Балаҕан ыйынааҕы улахан муниципальнай быыбардар олох чугаһаатылар. Быыбар аайы тыа сиригэр “биир ньыгыллартан” ураты атын баартыйалар улуустары, нэһилиэктэри тилийэ барыларыгар бэйэлэрин хандьыдааттарын быыбарга туруорарга кыһаллыбаттар. Ол түмүгэр тыа сирин бары нэһилиэктэрин, улуустарын бүддьүөттэрин тэрийэр, тыырар үлэ эппиэтинэһин “ньыгыл” баартыйалар сүгэллэр.
Праймериз сайдыыны харгыстыыр буолбатах дуо?
Ити өттүттэн көрдөххө, “Биир ньыгыл Арассыыйа” баар буолан, тыабыт сирин бары таһымыгар хандьытааттары туруорар буолан, кыра нэһилиэктэр билиҥҥэ диэри тыыннаахтар диэххэ сөп. Онон, оппозиция баартыйалара “ньыгыллар” барытын күөнтээн олороллор дииллэрэ арыый сыыһа. Кинилэр эмиэ хастыы да тыһыынча хандьыдааты туруораллара буоллар, күрэстэһэн, олоххо уларытыы киллэриэхтэрин сөбө. Ону үп суох, дьон биһиэхэ кэлбэт диэн бэрт аҕыйах сиргэ одоҥ-додоҥ хандьыдааттары туруораллара уопсай түмүккэ быһаарыыта суох. Оттон нэһилиэктэр мунньахтарын тохтотор саҥа муниципальнай сокуон киирдэҕинэ, баҕар, атын баартыйалар тыа сиригэр үлэлэрэ күүһүрүөн сөбө эбитэ дуу?
Оттон “биир ньыгыллар” нэһилиэктэри бүддьүөттээн, тыа сирин быыһаан олороллор диэн аһара арбыыр букатын наадата суох. Тоҕо диэтэххэ, баҕар, сыыһыахпын сөп, бу баартыйа күүстээх сайдыы кэлиитин утаран, харгыстаан олорор курдук.
Кинилэр хайдах гыналларый? Праймеризтаан бастыҥтан бастыҥ биир хандьыдааты талан бары таһымнаах быыбарга киллэрэллэр. Итиннэ манипуляция: ханнык эрэ бөлөхтөр кэпсэтиһэн бэйэлэрин дьоннорун эбэтэр үрдүкү салалта тылыттан тахсыбат, толоругаһынан, “сиһэ имигэһин” да көрдөрбүт, нэс соҕус, тус көрүүтэ суох да дьон “бастыҥ” буолан тахсаллар.
Биһиги “ньыгылларбыт” норуот, өрөспүүбүлүкэ сайдыыта баартыйа сайдыытын кытта сибээстээҕин өйдүү сатаабаттара, мин санаабар, сыыһа. Быыбар аайы “ньыгыллар” праймеризтаан биир хандьыдааты туруораллар. Ону баартыйа дьиссипилиинэтэ диэн, харах харатын курдук сыаналыыллар. Оттон быыбарга биир сиргэ 2-3 хандьыдаата киирсэрэ баартыйа норуот итэҕэлин ыларын күүһүрдүө этэ диэн санаабаттар быһыылаах.
Праймериз норуокка кыахтаах, сайдыыны “соһор” салайааччылары таһаарар үчүгэй мэхэньиисим буоларын көрдөрбөтө. Баартыйа иһигэр хайҕаныы ити — туспа. Дьон праймериз баартыйа иһигэр күрэстэһиини хам баттыыр, саҥа хаан тахсарын мэһэйдиир диэн сөпкө этэллэр буолбатах дуо?
Онон, биир быыбарга кыахтаах хас да “ньыгылы” киллэрэртэн куттаныа суох этилэр буоллаҕа. Дьэ, чахчы, оччоҕо норуот баҕарарын курдук, дэмэкирээтийэ сокуона ирдииринэн бастыҥтан бастыҥ талыллар күрэстэһиитэ саҕаланар буолбатах дуо?
Ити өттүнэн, Мэҥэ Хаҥаласка бэрт ураты быыбар, баартыйа сайдыытын саҥа пуормулата айыллан эрэр курдук. Билэргит курдук, баһылыкка “биир ньыгыллар” Д.Тихонов уонна С.Потапов туран киирсэ, идиэйэлэрин охсуһуннара сылдьаллар. Ол эрээри Тихонов праймериһы ааспатаҕа диэн, баартыйатын өттүттэн “сокуоннайа суох”, өстөөх киһи кэриэтэ көрүү үөскүөх курдук. Бу быыбар биир баартыйалаах кэллиэгэлэрэ “утары бардыҥ” диэн Д.Тихоновы “үлтү сынньан”, баартыйаттан, үлэтиттэн үүрэн, Б.Попову курдук, сууттаабыта буолан дуу, киһи аатыттан аһарар былааннаах буоллахтарына, “ньыгыллар” ааттарын улаханнык алдьатыахтарын сөп. Оччотугар кэлэр быыбардарга оппозиция диэки куолас өссө элбиирин хааччыйыахтара. Мээнэҕэ эппэттэр: норуот буруһууна курдук, төһөнөн хам баттанар да, утары тэбэр күүһэ өссө күүһүрэр.
“Саҥа дьон” нэһилиэккэ наадыйбаттар
Биһиэхэ Госдуумаҕа киирэр кыра баартыйалар, ону сэргэ Арассыыйа үрдүнэн баар араас ааттаах уонунан баартыйалар судаарыстыба харчытын босхо сии сылдьаллар, улахан туһата суохтар. Үгүстэрэ быыбар декорацията буола сылдьаллар буолбатах дуо? Холобур, Явлинскай, Зюганов, Жириновскай бокуонньук наар быыбар артыыстарын курдук көстөн кэллилэр. Ол иһин ити баартыйалар норуот итэҕэлин 30-50%-ын ылбаттар быһыылаах. Олох хаамыыта ылан истэҕин аайы, төһө эрэ кэминэн бу баартыйалар сыттара да хаалымыан сөп.
Оппозиция араас, холобур, Госдуума ааспыт быыбарыгар “Саҥа дьон” дойду сайдыытыгар сибиэһэй салгыны киллэрэр баартыйа диэн дьону итэҕэппиттэрэ. Ол эрээри Саха сиригэр быйылгы быыбарга кыттыбатылар. Баҕар, кинилэр кыра быыбардары ахсарбаттара буолуо. Харахтара Госдуума, Ил Түмэн, Ил Дархан курдук улахан “булду” эрэ көрөрө буолуо.
Быыбар — гражданскай уопсастыбаны сайыннарар, норуот олохтоох кыһалҕалары быһаарарга түмсэрин хааччыйар мэхэньиисим. Уонна, кырдьык, былаас норуоту кытта ыксалаһан, 5 сыл барар үлэни хаһан торумнуоҕай? Инньэ гынан, “саҥа дьон” быйылгы быыбарга кыттыбакка, норуоту эргэ “холуоһаҕа” олортулар. Быыбар артыыһа буолар өссө кыра баартыйалар бааллар да, олорго ким да наадыйбат, дьон кинилэри өйөөһүн син биир албыҥҥа үктэтии буоларын үчүгэйдик билэллэр. Улахан күрэстэһэр күүс суох усулуобуйатыгар “биир ньыгыллар” уларыйалларыгар, дьон күүстээх итэҕэлин ылалларыгар устуоруйа биэрэр кыаҕа арыллыбытын сатаан туһаналлара дуу, мүччү туталлара дуу?
Чахчы, бу быыбарга саҥа муниципальнай сокуон киирэн эрэр кирбиитигэр, аан дойдуга кытаанах балаһыанньа үөскээбитинэн, Украинаҕа ыытыллар байыаннай эпэрээссийэ кэмигэр нэһилиэктэр, улуустар, ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин дьылҕата быһаарыллар күннэригэр, биһиэхэ олох атын хаачыстыбалаах, элбэх производствоны, үлэ миэстэтин, норуот аһыыр-таҥнар кыһалҕатын быһаарар дьон наадалар.
“Биир ньыгыллар” сэбиэскэй кэмнээҕи хомуньуус баартыйа уопутун, олоҕун, бэрээдэгин үөрэппэтэрэ сыыһа дии саныыбын. Төһө да баартыйата суох буолларбыт, орто сүһүөх салайааччылары тэрилтэ партийнай мунньахтарыгар сырытыннараллара. Онно, дьэ, үлэни-хамнаһы кими да аһыммакка, доҕор, аймах, тойон-хотун да буоллун, кытаанахтык кириитикэлэһэллэрэ. Оччотооҕу хомуньуустар билиҥҥи “ньыгыллар” курдук бары кэриэтэ тойоттор буолбатахтар этэ. “Биир ньыгылларга” норуот итэҕэйэн хото киирбэтэҕинэ, баартыйа туспа бөлөххө (кастаҕа) кубулуйан хаалар куттала үөскүөн сөп. Дьэ, ол норуоту түмнэт, утары туруорар.
Быыбарга ырыа бобуулааҕа билиннэ
Оттон улуус баһылыгын быыбарыгар иккис улахан киирсии Ньурбаҕа тахса турар. Манна быыбары сууттар “оҥоро олороллорун” курдук. Ньурба быыбардыыр хамыыһыйатын: “Дьаһалтаттан аһаан-таҥнан олороҕут, ити сыыһа, уурайыахтааххыт”, — диэн хара маҥнайгыттан айдаарбытынан киирбит Л.Михайловы суут хандьыдааттан тохтотто. Онтон аҕыйах хонуктааҕыта “сиэрдээхтэр” үҥсүүлэринэн, суут Ньурба быыбарын биир “сүрүн оонньооччута”, Ньурба мээрэ А.Иванову ааптартан көҥүллэппэккэ ырыаны ыллаата диэн, устан кэбиспитэ. Ол СӨ Үрдүкү суутугар көрүллүөхтээх. Киһи сөҕүөх, аны хандьыдааттар быыбар кэмигэр өрөспүүбүлүкэ иһигэр ырыа ыллыыллара бобуллар буолан таҕыста. Хандьыдаат кэнсиэр тэрийэн, дьону мунньан баран, сыанаҕа тахсан ылластаҕына, суут ыскаамыйатыгар олордон, устан кэбиһиэххэ сөп эбит. Онон, ырыа хандьыдаакка норуот дууһата буолара бүтэр. Аны Арассыыйаҕа муусуканы туһаныыга ааптартан ыйыппакка туттан, быраабын кэспиккит диэн эмиэ усталлар эбит. Онон, быйылгы быыбарга аҕытаассыйаларыгар муусуканы туттубут, иэйиилэрэ киирэн ырыа ыллаабыт хандьыдааттары устан кэбиһиэххэ сөп курдук.
Атырдьах ыйын 31 к. СӨ Үрдүкү суута Александр Иванов баһылык Алексей Иннокентьевы быыбартан устар үҥсүүтэ көрүллэр. Кини А.Иннокентьев сайабылыанньатыгар ханнык баартыйатын уонна итэҕэллээх дьонун ыйбатах диэн биричиинэнэн уһултараары гынар. Урут оннук биричиинэнэн суут 2021 с. биир хандьыдааты устубут эбит. Ол эрээри Ньурба суута баһылык тугу да сыыспатах диэн аккаастаабыт. Үҥсээччилэр Үрдүкү суукка дьыаланы түһэрбиттэр. Өскөтүн быыбарга диэри А.Иванов быыбарга төннүбэтэҕинэ, кинини сууттаһан суулларбыт Афанасий Иннокентьев аата майгынныырынан баһылык Алексей Иннокентьевы кытта илин-кэлин былдьаһар хандьыдаат буолар дуо? Ньурба быыбарын эриэхэбэйэ тугунан түмүктэнэрэ биллибэт.
***
Көрөргүт курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ быраабы, сокуону билии таһыма намыһаҕын, бэйэлэрэ анал юристардаах хандьыдааттар, итини билбэттэрин көрдөрөр. Аны үөһээ суут аллараа суут уурааҕын көтүрэр буоллаҕына, ол судьуйаны “сокуону билбэт эбит” диэххэ сөп буолан тахсар. Судьуйалар эппиэтинэстэрин күүһүрдэргэ уурааҕа үстэ көтүрүллүбүт судьуйаны намтатан иһэр сокуон ылыллара буоллар, балаһыанньа көнүө эбитэ дуу диэх курдук. Оттон боростуой норуот туох бырааптааҕын билэрин сэрэйиэххэ эрэ сөп.
Владимир Степанов
