Москуба таһыгар Переславль-Залесскай диэн куоракка саас айар командировкаҕа түбэһэн, уопут атастаһа бара сылдьыбыппыт. Биир күн күнү быһа үлэлээн баран, түөрт буолан хаалан хааллыбыт. Икки дьахтар уонна табаарыһым буолан. Үлэбитин бүтэрэ сатыыбыт.
Онно бары ытыктыыр, үлэтигэр олус бэриниилээх, сүрдээх таҥараһыт киһи баара. Таҥара үөрэҕин тарҕата сатыыр курдуга. Ол киэһэ кэлиэхтээх этэ да, сүтэн хаалбыта. Киэһэни быһа киһибитин сүтүктээн, кэтэһэн-манаһан сылдьыбыппыт. Бары иллэҥсийдибит да таһырдьаны мыҥастаһан кулгаах-харах иччитэ буолбуппут.
Дьахталлар ол киһи туһунан отур-ботур ахтан, тоҕо биллэрбэккэ сылдьарын туһунан кэпсэтэн барбыттара. Үлэлиир сирбит сырдык. Кыра хос диэтэххэ, үс түннүктээҕэ. Кинилэр түннүк анныгар олорон эрэ дьарыктанар буолан, таһырдьаны көрбөттөр. Мин туран эрэ үлэлиибин. Миигиттэн таһырдьа ытыс үрдүгэр уурбут курдук көстөрө.
Таһырдьа остуолбаҕа уот мөлтөхтүк кылайара. Арай ол үлэлии туран хараҕым кырыытынан көрдөхпүнэ, сэлээппэлээх киһи мастарыскыайга кэллэ. Мин табаарыспыт таҥаһын билэр буоллаҕым, дьоммор: “А вот и Ваня”, — диэн бэркэ кэтэспит киһи саҥарбыппын кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Ону кытта дьахталлар ойон туран түннүккэ тиийдилэр. Билигин киириэ диэн, аан тыаһын иһиллээн туран, салгыы үлэлээбитинэн бардым.
Эмискэ дьахталлартан биирдэстэрэ часкыйа түһээт, сирэйин туттубутунан олоппоһугар олоро биэрдэ! Титирэстээбитинэн, ытаабытынан барда. Биһиги сүүрэн тиийэн туох буолбутун ыйыппыппытыгар “Ваня весь в крови! Лицо изуродовано...” – дии-дии, биир кэм салгын ыла сатаан бөтүөхтээтэ. Мин таһырдьа Уйбааҥҥа көмөҕө диэн сүүрэн таҕыстым. Аара харабыл оҕонньор нуктуу олорорун хаһыытаан уһугуннаран аастым. Хатанан турар ааны арыйа баттаат, үлэлии олорор хоспут түннүгүн аннын диэки сүүрдүм. Тиийэн иһэн ким да суоҕун билэн, эбиитин саҥа хаар кыыдамнаабытыгар киһи хаампыта буоллар көрүөм этэ диэн толкуйбуттан этим саласта!
Ол күн хаар кыыдамнаабыта. Булка сылдьа үөрүйэх киһи, саҥа хаарга киһи хаампытын-хаампатаҕын, ама, хайдах билиэм суоҕай?! Суол суох. Бэйэм эрэ кэлбит суолум баар. Дьиэни эргийэ сүүрэн кэллим да, тэлгэһэҕэ өтөрүнэн ким да киирбэтэх этэ. Суоллаары, оҕонньорго киирэн тас олбуор уотун холботторо турдахпына Баһылай кэллэ. Үһүөн тахсан олбуор иһинэн-таһынан суол көрдөөн хаамыстыбыт да, суоҕун курдук суох. Үһүөн соһуйдубут, бэйэ-бэйэбитин көрүстүбүт.
Дьиэбитигэр киирэн били дьахтарбытыттан сиһилии ыйыталаспыппытыгар: “Сэлээппэтэ суох, сирэйэ барыта хаан, буор буолан хаалбыт баттаҕын быыһынан мин диэки көрдө... этим саласта, куттанным...” — диэхтээбитэ. Мин: “Ити икки ардыгар сэлээппэтин уста оҕустаҕа дуу?..” — диэх курдук санаталаан аһарбытым. Бу кэннэ үлэ хаалбыта. Бары уку-суку тарҕаһан хаалбыппыт.
Сарсыныгар биһигини милииссийэҕэ илпиттэрэ. Доппуруос үөһэ доппуруос. Онтон мин манна дойдубар кэлбитим кэннэ куорат таһыттан Ваня төбөтүн хампы оҕустаран өлө сытарын булбуттар этэ. Ким, тоҕо өлөрбүтүн сонно тута быһаарбатахтара быһыылааҕа. Ол — Сойуус ыһыллыбыт дьалхааннаах кэмэ этэ.
Бу муҥнаах миэхэ сэлээппэлээх, кэм киһилии, оттон дьахтарга хаан-сиин буолан баран көстөн аастаҕа. Эрэйдээҕи, өр сылларга үлэлээбит сиринэн бүтэһигин кэритэн, илдьэ бардахтара.
Табык
“Табык бурдук хатарар хатараанньаны таһыйар курдук тыастаах буолар эбит этэ” диэн аҕам кэпсээн турардаах.
Отордуур кэм саҕана. Ол аата хаһыс да сайылыктара. Күһүҥҥү отордоругар тиийбит кэмнэрэ эбит. Билигин көлөлөөх буолан, дьиэттэн сылдьан оттууллар. Былыр хантан кэлбит көлөлөрө кэлиэй, окко хоно сылдьан оттууллар.
Биир күн күнүскү омурҕан саҕана балаҕан иһиттэн хатараанньа таһыйар курдук тыас өрө ытылла түспүтүн истэн, таһырдьа сырсан тахсыбыттар. Ону сорохтор «табык тыаһа» диэбиттэр. Көрбүттэрэ, эбэлэрин үрдүнэн табык, хатараанньа тыаһын курдук улахан тыастаах-уустаах иччилээх холорук иһэр эбит. Дьон уолуйан хаалан, баҕана курдук турунан кэбиспиттэр. Онуоха кырдьаҕастара илиитин кириэстии туттан баран, холорук диэки тутан турбут. Холоругу да, табыгы да көрүстэххэ, ити курдук гыннахха тумнан ааһаллар.
Эбэ куулатынан киирэн, тыаны маһын-отун үлтү барчалаан айанныы турбут. Тыа саҕатыгар киириэн эрэ иннигэр илдьэ испит уутун ыһыктыбытыгар эбэ собото халлаантан таммалаабыт. Сүөкээбит соболоро өргө диэри хонууга мөхсө сыппыттар үһү.
Тыаны түөрт миэтэрэ кэтиттээх сиринэн солоон барбыт. Маһын солоон, суулларан соҕуруу Оҕус Күөлүгэр тиийбит дииллэрэ. Ону аҕам илэ көрбүт буолан, олус саллара. Табык — тыас да тыас. Ойуун абааһыта кэлэн бардаҕа дииллэрэ. Бүтэйдээх диэн сиргэ улахан киһи сытар.
Ол ойуун мэнэрийээри гыннаҕына, төбөтүн быһаҕынан кыччайан, быһа тардан ылан баран, балаҕан сөбүргэнэтигэр ууран кэбиһэр эбит. Сөбүргэнэ хаптаҕай буолар, ону долбуур гыналлар. Балаҕан баҕанатын үрдүнэн сытар, ол үрдүгэр өһүө сытар. Улахан суон маһынан оҥороллор. Хас да сыттыктаах буоллаҕына, балаҕан үрдэ иҥнэри буолан, ардах хоппот.
Уурбут төбөтүн хаана үөһэттэн таммалыы турар, бэйэтэ оһох иннигэр бабыгырыы-бабыгырыы олорор буолара үһү. Дьонум ол ойуун буолуо диэн, сибигинэһэллэрин элбэхтэ истибитим.
Ити кэнниттэн үрүҥ-кыһыл сэриитэ иирбит-кутурбут курдук ытыллан барбыт. Кэлин бу холоругу кэм уларыйыытыгар, олох күөрчэхтии ытыллыахтааҕын биллэрбит эбит диэн тойоннооччулар бааллара. Ити кэмтэн ыла бэйэ-бэйэни өлөрсүү биһиги дойдуга элбээбитэ.
Икки өттүттэн кыыллыйыы тахса сырыттаҕа. Ол эрээри ордук үрүҥнэр өттүлэриттэн дьон тыыныгар туруу элбэх быһыылааҕа. «Дьону өлөрөн, халаан-талаан баран, ойохторун эстэрээппэ оҥостон илдьэ бараллар» диэн кэпсэтэллэрин истибит аҕай киһибин.
Эмээхсиҥҥэ кэлбиттэр
Ийэм оҕо сылдьан сааһыары соҕус сууйбут таҥаһын таһырдьа таһааран ыйыы сылдьыбыт. Бука, эбэбэр көмөлөһө сырыттаҕа буолуо.
Арай таһырдьа тахсан, таҥаһын ыйаан баран, киирэн истэҕинэ, икки ытыһы холбуу туппукка холоонноох уот мээчик чачыгырыы-чачыгырыы уулуссанан устан иһэр эбит. Борук-сорук буолан эрэр кэмэ. Ийэм оҕо буоллаҕа дии, сэргээн көрө тахсан иһэн олбуор аанын арыйаары улахан оскуоманан оҥоһуллубут хатыырыгар илиитин хаарыйтарбыт. Онон олбуор таһыгар тахсыбатах. Иһирдьэ туран көрөн турбут. Уот ааһа турбут.
Киирэн эбэбэр кэпсээбитигэр, эбэм: “Оо, туох аанньаҕа көстүбүт үһүө, арҕаа олорор Өлөксөөс эмээхсин улаханнык ыалдьан сыппыта ыраатта. Арааһа, ыла кэллэхтэрэ буолуо. Хата, тахсыбатаҕыҥ үчүгэй”, – диэбит.
Сарсыныгар истибиттэрэ — эмээхсиннэрэ ол түүн быстан хаалаахтаабыт.
Симирии
Батамаайыга биир улахан эбэҕэ саас ааттаах сааһыт бултуу киирбит. Дьоно хойутаабыттар, онон биир күн эрдэ киирбит.
Түүн олорон балай эмэ ыппыт. Хото өлөрбүт. Эбэ кыдьымахтаммыт, чыкылыччы барбыт. Хойутаан хаалан барбатах дьон саа тыаһын истэн, лаппа ыксаан киирбиттэр. Күөллэригэр чугаһаан иһэн көрдөхтөрүнэ, доҕордоро тыытын аттыгар сылдьар эбит. Лаппа чугаһыахтарыгар диэри тыытыгар олорон мууһун тойо-тойо, муус үрдүгэр сытар кустарын хомуйа киирбит.
Дьоно кэлэн аттарын сыбыдахтыы турбуттар. Үөс диэки куһугар чугаһыах курдук гынан иһэн, эмискэ тыытын кэлин өттө тимис гыммыт. Ону кытта икки ат тэбис-тэҥҥэ мөҕөн, илгистэн киирэн барбыттар. Тыылаах доҕордоро: “Туох эрэ, туох эрэ баттаата!”– диэн хаһыытаат, ууга түспүт! Бу дьон сылгыларын ыытан кэбиһэн баран, атастарыгар сүүрэн киирбиттэр. Ол кэмҥэ “атахпыттан тарта!” диэн хаһыытаат, тыытыттан тутуһа сылдьан иккитэ эрэ көстөн хаалбыт. Тыылары-майырдары тимирэн хаалбыттар. Харбаан киирэн истэхтэринэ, тыыларын тумса көстөн ылан баран, эмиэ сүтэн хаалбыт. Тымныы ууга соһуччу киирэн атахтарын иҥиирэ тардыар диэри муҥнана сатаабыттар да быыһаабатахтар. Уҥуох-тирии сүтэн хаалбыт. Оннооҕор мас тыы күөрэйбэтэх...
“Көрдөрбүтүнэн лаппа кыанар атаспытын илдьэ барбыта...” диэн, балыыһаҕа бииргэ сыппыт Батамаайы оҕонньоро кэпсээбитэ. «Баҕар, биһигини кытта тэҥҥэ киирбитэ буоллар, тыытыа суох этэ» диэн түмүктээбитэ.
Ууһут
Төхтүргэ олоро сылдьыбыт кэмнээхпит. Онно бэтэрээн киһи туһунан элбэхтик отур-ботур кэпсэтэллэрин истэрим.
Төхтүр уонна Маандай икки ардынан мыраан анныгар уһун да уһун күөл баар. Мин ол эбэни көрдөхпүнэ, этим тардар. Бэс ойуурдаах этэ. Дьон арыыга тыынан оттуу киирэллэр эбит этэ.
Биир күн отчуттар кэлбиттэрэ, тыылара эбэ уҥуор сыталлар эбит. Эбэни эргийэ бардахха, күн аҥаара да хаамыахха сөп. Онон оччолорго сэрииттэн аҥаар илиилээх эргиллибит, уруккута ууһут киһи: “Дьэ бээ, харбаан тахсан тыыны аҕалыам”,– диэбит. Ону дьахталлар: “Урут икки илиилээх эрдэххинэ харбыырыҥ чуолкай этэ. Билигин соҕотох илиилээх киирэн кии буолаайаҕын”, — диэн буойа сатаабыттар. Онуоха “оннооҕор Днепр өрүһү харбаан туораабытым!” диэн айахтааҕы атыппатах. Саҥата суох сыгынньахтаммытынан барбыт. Хоруоллаан, ол аата соҕотох илиитинэн, ойоҕоһунан харбаан нөҥүө кытылга тиийиэхчэ буолан иһэн хаһыы бөҕөнү хаһыытаабыт. Хайыыр да кыахтара суох буоллаҕа дии, сэрии кэмигэр оҕо-дьахтар эрэ хааллаҕа. Ол быыһыгар “атахпыттан харбаата!” диэх курдук хаһыыны истибиттэр.
Ол эбэҕэ, үрүҥ-кыһыл сэриитин саҕана, күһүн бандьыыттар кыһыллары тоһуйа сытан, кус оҕотун курдук ыраас мууска тахсааттарын, мииттэпкэ (бинтиэпкэ) саанан ытыалаан кэбиспиттэр. Үрэх курдук уһун буолан, кэлбит эрэ киһи бары сайын — тыынан, кыһын — мууһунан быһа туоруур эбэлэригэр алта дуу, сэттэ дуу эдэр баҕайы кыһыл саллааты ол курдук өлөрөн тураллар.
Ол дьону кэриэстээн чочуобуна туппуттар этэ. Билигин баара дуу, суоҕа дуу. Сырдык киирдин диэн оройо аһаҕас быһыылааҕа. Онно сурук баарын доҕотторум сүһүөхтүү-сүһүөхтүү ааҕан халлырҕаһаллара. Мин кырабын, улахан уолаттары батыһа сылдьабын, кыайан аахпаппын. Сатаан ааҕар оҕолорго аан маҥнай онно ымсыырбыппын өйдүүбүн.
Арааһа, ол ыт-кус курдук кыргыллыбыт эдэр уолаттар үөрдэрэ абааһы буолан, эбэҕэ иҥэн хааллаҕа буолуо. Ол да бадьыыстаабыт буолуон сөп курдук.
Аны саатар, бэйэтэ да, олус улаханнык саҥаран кэбиһээхтээбит. Айылҕаҕа “кырата”, “улахана” диэн суох. Барыта билэр, истэр курдук буолааччы. Онон айылҕаҕа сырыттахха, улаханнык тылласпат куолута. “Дьэ, хайдах буолабыт, киһи буолабыт дуу, кии буолабыт дуу? Эбэ иччитэ, көмөлөс, абыраа” диэн көрдөһө-ааттаһа сылдьыбыта буоллар, баҕар, аһыныа этилэр.
Ол ууга барааччы улахан, уурбут туппут курдук көнө уҥуохтаах, бэрт үчүгэй киһи этэ. Аһыйбыттара аҕай. Сыыһа-халты тыллаһан кэбиһэн былаҕайга былдьаттаҕа.
Маяк Абрамов.
