“Туймаада быйылгы ыһыаҕын саламаҕа сүгүрүйүү быһыытынан ыытыахха” диэн киэҥ кэпсэтии буолбутун туһунан “Кыым” хаһыакка суруйбуттарын бэркэ биһирээн аахтым. Бэрт тэрээһин буолсу. Дьэ, онно кыттыһан, салама туһунан тус бэйэм туох санаалардаахпын бу суруйан эрэбин.
Салама диэн тугун, туох өйдөбүллээҕин, хаһан, ханна туттулларын, хайдах оҥоһулларын туһунан этнограф Вильям Федорович Яковлев киэҥник суруйда. Ол эрээри саламаны оҥоруу сир ахсын биир халыыбынан барбат эбит. Вильям Федорович “Салама ситиитэ хара-үрүҥ сиэлинэн эриэн гына хатыллар” диир. Соторутааҕыта ону бигэргэтэр курдук, төрүт үгэһинэн дьарыктанар биир дьахтар тэлэбиисэргэ итинник эриэн ситиини икки ытыһынан “Маннык хатыллар” диэн көрдөрбүтэ.
Оттон мин ийэм оҕо эрдэхпиттэн атыннык үөрэппитэ, такайбыта. Алта саастаахпар аҕам арҕаа сэриигэ барбыта уонна төннүбэтэҕэ. Ийэм үлэни кыайбат буолуор диэри холкуоска ыанньыксыттаабыта. Инньэ гынан, холкуос кыстык хотонугар, сайылыгар ийэбэр эриллэн улааппытым. Сайын саҕаланна даҕаны сайылыкка көһүү үөрүүтэ буолара. Ол биир ураты бэлиэтинэн салама ыйааһынын сиэрэ-туома тэриллэрэ.
Аан бастаан эрдэттэн ыам быыһыгар ыанньыксыттар тула олорон, салама бэлэмнииллэрэ. Биһиги, оҕолор, үрүҥ сиэли тыытабыт, ону ийэлэрбит ылан сыыйан, сааһылаан, ньилбэктэригэр ситии хаталлар. Сорохтор туоһунан кыра томторук, ыаҕайа, ынах, ньирэй кырыйаллар, тигэллэр. Атыттар хаһааҥҥыттан эрэ уурунан сылдьыбыт өрбөхтөрүн кырадаһыныттан саламаҕа баайарга анаан бэлэмнииллэр. Онно үрүҥ сиэл сүүмэхтэрин оҥорон эбэллэр. Ити үлэлии олорон ийэм кэпсиирэ: “Бу – үрүҥ сиэл Үөһээ үрдүк халлаантан “Үс саха үйэлээх олоҕор үтүөнү эрэ” саныыр арыалдьыта буолаар, өрүү араҥаччылыы, арчылыы сылдьаар” диэн анаан түһэрбит үрүҥ сылгытын сиэлэ буолар. Онон, бу саламабыт, Үрүҥ Айыы Тойон саныырын курдук, үрүҥ сылгы сиэлиттэн хатыллыбыт үрүҥ ситиибитигэр тиспит саламабыт үүттүгэннээх сайылыкпыт үрүҥ илгэтин үрдэтэ, айылҕабыт барахсан араҕас илгэнэн алла туруоҕар алгыһын аныаҕа диэн төрүт өбүгэлэрбит бастыҥ баҕа санааларын иҥэрэллэр эбит. Оттон сорох сиргэ салама ситиитин үрүҥ-хара сиэлинэн эриэн гына хаталлар үһү. Ол – улахан Аньыы, ону кэлин улааттаххытына билиэххит”, – диирэ. Дьэ онтон чэпчээбиттии, оҥорбут малларын, хаппыт ситиилэрин тус-туспа сааһылаан, чөкө-чөкө сэрэнэн тутан, сыттык хаатыгар уган, ийэбэр туттараллар. Биһиги, итиннэ кыттыгастаах, үлэлэспит дьон быһыытынан, сайылыкка хаһан көһүү буоларын кэтэһэбит.
Кэлин улаатан иһэн кэпсээнтэн-сэһэнтэн, остуоруйаттан-номохтон ааҕан билбиппит эриэн ситии чахчы аньыылаах-харалаах, мээнэ наадаҕа туттуллубат тэрил эбитин өйдөөбүппүт. Ону ким барыта истибит-билбит, аахпыт буолуохтаах. Бүлүү умнаһыгар сураҕырбыт Суоһалдьыйа Толбонноох, Улахан Эбэ Илин Эҥээригэр сэһэн-номох буолан киһи өйүгэр-санаатыгар иҥмит Болугур Айыыта, бары билэр Мааппабыт барахсан – батталлаах үйэ сиэртибэлэрэ буолбут эҥин бэйэлээх кыргыттар – бэйэлэригэр тиийинэн суорума суолламмыттарын кэннэ, моонньуларыгар эриэн ситии быалаах сылдьалларын көрбүт, норуот сэһэнин истибит, кинигэттэн, кэлин хаһыаттан даҕаны араас суруйуулары, остуоруйаны-номоҕу аахпыт элбэх буолуохтаах. Биһиги диэки итинник сэһэни эрдэттэн билбит, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэрсиһэн өйдүүбүт, өйгө-сүрэххэ иҥэриммит буолан, итини туох да мөккүөрэ суох тутуһабыт, “эриэн ситии” диэн тылтан эппит тардар.
Хаһыакка: “Саламаҕа кыһыл өрбөҕү баайыллар дуо?” – диэн ыйыппыттарыгар учуонай С. Петрова: “Ол билбэт буолан этэллэр, былыргыттан кыһыл өрбөх туттуллар”, – диэбит этэ. Оттон ийэм биһиэхэ олох итэҕэтэрдии этэн турар: “Саха киһитэ хааны сөбүлээбэт. Ол иһин хаан кыһылы, өһөх кыһылы Айыы тэрилигэр саламаҕа баайбат. Ол оннугар сырдык кыһыллыҥы өҥү төһө баҕарар туттар”.
Саха, кырдьык, хаан өҥүн, хааны таһаарыыны сөбүлээбэтин ким барыта билэр. Улуу Ойуунускай “Хара хаан олбохтоох капитал олоҕун” диэн тыллардаах хоһооно киһи этэ салаһар тыллара. “Хааннаах илбис”, “Хаан-силик”, “Хааннаах хара санаа”, “Хааннааҕынан көрдө”, “Хаанымсах хара дьайдар”, о.д.а. киһи этэ тардар тыллара норуокка элбэхтэр. Бу мээнэ туттуллубат өҥ-тала буоларынан, дьон-сэргэ Айыы тэрилэ саламаҕа сыһыарбат буоллаҕа.
Саламаны хаһан, ханна, хайдах ыйыылларын туһунан хаһыакка сөпкө суруйдулар. Ол эрээри, сорох сиргэ сиэрэ суох үрүт-үрдүгэр ыйаан турар буолаллар. Сорох улуустар кыраныыссаларыгар киирэргэ сүрдьүгэс күрүө сиэрдийэтэ уйуо суоҕунуу, хас сыллааҕыттан саҕаламмыта биллибэт курдук, өҥө-дьүһүнэ көстүбэт буолуор диэри өрөһөлүү ыйыы тураллара көрөргө сүөргү буолааччы. Мэҥэ Хаҥаластан Амма улууһугар киирэр кыраныыссаҕа тугу барытын бэрээдэктээх гына, орун-оннугар уурарга, ыйыырга анаан оҥорбуттара астык этэ. Атын улуустар даҕаны итинник тэриниэхтэрин сөп ээ. Оччоҕо сылдьар, ааһар дьон тардыныах, олохтоммут бэрээдэги тутуґуох этилэр.
Ыһыах буолуон инниттэн ити сиэргэ-туомҥа, төрүт үгэскэ кыттыһыах улуустары кытта кэпсэтэн, хастыы миэтэрэ саламаны оҥорон аҕалан кыттыһарга, ханан ыйыыр миэстэлэрин ыйан, дуогабардаһыах этилэр. Дьэ оччоҕо ол улуустар анал дэлэгээссийэнэн ыһыах биир күн иннинэ кэлэн, сиэри-туому тутуһан ыйаан, хамыыһыйаҕа туттардахтарына, саха төрүт үгэһин үйэтитиигэ аналлаах ыһыах силигэ ситиэҕэ. Саха норуотун биир үйэлээх үгэһигэр аналлаах Улуу Туймаада ыһыаҕын бэлиэ түгэнигэр биһиги улууспут кыттыгаһа бу турар диэн, салама ыйаабыт улуустартан төрүттээх ыһыахха сылдьар дьон астына көрүө, оҕолоругар, сиэннэригэр сэрэнэн, сипсийэ кэпсээн, норуот үйэлэри нөҥүөлээн аҕалбыт үтүө үгэһэ салҕана туруоҕар эрэнэрин этиэҕэ. Өрөспүүбүлүкэ улуустарыттан аҕалан ыйаабыт саламалара Туймаада ыһыаҕын бэлиэ көстүүтэ буолан, Үөһээ үрдүк мэҥэ халлаантан Үрүҥ Айыы Тойонтон аналлаах салама Ийэ сиргэ тиийэ тардыллан, дьон-сэргэ тулхадыйбат доҕордоһуутун туоһута, өйө-санаата бииргэ сомоҕолоһуутун бэлиэтэ буолан, ыһыах үөрүүтүн үрдэтэ, өрөгөйүн көтүтэ, алгыһыгар кыттыһа туруоҕа.
Оннук эрэ буолуохтун!
Уйбаан Баһылайап, Сунтаар, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ.
