Абааһы уолун сойуолаһыыта

 

 

* * *

   Таайым уон иккилээх эрдэҕиттэн аҕатын кытта саппай уопса сылдьан бултаһара эбитэ үһү. Аҕата уончалаах орой-мэник уолга бинтиэпкэ сааны туттаран кэбиһэр эбит. Бинтиэпкэ – сонно иитэ-иитэ ытан иһэр саа.

   Биирдэ таайым аҕатыныын икки аҥыы арахсан бултуу барбыттар. Уолун «ыраах хааман сылайыа» диэн, арыый бэтэрээ соҕус үүтээҥҥэ хаалларбыт. Сыала-соруга диэн атахтаһа сытар тыалары кэрийэ сылдьан тииҥниэхтээх эбит. «Бу үрүйэ баһа, ол үрүйэ баһа» диэн үрдүттэн саба быраҕан суолларын кэпсэтэллэрэ үһү. Оҕо өтөхтөр ааттарын өйүгэр тутан хаалларыа суоҕа, булкуйан кэбиһиэ диэн. Аҕата саатын сүгэн балайда тэйиччи турар өтөххө аттаммыт. Уол киэһэ дьиэтигэр төннүөхтээх эбит да, тииҥҥэ үлүһүйэн, тардыллан хаалбыт.

   Аҕата уон иккилээх уолун кэтэһэ сатаан баран «арааһа, учаастакка, дьиэтигэр барбыт быһыылаах. Бүгүн, саатар, былыттаах күн буолан биэрдэ, тииҥ быкпатах буолуохтаах» дии санаан, дьиэтигэр төннөр. Хара тыаны эргийэ көтөн, дьиэтигэр сылайан-элэйэн кэлэр. Күнү быһа атаҕын үрдүгэр да сылдьыбыта биллэрдэҕэ, утуктаабыта сүрдээх. Дьиэтигэр киирбитэ – им-ньим. Оҕо-уруу баар сибикитэ биллибэт. Арай көһүтэн сөп буолбут кэргэнэ хоһуттан ойон тахсан, соҕотох хоройон турарын көрөн мөхпүтүнэн барар. «Бу тыатааҕы элбэҕэр хара тыаҕа уончалаах уолу соҕотох хаалларан кэлэр туох акаары урдускунуй! Хоҥ мэйии, аны оҕону эйигин кытары тыаҕа ыытыллабат!» – диэн, элбэҕи этэн-тыынан чэй да иһэрдибэккэ сиригэр төттөрү утаарар. Ийэтэ барахсан долгуйан, санааҕа ылларан, кэргэнин ыраахха диэри батыһа көрөн хаалаахтыыр.

 

* * *

   Сирин дьиэтигэр тиийэн хараҕын да симмэккэ, хоройбутунан олорон халлаан сырдыырын кэтэһэр. Күн сардаҥата саҕахтан быгаатын кытта уолун суоллаан көрдүү барар. Тииҥнии сылдьан арахсыбыт суолларын булан, иннин диэки сыыдамнык харса суох түһүнэр. Уола соҕотоҕун хааман иһэн эрийэ-буруйа ыстаҥалыыр эбит. Аны туран, сорох түгэҥҥэ тохтоон ылан кими эрэ кытта кэпсэтэр курдук, биир сиргэ тэпсэҥэлиирэ үһү. «Бу уол туох муода буоллаҕай?..» диэн, аҕата олус дьиктиргиир-дьиибэргиир. Кинини кытта илэ сылдьар абааһы бэйэтэ даҕаны, суола даҕаны таайым аҕатын хараҕар көстүбэт буоллаҕа.

   Таайым ол абааһы уолун куруук бииргэ оонньуур-көрүлүүр атаһа Малаахап Хабырылла дии саныыр эбит. Малаахап: «Тустуох!» – диир үһү. Таайым атаһын тулуппакка атаҕыттан ыла-ыла быраҕан иһэр үһү. Ол туста сылдьан: «Миэхэ хайдах кыайтарар буолан хаалла? Мин кинилиин тустан урут биирдэ даҕаны кыайбатаҕым. Сүрдээх иҥиирдээх, күүстээх уол буолааччы...» – диэн иһигэр саныыра үһү. Бу түүн таайым биирдэ даҕаны кыайтарбакка тура хотон тахсыбыт. Аны туран, саатын санныттан букатын түһэрбэккэ сүгэ сылдьара үһү. Атаһа Малаахап: «Сааҕын ылан быраҕан кэбис. Саата суох туһун. Бэйэҕэр куһаҕан буолуо, мэһэйдиэҕэ», – диир үһү. «Суох саабын ончу уурбаппын. Мантым сүтэн хааллаҕына, аҕам мөҕүөҕэ, көрдөтө ыытыаҕа», – диэн ончу сөбүлэспэтэх. Дьэ, ол курдук бэрт өр айаннаан сирдэрин дьиэтигэр тиийбиттэр.

    Халлаан хараҥаран уонна бэйэтэ тоҥо быһыытыйан, таайым уот оттубут. Онуоха били атаһа оһох кэннигэр суксурус гынан хаалбыт. Онон-манан өҥөлдьүйэн маҥан сирэйэ эрэ кылбаҥныыра үһү. Онуоха, дьэ, таайым «арааһа, атын баҕайыны кытта куодарыһа сылдьабын быһыылаах» диэн этэ тарпыт. Атаһа буоллаҕына: «Сааҕын уур диибин ээ! Уур!» – дии-дии, биири кэбэ турар үһү. Оһох кэнниттэн маҥан сирэйэ туртаҥныыр эбит. Уот диэки букатын кэлбэт үһү. «Суох, суох! Саабын ончу ууруом суоҕа», – диэн кыккыраччы аккаастанар үһү. Таайым «бу баҕайы уот умулуннаҕына, сүгүннүө суох, тыыннаахтыы сииһи» диэн куттанан, уолуйан, саатын салгыҥҥа тирээн баран дьиэ иһигэр мээнэ ыппыт. Били, абааһы атаһа, мэлдьэспит курдук, салгыны кытта салгын буолан, сүтэн-симэлийэн хаалбыт. Таайым халлаан сырдаабытын кэннэ саатын кыбыммытынан тыаҕа ыстаммыт.

 

* * *

 

 

 

* * *

   Дьукаахтаһа олорор ыала бокуонньугу сууйаары-харайаары, тиһэх суолга атаараары уруутун-аймаҕын, ыкса атастарын ыраахтан-чугастан мунньубут. Үөлээннээхтэрин, убайдарын-бырааттарын аһыйан ытаспыттар, бииргэ сылдьыбыт үтүө кэмнэрин ахтан-санаан, уйадыйан ылбыттар.

   Түөртээх-биэстээх уола аттыгар ытыы олорбут. Этин-сиинин сууйаары таҥаһын усталларыгар илиитин-атаҕын хамсаппыттарыгар таайым, утуйа сытар киһи уһуктубутун курдук, бэрт чэпчэкитик уһуктан кэлбит. Икки хараҕын аспыт. Субу көмөөрү, тиһэх суолга атаараары олорор киһилэрэ илэ тиллэн кэлбитигэр хорос гыныахтарыгар диэри бары олус соһуйбуттар. Сорох-сорохтор: «Бу оҕонньор сүгүннээмээри гынна. Аны бэйэбит былаҕайга былдьатыахпыт», – диэн таһырдьаны былдьаһар аакка түспүттэр. «Мин туох буолбуппунуй? Тоҕо маннык сытыардыгыт?» – диэн тугу да өйдөөбөккө сытар таайым ыйыппыт. Онуоха атастара: «Өллө диэммит, сууйаары-тараары, бырастыылаһаары кэлэн олоробут», – диэбиттэр. «Суох, өлө иликпин. Утуйбутум эрэ, хайаабытым эрэ... Тугу да билбэккэ сытан баран, эһиги хамсаппыккытыгар өйдөннүм быһыылаах» диэн хоруйдаабыт.

 

  * * *

   Кыратык сытан, тыын ыла түһэн баран манныгы кэпсээбит: «Тииҥнии сылдьар курдукпун. Хааман-хааман иинэҕэс оттоох-мастаах дойдуга кэллим. Холлороон курдук хайаҕас баарынан аллара сурулаан түстүм. Онно түһээт, дьиэ баарын бэлиэтии көрдүм. Букатын куттаммаппын, бултуу сылдьабын дии саныыбын. Ол дьиэҕэ киирдим. Манна билэр өлбүт дьонум бары бааллар. Ийэм, аҕам, эбэм, эһэм... – бары мустубуттар. Ийэм аттыбар чугаһаан баран эттэ: «Эн тоҕо биһиэхэ кэллиҥ? Манна кэлэриҥ туһунан ханнык да сурукка суруллубатаххын, аатыҥ-суолуҥ испииһэккэ киирбэтэх. Хойут кэлиэхтээххин. Бар, таҕыс!» – диэн баран, уот тардар ураҕаһы ылан кырбаан ыытта. Мин, били, холлороон курдук хайаҕаһынан төттөрү таҕыстым. Тахсаат, дойдубар баар буола түстүм. Онтон уһуктан кэлбитим, «өллө» диэҥҥит сууйаары сылдьар эбиккит».

 

* * *

 

 

 

 

* * *

   30-с сыллар саҕаланыылара. Күһүөрү. Халлаан тымныйан, күн кылгаан, барыы-кэлии тохтоон турар кэмэ. Отчуттар былааннарын номнуо толорон, Сайылык ходуһатыгар үктэммэт буолбуттара быданнаата. Арай биирдэ эмэ куобах сырсааччылар, балыксыттар таарыйан ааһаллар. Күннээҕи сонуну-нуомаһы кэпсээн, оҕонньору сэргэхситэн бараллар.

  Холкуос отчута Сэмэн Сайылык ходуһатыгар отун күрүөлүү бара сылдьан дьонугар: «Талкы оҕонньор бэрт дьикти буолбут. Санаата түспүккэ дылы, хараҕын уота өһөн хаалбыт», – диэн кэпсээннээх кэлбит. «Хайа, оҕонньоор, сирэйиҥ-хараҕыҥ мөлтөх эбит дии. Ыарытыйаҕын дуо?» – диэн сэрэнэ-сэрбэнэ соҕус ыйыппытыгар биирдэрэ: «Ээ, суох. Этэҥҥэбин. Арай... өтөҕүм сүгүннээмээри гынна», – диэн аат харата тыл быктарбыт. Чугас эргин олорор эмээхситтэр маҥнай утаа һуу-һаа дэһэн баран умна быһыытыйбыттар. Арай барбыт-кэлбит дьонтон ээр-сэмээр Талкы оҕонньору хайдах олорорун, тугу этэрин-тыынарын сураһаллара.

 

* * *

   Күн-дьыл түргэнник да устар. Күн номнуо уһаан, халлаан сылыйан, сааскы ылааҥы күннэр үүнэ оҕустулар. Талкы олорбутун курдук олорор, бултаабытын курдук бултуур. Били аймана, һуу-һаа буола сылдьыбыт эмээхситтэр: «Оҕонньор, арааһа, өйө бааллар быһыылаах. Үйэлээх сааһыгар олорбут Сайылыга туох куһаҕаны оҥоруой?! Урут да туох эмэ дьиэктээҕэ иһиллибэт этэ», – диэн сапсыйан кэбиһэллэр. Ити итинэн ааһыа эбит да...

   Саймаархай салгыннаах ыам ыйа салаллар. Күөх от бытыгырыыр, чыычаах ыллыыр. Сэмэн ходуһатын өртүү бара сылдьан, куолутунан, эмиэ Талкыга таарыйан ааһардыы сананна. «Бэйи, оҕонньор сирэйин-хараҕын көрүллүө. Ыарытыйар буоллаххына, учаастакка киирэн эмтэнэн доруобуйаҕын бөҕөргөтүнэн таҕыс» диир былааннаах. Талкы тэлгэһэтигэр киирдэ. Тоҕо эрэ уот-күөс мөлтөх. Оһох оттуллубатах. Киһи киирбит-тахсыбыт да сибикитэ биллибэт. «Арааһа, оҕонньор утуйан хаалаахтаабыт быһыылаах. Буолумуна, саас да ылан истэҕэ» дии саныыр.

 

* * *

   Ааны арыйаатын кытта, тымныы уунан саба ыстарбыт курдук, этэ-сиинэ бүтүннүү арылла, уу саккырыы түһэр. Көрбүтүн итэҕэйиминэ, өй ылан хараҕын аалыммыта буолар. Талкы кыстаан олорор дьиэтэ, буурҕа ытыйбытын курдук, үрдүттэн анныгар диэри бүтүннүү ыһыллан, күөрэлэнэн хаалбыт. Бэйэтэ да дьоҕус дьиэ этэ. Оҕонньор муостаҕа умса түһэн сытар. Илиитэ-атаҕа бүтүннүү күөх баламах буолбут. Тарбах суолугар маарынныырга дылы туох эрэ суол хаалбыт. Ыһыллыбыт маллартан сибикилээтэххэ, оҕонньор кими эрэ кытта охсуспут бадахтаах. Охтон да баран түбэһиэх малларынан быраҕаттыы сыппыт.

   Талкыны билсэр-көрсөр дьоно мустан улахан араллааны таһаарбакка эрэ кистээн кэбиһэллэр. «Оҕонньор абааһыны кытта охсуһан кыайтарбыт» диэн кэпсээн чугас эргин учаастактарынан тилийэ сүүрэр.

 

* * *