргэнник үөрэтиигэ бэйэтин кыаҕын чахчы көрдөрбүтэ.

1917 сыллаахха Семён Андреевич аан бастакы “Сахалыы сурук-бичик” диэн букубаары 4 тыһыынча ахсаанынан таһаартарбыта. Оскуолаҕа саха тылын үөрэтии, нэһилиэнньэни төрөөбүт тылынан ааҕарга-суруйарга уһуйуу бу букубаартан саҕаламмыта. Саха сирин сорох уокуруктарыгар саха тыла алын сүһүөх оскуолалар бары кылаастарыгар үөрэтиллэр буолбута. Кэлин, 1922 сыллаахха, “Бастааҥҥы сурук-бичик” диэн ааттаах саҥа сахалыы букубаары таһаартарбыта. Онтон 1923 сыллаахха “Сурук-бичик. Оҕо ааҕар кинигэтиниин” диэн баай, интэриэһинэй ис хоһоонноох букубаара 5 тыһыынча ахсаанынан Петроградка күн сирин көрбүтэ. Кылгастык этэр буоллахха, Семён Андреевич Новгородов алпаабытыгар олоҕуран, 1920 сылтан 1930 сылга диэри барыта 200 араас кинигэ, учуобунньук күн сирин көрбүтэ. 1923 сыл алтынньы 15 күнүгэр “Кыым” хаһыат маҥнайгы нүөмэрэ бэчээттэнэн тахсыбыта, оттон 1926 сыллаахха маҥнайгы кинигэ кыһата тэриллибитэ. Ити сыл Саха АССР судаарыстыбаннай тэрилтэлэрэ бука бары дьыаланы-куолуну сахалыы, оттон былаас уорганнара икки тылынан толорор буолбуттара. Ити курдук, Саха сиригэр дьону ааҕарга-суруйарга үөрэтэр былааннаах, судаарыстыба өттүттэн күүстээх үлэ саҕаламмыта. С.А. Новгородов суругун-бичигин саха норуотугар бастакы улахан өҥөтө – уонунан тыһыынча үөрэҕэ суох дьон үөрэхтэммитэ, уопсастыба олоҕун араас эйгэтигэр кыттар кыахтаммыта буолар. Ол курдук, 1897 сыллааҕы биэрэпис түмүктэрэ көрдөрөрүнэн, сахалар уопсай ахсааннарыттан 0,7 %-нара эрэ ааҕар-суруйар кыахтааҕа. Онтон 1926 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн, саха ааҕар-суруйар дьонун ахсаана 5,7 %-ҥа тэҥнэспитэ. Бу ситиһии С.А. Новгородов норуотугар анаан айбыт-туппут үлэтин түмүгэ этэ.

1929 сыллаахха түүр норуоттарын бүттүүн латыын алпаабытыгар көһөрүү түмүгэр, саха тыла эмиэ латыынныы сурукка-бичиккэ көспүтэ. Онон, 1929 сылтан 1939 сылга диэри латыынныы суругунан-бичигинэн үөрэнии, бэчээттэнии барбыта. Бу кэм саха литературнай тылын нуормаларын, тиэрминнэри оҥоруу бириинсиптэрин, саҥа орфография быраабылаларын олоххо киллэриигэ туһаайыллыбыта.

Кэлин нуучча тылын сабыдыала күүһүрэн истэҕин аайы киирии тыллары сурукка бэрээдэктээн биэрии боппуруоһа сытыытык турбута. Онон 30-с сыллар ортолоруттан түүр тыллаах омуктарга нуучча алпаабытыгар көһүү саҕаламмыта. Ити түмүгэр 1939 сыллаахха билигин туттулла сылдьар нуучча алпаабыта Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕынан ылыныллан бигэргэтиллибитэ.

Түмүктээн эттэххэ, төһө даҕаны саха суругар-бичигэр араас алпаабыттар туттулла сылдьыбыттарын иһин, Семён Андреевич Новгородов сахалыы маассабай суругу-бичиги саҥаттан уларытан, тупсаран оҥорбут уонна бу сурук саха норуотугар тарҕанарын ситиспит сүдү сырдатааччы буолар. Маассабайдык үөрэхтээһинтэн ураты өссө саха литературнай тыла үөскээһинигэр кини үлэтин-хамнаһын суолтата улахан. Ону таһынан кини “хайдах саҥарарыҥ курдук суруй” диэн бириинсиби тутуһуута дьон атын-атын түөлбэлэргэ биир өйдөбүлү араастык ааттыыллара саха тылыгар түөлбэнэн уратылаһыы баарын арыйан таһаарбыта. Онон, инники өттүгэр тыл үөрэхтээхтэригэр чинчийии саҥа саҕахтара баалларын ыйбыта.

Маны таһынан, Семён Андреевич илиҥҥи тылларга идэлээх киһи быһыытынан, саха тылын былыргы сибээстэрин, төрдүн ырытыыга эмиэ бэйэтин санаатын эппитэ. Холобур, сахалар Киин Азия истиэптэриттэн силис-мутук тардалларын уонна монгуоллуу тыллаах чахардары кытта чугас буолуохтарын сөбүн туһунан ыйан турар. Ол гынан баран, хомойуох иһин, ити боппуруос өссө да үөрэтиллэ илик. Арай билигин эрэ монгуоллары кытта билим өттүттэн сибээстэр саҕаланан, уопсай бырайыактар олоххо киирэн эрэллэр.

Семён Андреевич Новгородов сырдык аатын үйэтитиигэ сахатын норуота, дьоно-сэргэтэ улахан үлэни ыыппыта. Ол курдук, 1944 сылтан Чурапчы педагогическай училищета С.А. Новгородов аатын сүкпүтэ. 1996 сылтан СӨ бастакы бэрэсидьиэнин Михаил Николаев ыйааҕынан, С.А. Новгородов төрөөбүт күнэ (олунньу 13 күнэ) Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн биллэриллибитэ. 2005 сылтан С.А. Новгородов аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ олохтоммута, 2007 сыллаахха кини аата “Бичик” (кэлин “Айар”) кинигэ кыһатыгар иҥэриллибитэ.

Онон, Семён Андреевич Новгородов сырдык аата үйэ­титиллэн, көлүөнэттэн кө­лүө­нэҕэ ааттана туруоҕа.