Бэбиэһэ кыыһа

   Илин Хаҥалас номохторугар элбэхтик ахтыллар Сэттэ Хачыкаат ойуун 17-18-с үйэлэр кирбиилэригэр Самыртай хочотугар олорон ааспыт. Кини биир кэмҥэ хас да сиргэ тэҥҥэ кыырарын иһин, дьоно-сэргэтэ «сэттэ сиргэ тэҥҥэ кыырар Сэттэ Хачыкаат ойуун» диэн ааттаабыттар.

 

   Сэттэ Хачыкаат ойуун дьонун ара­ҥаччылаан Буотама хайатыттан өрүс уҥуор Мохсоҕоллоох хайатыгар диэри абааһылартан харыстыыр ситими тардара үһү. Кини эдэр сылдьан билиҥҥи Хачыкаат нэһилиэгин сиригэр аатырбыт Бэбиэһэ баай соҕотох кыыһа өлбүтүгэр, оччотооҕу үгэһинэн көмүүнү тэрийбитэ биллэр.

   Самыртай хочотугар билиҥҥи Хачыкаат сиригэр баайынан-бардамынан, саҥа нууччалыы сууту-сокуону би­лиммэтинэн аатырбыт Бэбиэһэ тойон олорбут. Кини күҥҥэ көрбүт со­ҕотох кыыһын кэрэ дьүһүнэ, баай энньэтэ инньэ Бүлүү, Сунтаар сиригэр тиийэ иһиллибит-биллибит. Инньэ гынан, биир Сунтаар баайын уола кэлэн кэргэн кэпсэтэн, үс сылынан сүктэн барыах буолан илии тутуһан барбыт. Бэбиэһэ үөрбүт-көппүт, кыыһын сүктэн барар тэрилин, энньэтин бэлэмнээн барбыт.

   Саас уу-хаар тахсыыта, күтүөт уол кэлэрэ чугаһаабытын кэннэ, арай, кыыс­тара олус улаханнык ыалдьан хаалбыт. Бэбиэһэ тойон түргэн үлү­гэрдик Сэттэ Хачыкаат ойууну ыҥыр­та­ран аҕалбыт. Ол кэннэ, ойуун кэлбитигэр улаханнык маанылаабакка, олохтообокко, бэл, айах да туппакка, кыыс туохтан ыалдьыбытын суһаллык билэ-көрө охсоругар соруйбут. Сэттэ Хачыкаат ойуун хомуһунун киллэрэн үөһээҥҥи-алларааҥҥы дойдулары кытта кэпсэппит, ол кэннэ: «Бэбиэһэ тойон, эн кыыскын арҕаа халлаан абаа­һылара буулаабыттар, күтүн-сүрүн хайыы-үйэҕэ илдьэ барбыттар. Онон кыыһыҥ орто дойдуга олорор анала бүппүт», – диэбит. Ону кытта ыарахан­нык ыалдьа сытар кыыс бэргээн иҥиир ситиитин тартарбыт, үөһэ-аллара көрбүт итиэннэ... ол түүнүгэр өлөн хоммут.

   Аҕата кыыһын аһыйан буорайбыт, дьон бары да хомойбуттар, ытаспыттар... Кыыһы көмөргө бэлэмнэнэн барбыттар. Бэбиэһэ тойон бэйэтин уонна кыыһын атын дьонтон ойуччу үрдүктүк тутара бэрт буолан, дьонтон эрэ уратытык, түҥ былыргы өбүгэлэр сиэрдэринэн көмөргө эппит. Ол аата, өлбүт хотуну кытта тыыннаах кулуттары көмүөхтээхтэр. Сэттэ Хачыкаат ойуунтан ол сиэри-туому толороругар көрдөспүттэр.

   Бэбиэһэ тойон кыыһа сүктэн барарыгар анаабыт, ханнык да сылгыга иннин биэрбэтэх сүүрүк үүт маҥан биэлээх эбит. Ол биэ ыҥыыра, киэргэлэ барыта үрүҥ көмүс кутуу ойуулаахтара үһү. Ону тэҥэ, 12 саастаах кулут кыыс, эмиэ оччо саастаах тэһиин тутааччы кулут уол бааллар эбит. Бэбиэһэ тойон ол биэни уонна уоллаах кыыһы тыыннаахтыы сүрдээх киэҥ ииҥҥэ түһэрэргэ бэлэмнэппит.

   Сэттэ Хачыкаат ойуун уоллаах кыыһы биир-биир ат кутуругар баайтаран баран, сыыры таҥнары үс төгүл үөһэ-аллара состорбут. Ол тухары кулут оҕолорго ол дойдуга хотуннарыгар доҕор буола сылдьыахтаахтарын, биэтин миинэригэр көмөлөһүөхтээхтэрин, биэни үчүгэйдик бүөбэйдээн көрүөх­тээхтэрин туһунан бэрт кытаанахтык эппиттэр. Онтон да атын араас сиэри-туому барытын ситэрбиттэр.

   Дьэ ол кэннэ өлбүт кыыһы, кулут оҕолору уонна маҥан биэни тыыннаахтыы ииҥҥэ түһэрбиттэр. Кыыс сүктэн барарыгар муспут малы-салы, түүлээҕи эмиэ онно укпуттар, ол кэннэ буорунан саба кутан баран, үрдү­гэр алта кырыылаах ампаары туппуттар. Ол кэннэ икки түүннээх-күнү бы­һа сир анныттан сылгы кистиирэ иһиллэрэ үһү. Ону Сэттэ Хачыкаат ойуун дүҥүрүн тыаһынын саба дарбыйар эбит. Ойуун икки түүннээх-күнү быһа көмүллүбүттэри тиийиэхтээх сирдэригэр утааран кыырбыт.

   Хачыкаат дэриэбинэтин илин өттү­гэр биир сыыры билиҥҥэ диэри Бэ­биэһэ кыыһын сыыра диэн ааттыыллар. Олохтоохтор кэпсииллэринэн, сэрии сылларын иннинэ кырдьаҕас киһи өлөөрү гыннаҕына, түүн ол сиргэ сылгы кистиирэ, оҕо ытыыра, араас мучумаан саҥа уонна дүҥүр тыаһа иһиллэрэ үһү.

   1930-с сыллардаахха куораттан учуонайдар тахсан кыыс уҥуоҕун хаһа сатаабыттар да – табыллыбатахтар. Ха­һан истэхтэринэн дүҥүр тыаһа иһил­либит, этиҥ эппит, чаҕылҕан чаҕы­лыйбыт, ардах ыаҕастаах уунан куппут. Онтон чаҕыйан салгыы хаһа барбатахтар. Сэттэ хачыкаат ойуун ол курдук хас да үйэ ааспытын иһин бэйэтин эрэйдэммит үлэтин араҥаччылыы сытар диэн кэпсииллэрэ.

 

 

 

   Биирдэ күһүн табаарыспын Бүөк­кэни кытта фаралыы бардыбыт. Бала­ҕан ыйын 17 күнэ этэ, ону баҕас умнубаппын. Биһиги кылааспыт уолаттара бары кэриэтэ «практикаҕа» диэн ааттаан, бөһүөлэктэн ыраах учаастакка балаакканан хоно сытан оттуу барбыт кэмнэрэ этэ. Бүөккэ биһикки отчут дьонноох буолан, олорго көмөлөһөр аатыран, ол практикаҕа хабыллыбакка туос иллэҥ кэриэтэ сылдьарбыт.

 

   Хара тыа, талах быыһынан сип-синньигэс, барыта оҥхой, колея, чалбах буолан хаалбыт суолунан айаннаан иҥнэл-таҥнал түһэн истибит. Матасыыкылбыт мотуора аһара итийэрин сөп буола-буола тохтоон сойутабыт, силискэ-мутукка охсуллан глушителэ тулларын төттөрү симэбит, уулаах-бадарааннаах сиргэ түһэн үтэбит. Онуоха эбии, «уралбыт» туормаһа суох буолан субу-субу маһы кэйээри ыксатар, суолтан туораан тыаҕа сүүрэн тахсар.

Биир хойуу ыарҕалаах сиринэн ааһан истэхпитинэ, арай, субу иннибитинэн аҕай суолу туора тайах ойон ааста. Адьас, 4-5 миэтэрэлээх сиринэн. Балаакка саҕа улахан ойоҕоһо «урал» матасыыкылбыт фаратыгар субу туртас-барыс гына түстэ. Мин «аны, тайахха тэбистэрэрбит буолуо» диэн куттанан хаһыыра түһэн баран... Тайах ойоҕоһун туһаайан баран аптамааппынан үстэ-түөртэ утуу-субу «уган» ыллым. Киһи сыыспат чугаһа этэ. Тайахпыт суолу туораан тыаҕа мэлис гынна. Ити кэмҥэ Бүөккэм саа тыаһыттан соһуйбута дуу, хайдаҕа дуу... Уруулун кыайан салайбакка суол куоһааҕар батары түһэн хааллыбыт... Кыһыйыам иһин, Бүөккэ матасыыкылын колеяҕа түһэрбэт мөккүөрүгэр дьирээлэһэ олорон, иннибитинэн тайах ааспытын көрбөккө да хаалбыт. «Тугу ыттыҥ?» – диэн ыйытан соһутта. Кырдьык, тайах биһиги иннибитинэн чыпчылҕан эрэ түгэнэ көстөн ааспыта.

   Соһуйуу-өмүрүү, өрүкүнэһии бөҕө буолан, тайаҕы ытан хаалбыппын, итиччэ чугастан хайдах да сыыспаппын, бачча чугаска сүнньүөхтүү тэптэрэн хайаан да өлөрүөхтээхпин эттим. «Субу манна, аҕыйах хаамыылаах сиргэ охто сытар буолуохтаах» диэн түмүктээтим. Суолбут кып-кыараҕас, онон матасыыкылланар кыах суох. «Уралбытын» туора үтэн, фаратынан тайах барбыт туһаайыытын сырдаттыбыт. Эбиитин Бүөккэм «фароискателин» илиитигэр ылан иннибитигэр биир кэлим истиэнэ буолан турар ойууру сырдатааччы буолла. Мин саабар эбии ботуруон уктан баран, тута тыаҕа ыстанным. Хойуу ыарҕа, үөт-тиит былаастаах, лаглаҕай гына иилистэн хаалбыт тыа иһигэр аҕыйахтык хардыылаат, манна киһи тугу да булан ылар кыаҕа суоҕун өйдөөтүм. Фарабыт да, «фароискателбит» да уота мас быыһынан барбах чаҕылыҥныыр, тыа иһин сырдаппат эбит. Хабыс-хараҥа. Суолтан син балай эмэ тэйдим да, туох да өлө сытар сибикитэ биллибэт. Ол иһэн, иннибэр туох эрэ уота барбах өлбөөрөн көстөрүн кыҥастаһа сатаатым. Онтум баара! Харах эбит! Туох да баараҕай улахан, аттыгар барыйан турар мастары да куоһара үрдээн көстөр улуу дьаалы, көрүөхтэн сүөргү улахан тайах икки илин атаҕын тыыллыы тэбэн баран миигин уун-утары көрөн нөрүйэн турарыгар ыы муннугунан тиийэн кэтиллибиппин. Муоһа хара тыаны барытын сабардыы адаарыйбыт. Харахтарын уота өһүөннээхтик өтөрү көрөн кылахачыһаллар. Туох да омуна суох эттэххэ, арҕаһа 10 буолбатах буоллаҕына, 5-6 миэтэрэ баҕас үрдүктээх этэ. Өлө куттанан, «тайах» сирэйин туһаайа тутаат саам чыыбыһын төлүтэ тардыалаатым. Утуу-субуу биэстэ саайдым (уопсайынан, «төлөркөй чыыбыстаах» ытааччы аатырарым). Ол кэннэ иирбиккэ-итирбиккэ тэҥнэммэт буола уолуйбут киһи матасыыкылбыт диэки харбыаластым...

   Бүөккэбэр тиийэн тугу эппиппин, матасыыкылбытын хайдах эргиппиппитин эҥин өйдөөбөппүн. Бука, сирэйим-хараҕым ынырыга буолуо... Ыксал бөҕөнөн дьиэбитигэр төттөрү айаннаан дьаҕыһытан иһэн, Бүөккэм «тугу көрдүҥ?» диэн ыйыта сатыыр да, тугу да саҥарбаппын. «Кэннибититтэн сырсан иһэрэ буолуо» диэн биир кэм сирэйим кэннибитигэр... Киһим даҕаны туох да үчүгэйи көрбөтөхпүн сэрэйдэҕэ буолуо, кэлин да ону токкоолоһо сатаабатаҕа. Абааһы тайаҕын көрбүтүм туһунан, уопсайынан, кимиэхэ да кэпсээбэтэҕим. Барытын бэйэбэр иҥэриммитим.

 

  * * *

   Сарсыныгар бөһүөлэкпитигэр «оҕо­лор дэҥнэммиттэр» диэн айдаан бөҕө буолла. Мин кылааһынньыктарым практикаларыттан бүтэн тыраахтарынан төннөн иһэн моһуогурбуттар. Мааркыс (дьиҥнээҕэ Марк диэн) диэн баар суох табаарыһым, кыра оҕо эрдэхпиттэн бииргэ оонньоон улааппыт, ыаллаһа кэриэтэ олорор уолум өлбүт. «ДТ» тыраахтар сыарҕатыгар күрүөлүү саайыллыбыт адарай хаптаһын быыһынан төбөтүн уган тула мэлээриҥнии испитин, суолу туора сарайан турар улахан мутук ыбылы ньиккэрийэн ааспыт. Мааркыс эрэйдээх тута бараахтаабыт.

   Кэлин бу быһылааҥҥа бэйэбин буруйданан улаханнык эрэйдэнэ сылдьыбыттааҕым. «Илэ абааһы тайаҕы саанан ыппатаҕым буоллар, баҕар, Мааркыс өлүө суох этэ» диэн. Ол эрээри, суоттаан көрдөххө, бириэмэтэ сөп түбэһиспэт курдук. Ити күн Мааркыс киэһэ 8-9 чаас саҕана ыраах учаастактан төннөн иһэн өлөр, оттон мин абааһыны түүн 11-12 чаас диэки ытабын. Атыннык эттэххэ, Мааркыс хайыы-үйэ өлбүтүн кэннэ биһиги тайах-абааһыны көрсүбүт буолан тахсабыт.