Алыптаах талааннааҕа

 

   Балаҕаҥҥа сыһыары бүтэй хаһаа оҥорбуттар. Ол ортотугар сэргэни туруорбуттар. Ытык дабатыы бары сиэрин-туомун бэлэмнээбиттэр. Ытык дабатарга анаан түөрт саастаах атыыр соноҕоһу оҕуурунан тутан, атынан состорон аҕалан, ол бүтэй хаһааҕа хаайбыттар. Ойуун балаҕан ортоку түннүгүн ыллаттаран баран, хаһааҕа хаайыллыбыт, киһиэхэ чугаһаабыт атыыр соноҕоһу саҥара-саҥара илиитинэн ыҥыран ылбыт. Атыыр түннүгүнэн баһын укпутугар, чабычахтаах кымыһы биэрбиттэрин аҕыйахтык омурдан иһэн кэбиспит, кистээн дьырылаппыт. Онтон ойуун таһырдьа тахсан кыырбыт. Ортолуу кыыран иһэн, атыырын бас быалаан, сэргэҕэ соҕуруу диэки хайыһыннаран баайан, кыыран илгистэн барбыт да, атыыра төбөтүн сир диэки умса анньан хамсаабакка турбут.

   Эдэркээн сүүрбэтиттэн эрэ тахсыбыт, сытыы-хотуу ойууну убаастаан «Ытык кырдьаҕаһынан» ааттыыр буолбуттара. Нэһилиэгэр эрэ буолбакка улууһугар биллэр улахан ойууннар ахсааннарыгар киирбитэ. Кини аата билигин норуокка биллибэтэҕин иһин, оччотооҕу кэмҥэ: «Бөтүрүөп-Чалбааттыыр ойуун дуо?» – дэтэн сылдьыбыта.

   Чалбааттыыр ойуун, сурулларынан Осипов Иннокентий Петрович, 1882 сыллаахха Мэҥэ улууһугар Чүүйэ сиригэр төрөөбүтэ. Бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх, сахаҕа орто уҥуохтаах этэ. Кини 14 сааһыгар «эттэтэн» ыалдьан, суорҕаҥҥа-тэллэххэ үс сыл сытан, ойуун буолар бары сиэрин барытын ааһан, 18 сааһыттан дүҥүрдээх, кыырар таҥастаах буолбута. Урукку кэмҥэ аатырбыт улуу Ноонум ойуун сиэнэ буолан, ойууҥҥа уһуйтарар кэмигэр, икки ойуун арыаллаан кинини уһуйбуттар. Чалбааттыыр кыырар таҥаһа балтараа буут кэриҥэ ыйааһыннаах. Кини хомуһуна олус күүс­тээҕин, атын ойууннартан ураты дьоҕурдааҕын сөҕө кэпсииллэрэ. Чалбааттыыр ойуун кыырыытын көрбүт кырдьаҕастартан ыйыталастахха, кини атын уратыта диэн хас да чааһы тохтообокко, кыыран эккирээн, чэпчэки-чэпчэкитик дугунан, дүҥүрүн олус дьиктитик, киһи имэҥирэн барыахтык охсорун, олус кырасыабайдык хамсанарын сөҕөн кэпсииллэрэ.

 

 

   Гражданскай сэрии сылларыгар Чалбааттыыр ойууну кыһыллар тутан ылан: «Эн бассабыык былааһыгар ойуумсуйуо суохтааххын, хараҥа дьайгынан албыннаан кыра-хара дьону бутуйума. Ол эрээри, мантан чугас ханна эрэ бандьыыттар тобохторо бааллар, ханна баалларын чопчу ыйан кулу!» – диэн ыкпыттар-түүрбүттэр. Тэҥ­нэһиэ дуо, саалаах дьон ортотугар туран эрэ аккаастыыр кыаҕа суоҕа. Кини таҥаһын уонна дүҥүрүн көрдөөн ылан кыырбытынан барбыт. Балачча кыырбахтаан иһэн көрүү көрүүлэммит. Онно бандьыыттар Чонойо алааска икки балаҕанынан тарҕанан хоно сыталларын эппит. Онуоха кыһыллар: «Эн билигин биһигини кытта ол Чонойо алааска барсаҕын, өскөтүн сымыйалаабыт буоллаххына, бэйэҕиттэн бэйэҥ хоргутаар!» – диэт, аттарын үр­дүлэригэр түһэн, Чалбааттыыры мэ­­ҥи­­һиннэрэн илдьэ барбыттар. Чонойо алааһыгар тиийэн тыа саҕатыгар аттарын тохтотон баран: «Ойууҥҥун өссө көрдөр, аны дүҥүрэ, таҥаһа суох тыалла түһэрэн, хаары күдээрит!» – диэ­биттэр. Ойуун уруккуттан сатыыр суола буолан, хомуһунун киллэрэн, күүс­тээх тыалы түһэрбит. Ол тыалынан хаххалатан, туох да хаан тохтуута суох бандьыыттары тутуталаан ылбыттар. Кыһыллар сүрдээҕин сөхпүттэр, ол эрээри Чалбааттыырга бэрт кытаанахтык: «Эн, кырдьык, кыахтаах, күүстээх ойуун эбиккин. Ол эрээри, Сэбиэскэй былаас эн кыра-хара дьону ойууннуургунан иирдэргин, дьону албынныыргын сөбүлээбэт. Онон бу биһиги былааспытыгар үчүгэйинэн сылдьыам диир буоллаххына, дүҥүргүн, ойуунуҥ таҥаһын биэрбэппит!» – диэбиттэригэр Чалбааттыыр ойуун тыыннаах хаалларалларыгар үөрэн, бассабыыктарга махтанан, баһыыбалаан дьиэлээбит. Ол онтон ыла «Бу Сэбиэскэй былаас миигин сиэтэ-аһаата» диэн биир да хом тылы таһаарбакка Орто дойдуттан аттаммыта.

 

 

   Кэлин дьон тылын быһа гыммакка, кинилэр көрдөһүүлэрин толорон, дүҥүрэ да суох кистэл бөҕөнөн эмтээн үтүөрдэрэ, быраастар, биэлсэрдэр кыайбатах ыарыыларын эмтиирэ. Төбө ыарыытын, искэни суох гыныыга, тостубут уҥуоҕу тутууга, онтон да атын ыарыылары тутатына үтүөрдэр ньымалааҕа. Уҥуохха харбыт киһини курдаттыы түөһүттэн оборон ылара. Кини хойукка диэри холкуоһугар, кэлин сопхуоһугар сүөһү бостуугунан үлэлээбитэ. Бу үлэлээ­бит кэмнэригэр биир да сүөһүнү сүтэр­бэтэх. Мэччирэҥнээх сирин алаастарын күрүөлээн кэбиспит. Алаас ааннарыгар маһынан киһи сирэй-эмэгэттэри оҥорон туруортаан кэбиһэр идэлээх. Ону кырдьаҕас дьоҥҥо-сэргэҕэ: «Ити харабылларым», – диэн күлүү-оонньуу курдук этэн кэбиһэрэ. Чалбааттыыр оронугар сытан эрэ, ол «харабылларын» кытта сибээстэһэн кэпсэтэ сытар идэлээҕэ. Хайа эмэ сүөһү тахсаары, бүтэй сиэрдийэтин моонньун уган олуйдаҕына, ол «харабылларын» мөҕөр-этэр.

   Биирдэ тастыҥ быраата Түмэппий матасыыкылынан алаас ортотунан киирэн, уҥуор тахсан аан аллараа сиэрдийэтин саппакка барбытыгар, Чалбааттыыр биэс биэрэстэлээх сиргэ дьиэтигэр сытан эрэ: «Оок-сиэ, бу да киһи, сүөһүлэри таһаартаары бүтэй аллараа сиэрдийэтин саппата ээ! Эмээхсиэн, бырааппыт Түмэппий иһэр, чэйгин бэлэмнээ», – диэн баран, улаҕа диэки хайыһан сытынан кэбиспит.

   Били эппитин курдук, Түмэппий өр-өтөр гымматах, бу тигинэтэн кэлбит. Дьиэҕэ киирбитигэр эмээхсин чэй кутан аһата олордоҕуна, Чалбааттыыр эргиллибэккэ эрэ: «Быраатым, ити кэлэн иһэн аан аллараа маһын тоҕо саппатыҥ? Сүөһүлэр аһаҕас буолан, тахса сатыы тураллар». Онуоха Түмэппий этэ тыбыс-тымныынан «дьар» гыммыт уонна тугу да саҥарбакка тахсан барбыт. Төннөн тиийэн, бүтэйин сабан баран дьиэтигэр барбыт.

 

 

   1965 сыллаахха атырдьах ыйыгар Петров-Чалбааттыыр салҕа ыарыыга бэрт өр ыалдьан өлбүт. Кырдьаҕас өлбүтэ нэһилиэккэ тарҕана охсубут. Бу бириэмэҕэ Чалбааттыыр кыыһын курдук саныыр балтын кыыһа, Савва диэн уолга кэргэн тахсан, сыбаайбалаары болдьообут күннэрэ тиийэн кэлбит. Оҕонньор өлбүт иккис күнүгэр сыбаайба буолуохтааҕа, ыраах нэһилиэктэртэн, Дьокуускайтан тиийэ ыҥырыылаах ыалдьыттар кэлитэлээбиттэр. Паша оҕо эрдэҕинэ быһа оонньоон, кэпсэтэн эһэтин курдук саныыр кырдьаҕаһа өлбүтүттэн олус хомойон, ытаан, сирэй-харах мөлтүүр. Кырдьаҕаһы хоруоба суох уҥа ороҥҥо сытыараллар. Өлбүтүн иккис күнүгэр 12 чаас саҕана, эмээхсинэ Биэрэ иһиттэҕинэ, оҕонньорун саҥата: «Биэрэ, кыһыл арыгыта аҕал», – диэбит. Биэрэ эмээхсин кутталыттан таһырдьа ойбут уонна үөлээннээҕэ Балбаара эмээхсини ыҥыран аҕалбыт. Өлүү болдьохтоох, кыһыл арыгылара суох буолан, испиири отон уутунан кытардан, оҕонньордорун өйөөн иһэрпиттэр. Оҕонньор этэ сылыйан, имэ тэтэрэн барбытыгар, Балбаара эмээхсин сүүһүн имэрийэ-имэрийэ, алҕаан көрдөспүт: «Иримэ, тоҥ, өлбүт киһи суох, иэскин толороҕун, тоҥ, аймахтаргын куттаама, оҕоҥ урууҥ да суох, эмээхсиҥҥин куттаама, эрэйдээмэ», – диэбитигэр, кырдьаҕас оргууй сойон, этэ тымныйан, кубарыйан барбыт.

   Кыра бөһүөлэк иһигэр «кырдьаҕас­пыт тиллэ сылдьыбыт үһү» диэн начаас үлүгэр кэпсээн тарҕана охсор. Онуоха олохтоох кырдьаҕастар: «Кыыһын Пашаны сөбүлүүр аҕай этэ, оҕотун арыгытыттан иһэн бардаҕа, үтүөнү санаатаҕа», – дэспиттэр. Ол күн сыбаайба буолбут. Олус күүстээх тыалы кытта ардах бөҕө түспүт. Уулуссаҕа киһи кыайан хаампат уута халыйбыт. Кырдьаҕаһы сарсыҥҥытыгар таһаарар күннэригэр ып-ыраас, сып-сылаас, күн да күн буолбут.

   «Кырдьаҕаспыт иинэ уунан туол­лаҕа, биэдэрэлээх барыаххайыҥ», – диэн биэдэрэ, быа ылан тиийэн көр­бүттэрэ, оҕонньор иинин тула биир да таммах түспэтэх, буора кубус-кураанах буолан биэрбит. Дьон олус диэн сөхпүттэр: «Кырдьаҕаспыт үтүө санаата баһыйан, дойдутун айылҕатын ыраастаан барда», – дэспиттэр.

 

 

   Кырдьаҕас кырдьык үтүө санаалаах эбит. Кырдьан-бохтон олордоҕуна ииппит уола, итирэн кэлэ-кэлэ, кырбаары ыксатан, ыалга баран хонорго күһэллэрэ. Онно кини, хаһан да уолум оннук куһаҕан киһи диэн, дьоҥҥо мэнээк кэпсээбэт этэ.

Улаханнык ыалдьыбыт киһиэхэ бэ­йэтинэн тиийэн, эмтээн биэрэрэ уонна туох да манньаны ылбат, хата, төттө­рү­түн, мэнээк кэпсии сылдьаа­йаҕын диэн көрдөһөрө үһү. Кыра оҕолору олус сөбүлүүрэ, ыарыйдахтарына кыра ыарыыларын эмтээн үтүөрдэн кэбиһэрэ. Ол иһин олохтоохтор олус ытыгылаан, истэриттэн таһаарбаккалар, уостарын иһигэр ботугураан махтаналлара.

 

 

   Үс үрүттээх үрдүк киэҥ балаҕан дьиэҕэ, оччотооҕу айыыны, иччини итэҕэйэр алаас ыалларын дьоно дьиэни кэриччи барбыт сыҥаһа ороҥҥо лыык курдук ыга симсэн олороллор. Саас муус устар бүтэһик кэмнэрэ буолан, күн уһаан, халлаан имэ сүтэрин кэтэһэллэр. Ойуун түннүгү-үөлэһи бүөлэппэтэ. Оттуллубут симии (көмүлүөк) оһох уотун суулаппата. Ол да буоллар, барыҥый, бадыа-бүдүө. Ойууну арыаллаан, дьон холумтан аттынан хаамтахтарына, күлүк курдук барыгылдьыһаллар. Ойууну оһох уҥа чанчыгар, дьоҥҥо көстөр гына икки киһи таҥаһын кэтэрдэн олортулар. Ойуун сиэрин-туомун, кыырар бы­һыы­тын-майгытын үтүктэр Хохор Бүөтүр кутуруксутунан ананан үлэтин толорбутунан барар. Кини дүҥүрдээх былаайаҕын кыратык сэгэлдьиччи охсо-охсо алҕаан туран ойууҥҥа кэнникинэн тиийэн туттарар...

Ойуун, дүҥүрүн куойатын аллара суптугур өттүнэн түһэҕэр ыран өрө тутан олорон, оргууй охсон лоҥкунатан, арбах баһын дүҥүрүн иһигэр уган иһиллээн, эмискэччи үлүгэр иһиирэн часкыратта. Өрө кэҕийбэхтээн суордаан, кэҕэлээн, аҥырдаан, хоптолоон, чөкчөҥөлөөн, бабыгырыы-бабыгы­рыы баһын хантаҥнатан, бүлгүнүн бүгүл­лэҥнэтэн, илгистэн көхсүн босхо ыытан, дьигиҥнэтэн, кыырар таҥаһын кыаһаана кылырҕаан-халырҕаан, кылабачыйа ыһыллаҥнаан, көхсүн тойон чуораана чугдаарбахтаата. Эҥээр ийэ чуораана чугдаарбахтаата, аал уотун алҕаан-ааттаһан кутуран киирэн барда...

   Ойуун төннөн, оргууй эккирээн, тү­һэн кэллэ. Олоҕор олордо. Балачча сөҥөдүйэн, өр олорон баран, көрүү көрүүлэннэ: «Байбал оҕонньор, өтөххүт уҥа саҕатын хааһын үрдүгэр өҥөйөн турар муҥурах тииккэ кэрэх иччитэ кэлэн кэтэһэн турдаҕына, ити сытар ыалдьыбыт уолуҥ кэрэх маһы хаппыт буорунан тамнаталаабыт, кэрэх маска тахсан киирбит. Хата, Айыыһыт хотунтан айдарыылаах буолан, тыыннаах ордубут. Дьэ, чыҥайдарыам, ол эрээри түөрт атаҕар хатыҥ тоһоҕотун курдук суй маҥан, мэрдьэннээх тумустаах, чоччуруос тумустаах, чоккуруос харахтаах, ураанньыктаах сирэйдээх, түөрт туйаҕа тарах дьэҥкир, куонай кугас биэ сылгы хас ый сэттэ эргэтин аайы, бастыҥ түннүккүтүнэн, хомуут кэтэригэр үрдүк арҕаһыгар дылы баһын уган туран иҥэрсийэ-иҥэрсийэ бүгүлэхтээн кэҕийэр эбит ээ! Оо, күтүр өстөөх көстүбэт сүөһүтэ!»– диэт, уһуутуу түһээт, ойон туран кэтэҕириин ороҥҥо убайыгар Мэхээлэҕэ өйөт­төрөн, сыттык үрдүгэр иэгэйэн олоҕор Ньукулааһаҕа тиийэн, эмискэ үрдүгэр саба нөрүйэн иһэн, уһууталаат тараччы уҥан, тас иэнинэн быластаабытынан тиэрэ түһэн истэҕинэ, Хохор Бүөтүр уонна Сүөдэр иккиэн, кэтээн туран, илиилэрин үрдүгэр түһэрэн, тараччы көтөҕөн аҕалан, олоппоһугар олордоллор. Онуоха дьон саҥата: «Улуу дьаалы, ойуун киһи, лах-лах-лах!»– дэһэллэр.

   Ойууҥҥа тыын киллэрэллэр, табах тартараллар. Онтон дүҥүрүн ылан, охсон лоҥкунатар. Чалбааттыыр ойуун ойон турда, илиҥҥилии-соҕуруу халлаан туспатын туһунан иирээн төрдө манан буолуо диэн, күөс быстыҥа кыыран, эккирээн чолойон, кэрэх абаа­һытын үөһэ үтэйэн, үүрэн кэбистэ. Төн­нөн кэлэн олоҕор олорон кэп туонна, кэлэр өттүн кэпсээтэ.