Саха номохторугар хара саҕыллар, “суптугур төбөлөөх” сахалар, туматтар уо.д.а. “тыал буолан” сүппүттэрэ кэпсэнэр.
1942 с. академик А.П. Окладников Уус Алдан Ымыйахтааҕар таас үйэтээҕи дьон олорбут сиригэр археология хаһыыларын оҥорбута. Онно көстүбүт таас туттар тэриллэр, туой иһиттэр оҥоһуллубут ньымаларын, ойууларын тэҥнээн көрөн баран, бу тэриллэр хойукку таас үйэ дьонун оҥоһуктарыгар сөп түбэһэллэрин быһаарбыта. Ол хаһыы туһунан суруйбуттарыгар маннык түгэннэр бааллар: « ...Обстановка... дает право высказать предположение, что труп человека, остатками которого являются эти кости, был не похоронен здесь, а съеден обитателями стоянки» [Окладников, 1955, с. 96].
2014 с. ГЧИ археологияҕа эспэдииссийэтин кэмигэр Уус Алдан улууһун Арыылааҕын таарыйан ааспыппыт. Элбэх киһилээх эспэдииссийэҕэ сылдьан тугу да таба хаампатаҕым. 2018 с. соҕотоҕун сылдьан, Арыылаахтан хоту, бэрт чугас, куурбут от үрэх тумулларын кэрийэн икки былыргы көмүүнү булбутум. Олортон биирдэрэ дьиктитик хараллыбыт этэ. Археология хаһыытын кэмигэр 40–45 см дириҥҥэ көмүү буоругар онон-манан киһи уҥуохтара көстүбүттэрэ: ойоҕос, сото, хары уҥуохтара уонна биир оҕуруо ытарҕа (кулгаах эминньэҕэр иилиллэр өттө анаан тоһутуллубут этэ). Сорох уҥуохтар хайа охсуллубуттар (силиитин сиэри), сорохторго сытыы сэп суоллара көстөллөр.
Салгыы хаһыыга туос тэллэххэ туос сабыы араҥата көстүбүт этэ. Туос сабыы анныгар киһи өлүгүттэн икки тилэхтээх сототун (уҥа, хаҥас) тобуктата сытыарбыттар. Сотолор сытар туһаайыылара – илин диэки. Сото уҥуохтарыгар онон-манан тирии сутуруо сэмнэҕэ сыстыбыта көстөр. Уҥа сото илин өттүгэр харытынан быһа охсуллубут уҥа илии салбаҕа (кисть правой руки) тиэрэ быраҕыллыбыт (2-с хаартыска). Иин дириҥэ – киһи өттүгэр диэри (70–75 см). Француз антропологтара быһаарбыттарынан, бу 14-15 саастаах кыыс уҥуоҕа.
Арыылаах кырдьаҕас олохтоохторо үрэҕи быһан үөскэтиллибит күөл соҕуруу кытылыгар “тыал буолбуттар” олоро сылдьыбыттарын туһунан кэпсээбиттэрэ. Ол чопчу кимнээҕин билбэттэр. Күөл кытыла сыллата сиҥнэ турарын иһин, мин ыйбыт сири кэрийэ барбатаҕым.
Саха номохторугар эстэн сүппүт, симэлийбит “тыал буолбуттартан” ордук киэҥ сиринэн туматтар тарҕанан олорбуттар Этнограф, устуорук Б.О. Долгих суруйарынан, туматтар былыр Дүпсүн улууһун Түүлээх нэһилиэгин сиригэр олоро сылдьыбыттар. Кинилэр балыгынан, булдунан уонна бэс субатынан аһылыктаналлара үһү. Ол эрээри сорох номоххо бу дьон ынах сүөһүлээхтэрэ кэпсэнэр [Ксенофонтов, 1977, с. 198]. Кинилэр уу кытыытыгар сири хаһан буор холомо тутталлар эбит [Окладников 1955, с. 339].
1992 с. сайын Дьокуускайдааҕы т/х-тын техникумун устудьуоннарын кытта (3 киһи) түмэлгэ этнография матырыйаалын хомуйаары, Түүлээххэ тиийбиппит. Биир нэдиэлэ устата үлэлиир кэммитигэр устуоруйа учуутала Гусим Иванову кытта билсибитим. Биир күн кини миигин “тыал буолбуттар” олорбут сирдэрин илдьэн көрдөрбүтэ. Хомойуох иһин, Гусим Петрович билигин суох. Кинилиин айаннаабыт хайысхабытын эрэ өйдүүбүн, салгыы хайдах тиийэр суолу умнубуппун. Ол сиргэ, үрэх үрдүгэр, сири хаһан оҥоһуллубут дьиэлэр оннулара көстөрө. Онон-манан сири хаһан көрүүгэ халыҥ туой иһит эмтэркэйдэрэ көстүбүттэрэ, ол иһин соччо сэҥээрбэтэҕим. Эбиитин күлүк сир буолан, буора ситэ ирэ илик этэ.
Салгыы туматтар тустарынан номохторго кинилэри сорох туора дьон “дьирикинэйдэр” диэн ааттыыллара, сирэйдэрэ татуировкалааҕын иһин «тигиилээх сирэйдэр» дииллэрэ кэпсэнэр. Археология хаһыыларыгар көстүбүт киһини сиэһин сиэригэр-туомугар сөп түбэһэр номох эмиэ баар. Онно: «Народ этот занимался людоедством – поедали мясо убитых врагов и военнопленных... У них существовал своеобразный обычай “гостеприимного каннибализма”: для дорогих гостей они откармливали дочерей. Для заклания “своих лучших девиц” туматы применяли “особые топоры и ножи не из железа”, – диэн этиллэр [Окладников, 1955, с. 339].
Туматтар диэн туох дьонуй? «Туматцы были многочисленны; какого они племени и происхождения, неизвестно, – говорится в одном из преданий, записанном у центральных якутов. – Сказывали, что они не были якутами; по-видимому, они, поселившись в Якутской стране, объякутились ... Вилюйские якуты, говорят, в старину сильно и постоянно воевали с туматским племенем» [Исторические предания..., 1960, с. 103].
Номоххо кэпсэнэринэн, Омоҕой Баай туматтары Туймаада хочотуттан Бүлүү эҥээригэр үтэйбит [Боло, 1994, с. 256], онтон бу дьон салгыы Эдьигээн, Усуйаана диэки сыҕарыйбыттар [Онно, с.160].
Киһини сиэһин үгэһэ Уус Алдаҥҥа көстүбүтэ туматтар “тыал буолан” сүппэтэхтэрин ыйа сытар. 1642 с. бойобуода П. Головин биэрэпис кэмигэр дьаһаах төлөөбөтөх Нам олохтоохторун ааҕар: “У Арчины Качикова сына живут два мужика Ерток Ибаков сын да Тохто Адугин сын, орготский мужик. Ясаку оне оба не дают. Да у нево же живет парень Чороно Олтаков сын Туматской волости” [Борисов, Сивцева, 2019, с. 22]... «Юрта Оргузеева Итчеева сына... А ясаку он и с сыном не дают. Да у нево ж живут Булбан Оргузеев да тумацкий мужик Елокон Мукуев сын, ясаку они не дают же”... “... Да у матере Кыбуковы скоту четыре коровы. Да с нею живет тумацкий мужик Отого Отоев сын. А ясаку он не дает” [Онно, 23].
Археология хаһыыларыгар Уус Алдан сиригэр хойукку таас уонна хойукку орто үйэлэрдээҕи киһини сиэһин суола-ииһэ көстүбүтэ, ханнык эрэ палеоазиат биис уустара (туматтар?) XVI–XVIII үйэлэргэ диэри сахаларга симэлийбэккэ олорбуттарын туоһулуур. Ымыйахтаахтан Арыылаахха диэри былыр киһини сиир үгэс (каннибализм) баарын быһаарар соруктаах эспэдииссийэ үлэлиирэ буоллар, тугу эмэ булуон сөп этэ. Өскөтүн археолог таба хаамтаҕына...
Сорох саха дьоно былыр киһини сиэһин үгэһэ баарыттан өһүргэниэх курдук. Аныгы өйдөбүлүнэн ол букатын сиэргэ баппат кыыллыы быһыы-майгы буолуох курдук. Ол, дьиҥинэн, сыыһа. Ити былыр үйэҕэ олорон ааспыт дьон олоҕун уобараһын, итэҕэлин кытта сибээстээх көстүү, ону аныгы өйдөбүлүнэн көрөн быһаарбаккын. Устуоруйа кэрэһилииринэн, түҥ былыргы эт аһылыктаах омуктарга барыларыгар да кэриэтэ каннибализм чахчылара бэлиэтэнэллэр. Этэргэ дылы, “бу Орто дойдуга киһиттэн ордук сиэмэх хамсыыр харамай суох этэ” диэн буолар. Өссө биири анаан бэлиэтиэххэ сөп. Аныгы саха итэҕэлин үөрэтээччилэр, ылынааччылар итэҕэлбит аҥаардас сырдык эрэ өттүн анаан бэлиэтииллэрин түмүгэр, сахаттан атын ыраас куттаах, Айыылартан айдарыылаах дьон суоҕун курдук өйдөбүл, сыанабыл үөскээн эрэр. Былыргы саха итэҕэлигэр көстөр ыарахан, мөкү өрүттэри син биир билиэх тустаахпыт: бас-көс киһи өлүгүн хол-буут арааран эмэгэт (ымыы) оҥостуута (Бараан, Бах Таҥара), кулут тыынын толукка биэрии, кырдьаҕас төрөппүттэри тыыннаахтыы көмүү, тыыннаах киһи кутун атын киһиэхэ иҥэрии, хааннаах өһү ситиһии уо.д.а.
Быдылыкы Баһылай,Саха түмэлин этнографияҕа сиэктэрин салайааччы.
