Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ийэлэрин күнүн көрсө, Ил Дархаммыт Айсен Николаев күн күбэй тапталлаах ийэтэ Тамара Сергеевна Николаеваны кытары көрсөн, атах-тэпсэн олорон сэһэргэстибит. Үөһээ Бүлүүгэ олорор эбит. Омос көрдөххө, биһиги ийэлэрбититтэн туох да уратыта суох сып-сылаас харахтаах саха боростуой дьахтара. Ол эрээри, айаҕа аһыллан, кэпсээн-ипсээн бардаҕына, таһыччы билиилээҕэ, ураты көрүүлээҕэ, киһини сөхтөрөр. Бу кэпсиирэ интэриэһинэйин, барыны-бары билэрэ-көрөрө дьиктитин...
Төрөппүттэрим
– Тамара Сергеевна, бастатан туран, Саха сирин Ийэлэрин бырааһынньыгынан эҕэрдэлээтэҕим буоллун! Төһө да айаннаан сылайан кэллэргин, ааҕааччыларбытыгар анаан бэйэҕин билиһиннэрэ, кэпсэтэ-сэһэргэһэ кэлбиккэр махтал! Төрүттэриҥ туһунан. ..
– Үөһээ Бүлүү Кэнтик нэһилиэгиттэн төрүттээхпин, төрдүм-ууһум барыта бу нэһилиэктэн тардыылаах. Инньэ гынан, Кэнтик дьонун-сэргэтин барытын аймахтарым да диэхпин сөп. Ийэм Анна Степановна Мындаева, оҕо эрдэҕиттэн актыбыыс буолан, нэһилиэк бастакы хомсомуолката, тыа сирин ыччатын оскуолатын биир бастыҥ үөрэнээччитэ этэ. Сэттис кылааһы бүтэрэн баран, ийэм, дьиҥэ, Бүлүү педучилищетыгар үөрэнэ барыахтаах эбит. Ону кыра быраата 17 сааһыгар эмискэ ууга түһэн өлөн, кыайан барбатах. Инньэ гынан 1934 сыллаахха ааҕар-суоттуур дьоҕурун билинэн, уһулуччу дьоҕурдаах буолан, Сберкаассаҕа контролерунан үлэлии киирбитэ. Онно 1974 сыллаахха биэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэлээбит. Ийэм биир быраата Василий Степанович Мындаев үп техникумун бүтэрбитэ. 1942 с. сэриигэ баран сураҕа суох сүппүтүн туһунан хара сурук кэлбитэ. Кэлин ол таайым доҕоро ийэбитигэр: “Саллааттары түмэр лааҕыртан фроҥҥа саҥа баран истэхтэринэ, пуойастарын фашистар буомбалаабыттар, Василий онно өлбүтэ”, – диэн кэпсээбит этэ. Билигин лааҕырга өлбүт курдук сурулла сылдьар. Ийэбит улахан убайа Николай Степанович холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан, отутус сылларга хоргуйан өлөөрү гыммыт дьоҥҥо бурдук бэрсибититтэн буруйданан, хаайыыга ыыталлар. Сэрии саҕаламмытын кэннэ, ол лааҕыр дьонун барыларын Үөһээ Дьааҥыга үлэ боруонугар ыыталлар. Кэлин сэрии бүтүөн аҕай иннинэ босхолонон кэлэр.
– Оттон аҕаҥ?
– Төрөппүт аҕам Сергей Васильевич Николаев Үөһээ Бүлүү Нам нэһилиэгиттэн төрүттээх. Эмиэ халыҥ аймахтар. Райсовет бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Отутус сыллар бүтэһиктэригэр, сэрии буолуон аҕай иннинэ, Ленинградка үрдүкү экэнэмиичэскэй кууруска үөрэнэн кэлбит. Онно улаханнык тымныйан, Үөһээ Бүлүүгэ райфин бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, ыалдьан өлөн хаалар. Мин оччолорго саҥардыы биир сааспын ааһан эрэбин. Эбэм, ийэм уонна убайым буолан олорбуппут. Убайым Петр Сергеевич, Дьокуускайга университет бастакы выпускнига, нуучча тылын учууталынан 40 тахса үлэлээбитэ, норуот маастара, худуоһунньук. Төһө да тулаайахсыйдарбыт, ааммыт сабыллыбат этэ. Дьиэбит киэҥ да буолан эбитэ дуу, дьон бөҕө кэлэр-барар этэ. Кэнтик дьоно-сэргэтэ кэлэ-бара, ыччата үксэ биһиэхэ сылдьан, сороҕор олорон үөрэммиттэрэ. Биирдэ ийэбит балтын кэргэнэ Василий Васильевич Ефимов биир киһини батыһыннаран кэлбитэ. Андрей Титович Титаров диэн сэрииттэн кэлбит, толуу көрүҥнээх, бэтэринээр идэлээх киһи этэ. Кини биһиги дьиэ кэргэҥҥэ хара бастакыттан күүс-көмө буолан киирэн барбыта. Мин биирдэ, арааһа, биэстээхпэр быһыылаах, эмискэ: “Мин Өндөрөйү аҕа гыныахпын баҕарабын”, – диэн айахтаппыппын. Ол эппитим да курдук, ийэм Өндөрөйгө кэргэн тахсыбыта. Онон биһиэхэ аҕа буолбута.
– Ээ, уруккута кэргэнэ эҥин суох киһи эбит дуо?
– Хомойуох иһин, кэргэнэ, оҕолоро бары сэрии саҕана хоргуйан өлбүттэр. Онтуттан наһаа уйадыйааччы, аһыйааччы. Сэриигэ сылдьан, ньиэмэстэр баҕайылар биир дэриэбинэҕэ кып-кыра оҕолору тыыннаахтыы ыстыыкка үөлүтэлээн баран, хаарга былаах курдук анньыталаабыттарын, ол оҕолор барахсаттар харахтарын уута сирэйдэригэр тоҥон мууһуран хаалбытын олус хараастан, уйадыйан кэпсээбитэ. Ол иһин олус оҕомсох этэ. Бэйэтэ 1942 сыллаахха сэриигэ Сталинград уоттаах кыргыһыытыгар араанньы буолбут. Эмискэ өйдөнөн кэлбитэ, хааныгар хам сыстан хаалбыт, тула бүтүннүү өлүк. Иһиттэҕинэ, ньиэмэстэр саҥарсаллар үһү, арааһа, бэйэлэрин дьоннорун хомуйталыы сылдьаллара буолуо диэбиттээҕэ. Арай кинини ким эрэ тардыалаабыт, хайыһан көрбүтэ, күп-күөх харахтаах быыкаа кыыс сосуһан эрэр эбит. Ол кыысчаан эрэйдээх соһон таһаарбатаҕа буоллар, ньиэмэстэр сонно ытан кэбиһиэ эбиттэрэ буолуо. Госпитальга киллэрбиттэрин кэннэ онно биир дойдулааҕа Бүөтүр Тобуруокабы көрсөн, ыга куустуһан туран марылаччы ытаспыттар үһү. Үтүөрэн баран Саратовынан, Казанынан ИДьМ чаастарыгар үлэлээбит, венгр, поляк уо.д.а. омук билиэннэйдэрин төттөрү-таары арыаллаабыттар. Инньэ гынан дойдутугар сэрии бүппүтүн кэннэ – 1947 сыллаахха кэлэр. Ол кэлэн баран, биһиги күтүөбүт Дүллүкүттэн эт, балык ыытарын тиэрдэ сылдьан, ийэбитин кэргэн ыллаҕа дии. Билигин санаатахпына, мин түөрт оҕону төрөтөн баччаҕа диэри тыыннаах олорор быабар, биһиэхэ кэлбит киһи диэн махтана саныыбын.
– Дьэ, туох да диэбит иһин, айылҕаттан ураты айдарыылаах дьикти киһи этэ дииллэр эбит, билэр дьон.
– Оннук. Сүөһү, сылгы туга ыалдьыбытын көрөөт, тута билэрэ. Ону ааһан, дьону эмтиир, түөннүүр, хаанныыр, уҥуох тутар буолбута. Мин кырабыттан олус ыарыһах этим. Ону аҕам Өндөрөй бэйэтэ отунан-маһынан эмтээн-томтоон, сахалар бэйэбит төрүт аспытын аһатан киһи гыммыта. Баччаҕа тиийэн кэлиэх быабар, биһиги дьиэ кэргэҥҥэ киирбит киһи дии саныыбын. Бэйэтэ хара тыаҕа сылдьар сонордьут, булчут, балыксыт этэ. Сахалар төрүт аспытын аһаатахпытына, эппитигэр-сииммитигэр иҥэмтэлээхтик киирэр буолан эрэ, ыалдьыбаппыт диэн сылдьарын тухары этээччи. «Бу күөл балыга искэ үчүгэй, бу өрүс балыга быарга туһалаах» диэн киһи этигэр-сиинигэр хайдах дьайарын хайа да үөрэхтээх быраастан таһыччы билэрэ. Аны туран, ол эрэ буолуо дуо. Ис-иһиттэн оһуокайдьыт этэ. Бүлүү сүнньүгэр аата Сэргэй Звереви кытары “Аан Дархан оһуохайдьыт” диэн тэҥҥэ ааттанара. 70-с сылларга олоҥхоһуттар өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы күрэхтэригэр кыттыбыта. Саха тылын муҥутуурдук баһылаабыт, биир даҕаны ордук-хос сыыс тыла суох ып-ыраастык саҥарар этэ. Нууччалыы эмиэ олус ылбаҕайдык саҥарара. Ол иһин оҕолорум сахалыы ыраастык саҥараллар. Түөрт оҕобун төрдүөннэрин кини иитэн-такайан көрбүтэ. Аһын барытын бэйэтэ астыыр, аһатар этэ.
– Кырдьык, киһи хараастар дьылҕалаах эбит, аҕаҥ. Хата, хойукка диэри тыыннаах сылдьан сиэннэрин барыларын көрсүбүт эбит дии.
– 1987 сыллаахха Бүлүүгэ сир анныгар дэлби тэптэриилэр буолан, ойуур кыыла барыта өлбүт, айылҕа барахсан улаханнык айгыраабыт этэ. Ону Ирина Николаевна Золотарева диэн быраас уонна лүөччүктэр буолан ол сирдэринэн бэрэбиэркэҕэ бара сылдьыбыттара. Кэлин ол быраас чүөчэ, лүөччүктэр испиири тыыннаахтыы иһэллэр этэ диэн кэпсээбиттээҕэ. Баҕар радиация улахан буолуо. Ол сыл аҕам онтон сылтаан доруобуйата улаханнык айгыраабыта, сааһы быһа балыыһаҕа сыппыта. Ыһыах аайы оһуокай тылын этэ сылдьыбыт киһи туорхаһыйыа диэн быраастартан нэһиилэ көҥүллэтэн ыһыахтата диэн таһаарбытым. Биир күн Харбалаахтан үөһэттэн охтон хомурҕанын тоһуппут балтараа саастаах оҕону аҕалбыттар этэ. Ону аҕабын тутан эмтээ диэн көрдөспүттэрин бэйэтэ, нэһиилэ да сырыттар, сөбүлэһээхтээбит этэ. Көрбүтүм, мас тырыыҥкалыы турара. Ол оҕону эмтээбитэ. Киэһэ үлэбиттэн кэлбитим кэннэ: “Эһээ ыһыах түһүлгэтигэр өйө суох оҕутта”, – диэн Айсен ыксаан сүүрэн кэлбитэ. Айсен оччолорго оскуолатын кыһыл көмүс мэтээллээх түмүктээбитин иһин, ыһыахха эһэтин эҕэрдэлээн гвоздика сибэкки туттарбыт этилэр. Аны биһиги сарсыныгар үөрэх туттарса Москубаҕа айанныахтаахпыт. Барбат инибит диэбиппэр, эһэбит сөбүлэспэтин биллэрэн, бирээмэ ороно илибирии түспүтэ. Ол аата, барытын истэ сытар эбит этэ. Инньэ гынан Айсеммын кытары, алта саастаах Андрейбыныын Москубалаабыппыт. Онно тиийбиппит кэннэ кэннибититтэн “быһынна, кэлимэҥ, бэйэбит көмүөхпүт” диэн тэлэгирээмэ тиийэн кэлбитэ. Ол күн уолаттарбыныын ытаспыппыт. Сарсыныгар уолум бастакы эксээмэнин туттарыахтаах. “Эн бу үөрэххэ киириэххин эһэҥ олус баҕарбыта, Үөһэттэн көрөн турара буолуо, уоскуй, бу ыарахан кэми эрдээхтик тулуйуох, ытаан бүтүөх”, – диэн уолбун нэһиилэ уоскуппутум.
– Туох үөрэххэ киирбитэй?
– МГУга, физфакка. Ол эксээмэнин “4” сыанаҕа туттарбыта. Онтуттан наһаа хомойон, апелляцияҕа биэрэн үлэтин көрдөөбүт. Аны туран, биир-икки эрэ оҕо “биэһи”, аҕыйах оҕо “түөрдү” ылбыт. Уоннааҕылар “үһү”, “иккини” ылбыттар. Туох “наагылай оҕото” кэлэн өссө “түөркэ” туттаран баран апелляциялыыр диэн хамыыһыйа дьоно олус соһуйбуттар этэ. Уонна: “Бу маны хайдах оҥорбуккун сиһилии быһааран биэр эрэ”, – диэбиттэрин, ол суоту барытын сиһилии оҥорон, быһааран биэрбит. Үөһээ Бүлүү физмат оскуолатын бүтэрбитин истэн: “Ээ, бэркэ истибит оскуолабыт”, – диэн баран, сыанатын “4+” гынан биэрбиттэр. Айсен математикаҕа учуутала Александр Иванович Семенов олимпиадаҕа бэлэмнээн оруобуна ити түбэспит суотун оҥорторбут эбит. Ити эксээмэнин кэннэ уоннааҕытын барытын “биэскэ” туттаран киирбитэ. Биһиги орто уолбунуун эрдэ кэлбиппит. Оччолорго Аяна – 9-с кылаас, орто уол Андрей 6 саастаах, кыра уол Александр 3 саастаах. Эһэбит барбытын кэннэ кыра уолум үс сылы быһа илиитэ-атаҕа тоһун да тоһун. Мин ыксаан ыйыталастым. Онтум уҥуох тутар эҥин дьон саамай чугас киһилэрэ итинник үс сыл онто-манта тостор буолар эбит. «Тохтуоҕа» диэбиттэрэ. Кырдьык, үс сыл буолан баран тохтообута.
– Оттон ийэҥ хайдах хаһаайка, ийэ этэй?
– Ийэбит туох да оһуобай асчыт, иистэнньэҥ этэ. Төһө да үлэтиттэн ордубатар, бэйэтигэр, биһиэхэ таҥас бөҕөнү тигэр этэ. Өссө муодунайдаан эҥин тигэрэ. Ийэм глаукомалаах буолан, хараҕынан көрбөт буолан хаалбыта. Уон биэс сыл оннук сордоммута. Аҕам баарына бэйэтэ үөрэтэн, наһаа пааньыкалаабатаҕа. Аҕабыт үөрэппитэ аҕай, онон бэйэтэ сотору буолан баран ас астыырга, дьиэ иһигэр ол-бу бытархайы үлэлииргэ, таһырдьа тэлгэһэҕэ сылдьарга үөрэммитэ. Төлөпүөн нүөмэрин барытын өйүгэр тута сылдьар буолан, иҥнибэккэ кимиэхэ баҕарар субуоннуур, кэпсэтэр этэ. Ийэм аҕабыт кэннэ 11 сыл буолан баран 82 сааһыгар өлбүтэ.
Кинигэ билиигэ тиэрдибитэ
– Тамара Сергеевна, кэпсэтиибит наар төрөппүттэриҥ туһунан буолаары гынна. Оттон эн бэйэҥ оҕо эрдэҕинээҕигин ахтан-санаан кэллэххинэ?
– Үөһээ Бүлүү оскуолатыгар үөрэммитим, туйгун этим. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ урут-уруккуттан кинигэ ааҕыы өрө тутуллубут ыалабыт. Аҕам ол-бу баартыйа мунньахтарыгар, ханна эмэ бардаҕына, мэлдьи кинигэ бөҕөнү дьааһыгынан сүгэн-көтөҕөн кэлээччи. Атыы кэлбит буоллаҕына, саһыл саҕалаах сон оннугар кинигэ ылара. Ийэм, төһө да саһыл саҕалаах соҥҥо ымсыырдар, саҥарааччыта суох. Дьиэтээҕи кинигэбит сэттэ тыһыынчаҕа тиийбитэ. Үктэнэр сирбит кытары кинигэ диэбит курдук этэ. Онон наар кинигэ ааҕан тахсар оҕо этим. Кылааһым оҕолоро мин кинигэм кэпсээнин истээри, дьиэбэр диэри атааран биэрэллэр этэ. Бэһис кылаастан ыла Афанасий Поликарпович Мачахов диэн математика учуутала кылаас салайааччылаах этибит. Үөрэхпитигэр үксүбүт, төһө да үчүгэй буолларбыт, мэник соҕус кылаас этибит. Биирдэ сэттис кылааска дириэктэрбит саҥа кэлбит физика учууталын билиһиннэрдэ. Кыра уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх. Ачыкылаах, хара көстүүмнээх. хаалтыстаах киһи этэ. Саҥа учууталбытыгар болҕомтобутун уурбатыбыт, кылааспытыгар бары атынынан дьарыгыра олоробут. Мин дуоскаҕа суруйбутугар буочара таһыччы кырасыабайын эрэ өйдөөн көрдүм. Соннук икки уруокпут ааспыта. Үһүс уруокпутугар эмиэ оннук айдааран-куйдааран эрдэхпитинэ, киһибит эмискэ уруучукатын мин иннибэр бырахта, устуулун элитэн кэбистэ уонна тахсан баран хаалла. Биһиги, дьэ, соһуйан, чуумпура түстүбүт, бэйэ-бэйэбитин көрөбүт. Онтон дириэктэрбит киирэн: “Оҕолоор, ити сэриигэ сылдьан билиэҥҥэ түбэспит, ыарахан дьылҕалаах киһи, сэрэниҥ, мээнэ мэниктээмэҥ”, – диэтэ. Аныгыскы уруогар киирбитигэр ким да тыыммат, учууталбытын бары атын харахпытынан көрдүбүт. Ити ССРС норуодунай учуутала Михаил Андреевич Алексеевы бастакы көрсүһүүм этэ. Онтон, дьэ, улам бодоруһан барбыппыт. Олус интэриэһинэй куруһуок бөҕөтүн тэрийбитэ, онтун таһынан матасыыкыл ыытарга, араадьыйа оҥорорго, хаартыскаҕа түһэрэргэ үөрэппитэ. Ийэбиттэн, аҕабыттан ураты мин уонна табаарыстарым өйбүт-санаабыт, ырабыт, инникигэ эрэлбит уларыйарыгар саамай улахан сабыдыалы оҥорбут улуу учууталбыт буолар. Физикаҕа интэриэс үөскээн, олимпиадаларга кыттан, Үөһээ Бүлүү оҕолоро өрөспүүбүлүкэҕэ, Сибииргэ биллэн барбыппыт. Мин бииргэ үөрэммит табаарыстарым Еттянов Василий Николаевич, билигин Новосибирскай куорат бочуоттаах олохтооҕо, аракыата оҥоруутугар үлэлии сылдьар. Арассыыйаҕа улаханнык убаастанар испэсэлиис. Муксунов Иван, МГУ физфагын бүтэрбит астроном идэлээх этэ. Наумов Виктор эмиэ МГУ физфагын бүтэрбитэ. Секов Егор Степанович Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата, экология хамсааһынын лиидэрэ, эмиэ МГУ физфагын бүтэрбитэ. Биир выпустан үс киһи МГУ физфагын бүтэрбиттэрэ. Билигин даҕаны ол сэдэх көстүү. Үөрэххэ киирии буолбутугар, арай МГУга бары биир миэстэҕэ анньыһа сылдьар эбиппит. Миигин уонна Васильев Евгенийы (кэлин Үөһээ Бүлүү үөрэҕин салаатын салайбыта), оччолорго үөрэх управлениетын дириэктэрэ, миигин ыҥыран ылан баран: “Магадаҥҥа пединститут физфагар туттарыс”, – диэтэ. Хас даҕаны оҕону сүүмэрдээбиттэр. Ол – Саха сириттэн бастакы барыы эбит. Мучин Матвей Васильевич, Алексеева Нина Афанасьевна уо.д.а. буолан киирдибит. Кинилэр үлэлээн баран кэлбит буоланнар, бырагыраамаларын арыый умнубуттар, онон көмөлөһөр этим. Итинник үчүгэй баҕайытык үөрэнэ сылдьан, саас ыалдьан, “академ” ылан дойдубар кэлбитим.
Ленинград, бөлүһүөпүйэ, эдэр саас...
– Оо, дьэ, кыһыы да эбит. Ол гынан баран Ленинградка барыахтаах быаҥ тарда сыттаҕа...
– Оннук буоллаҕа. Туох барыта мээнэҕэ буолбат. Дойдубар кэлбитим, бииргэ үөскээбит, оонньообут убайым баара-суоҕа 23 сааһыгар эмискэ өлөн хаалбыта. Таайым аах соҕотох уоллара. Кэлбэтэҕим буоллар, убайбын бүтэһик күнүгэр көрсүөм суох этэ. Ол убайым миигин аан бастаан классическай муусуканы истэргэ, муусука эйгэтигэр батыһыннаран киллэрбитэ. Дьиэтигэр быластыыҥка кэллиэксийэлээх этэ. Ленинградка үөрэнэ сылдьан филармонияҕа сылдьар этим. Биирдэ онно аангылыйа тылыгар үөрэтэр профессорбын көрсүбүтүм, наһаа соһуйда быһыылаах. Кэлин билиэт эҥин ылан биэрэр буолбута. Академнанан олорор кэммэр бэйэм оскуолабар уонна киэһээҥҥи оскуолаҕа математика, чэрчиэнньэ уруогун биэрэрим. Ол сылдьан физмат биридимиэтин хайдах эрэ соччо сэҥээрбэт буолан хаалбытым. Гуманитарнайы интэриэһиргээн, оннук эрэ кинигэлэри ааҕар буолбутум. Оннук үлэлии сылдьан районоттан харахтарыыстыка ылан, докумуоммун барытын ылан, дьүөгэбин кытары Москубанан эргийэн Ленинградка тиийдибит. Докумуоммун А. Жданов аатынан үнүбүрсүтүөт бөлүһүөпүйэ салаатыгар биэрдим. Туттарар күммэр хойутаан аҕай кэлэн, эксээмэн буола турдаҕына киирэн хааллым. Арай тиэмэбитин көрбүтүм – бүтүннүү литэрэтиирэ. Соһуйдум, хайдах хайдаҕый диэн. Ол да буоллар Шолохов “Тихий Донугар” дьахтар уобараһын ырытан, анаалыстаан суруйдум. Үс күн буолан баран, сыанабын көрө тиийбитим, сыанам баар эрээри, деканакка киирэрим туһунан ыйбыттар. Хайыахпыный, муодаргыы-муодаргыы киирдим. Онтум хойутааммын, ааммын булкуйан филфактар эксээмэннэригэр киирэн хаалбыппын. Аангылыйам тылын эҥин “биэскэ” туттардым. Онон аны: “Швед тылын отделениета арыллар, онно киир”, – диэн хаайдылар. Суох, мин буолумматым. Били бөлүһүөпүйэбэр син биир киирдим. Сыанабын барытын “биэскэ” туттарар буоламмын, истипиэндьийэм үрдүк. Виктор Данилович Михайлов ХИФУ профессора биир сылынан кэнники бөлүһүөпүйэ факультетын атын салаатыгар үөрэммитэ. Оччолорго юристар, историктар, экэнэмиистэр, бөлүһүөктэр Менделеевскэй линия биир дьиэтигэр үөрэнэрбит, биир аанынан киирэн баран, атын-атын хайысханан барабыт. Ити кэмҥэ Владимир Владимирович Путин юридическайга үөрэммит кэмэ этэ.
– Ол үөрэнэ сылдьан, саха оҕолоро, түмсүбэт этигит дуо?
– Тыый, туох диэн ыйыттаххыный... Түмсэн бөҕө буоллаҕа. Потапов Виктор Филиппович физфакка үөрэммитэ, дьүөгэлэрим Золотарева Аяна, Данилова Люба (Софрон Данилов кыыһа), Гаврильева Надя, табаарыстарбыт Шадрин Вася, худуоһунньук уолаттар Степанов Тимофей, Васильев Эдуард, Капитонов Исай уо.д.а. буолан бииргэ сылдьарбыт. Үөрэхпин бүтэрбитим кэннэ миигин Оренбурга мединститукка анаабыттара. Мин, били, “Капитанская дочканы” санаан баран, онно барыахпын олох баҕарбатым. Яковлев Тимур диэн постпредствоҕа саха ыччатын кытары үлэлиирэ (Үөһээ Бүлүү аатырбыт баайа, меценат Батаакап сиэнэ). Кини өрөспүүбүлүкэттэн аспирантураҕа миэстэ булан биэрбитэ. Айсены онно төрөтөн, үс ыйыгар дойдубар, ийэбэр аҕалан биэрбитим. Ийэм тута биэнсийэҕэ барбыта уонна аҕабын кытары сиэннэрин көрбүттэрэ. Инньэ гынан үөрэхпин академ ылбакка бүтэрбитим.
Норуот педагогикатыгар тирэҕирии
– Айсен Сергеевич эһэлээх эбэтигэр иитиллибит оҕо эбит дии...
– Оннук. Оччолорго К.С. Чиряев Норуот педагогикатын тиэмэтинэн дьарыктана сылдьар кэмигэр ити туһунан элбэхтик сэһэргэһэр этибит. “Эһэ, эбэ иитиитэ норуот педагогиката буолан уһулуччулааҕын” суруйбута. Илиҥҥэ, Азияҕа, Кавказка, түүр омуктарга оҕолорун эмиэ итинник хас да көлүөнэ дьон бииргэ олорон иитэллэр эбит. Атын-атын көлүөнэ, уопуттаах, араас муударастаах, араас майгылаах дьон иитэллэр. Оннук оҕолор уһуну-киэҥи толкуйдуу, барытын ыйааһынныы, араара үөрэнэллэр эбит. Кырдьаҕаһы да, эдэри да кытта хайдах кэпсэтэри эрдэттэн билэ, араас дьон майгытын-сигилитин араара үөрэнэллэр. Ленинградка үөрэнэ сылдьан, психологияҕа үөрэнэ сылдьар кыргыттары кытары ыкса алтыһар этим. Кинигэлэрин мэлдьи ылан ааҕарым, онон оҕо да, улахан киһи да психологиятын анаан үөрэппитим. Европейскай гуманитарнай үөрэҕи интэриэһиргээбитим. Кэнники санаатахпына, оҕолорбор эспэримиэн туруорбут эбиппин. 1975 сыллаахха бүтэрэн кэлэн баран, Михаил Андреевич арыйбыт 2 №дээх физмат оскуолатыгар үлэлии киирбитим. Омук тылын, устуоруйаны, обществознаниены, географияны, математиканы барытын биэрэр этим. Учууталлар дэкириэккэ эҥин бардахтарына солбуйабын. Гимназияҕа 90-с сылларга саабыстаабытым, онтон районоҕа 2008 сыллаахха диэри үлэлээбитим. Онон үлэм барыта үөрэх салаатын кытары ситимнээх этэ.
Ырааҕы көрөн
– Оҕо иитиитинэн иһиттэн дириҥник үөрэтэн научнайдык дьарыктаммытым. Ити үлэлиирим тухары дьоҕурдаах оҕолору анаалыстаан, чинчийэн көрө сырыттаҕым дии. Төрөппүт оҕотун кытары ыкса ситимин, хайдах, тугу гыннаҕына, оҕото ордук ситиһиилэнэрин иһиттэн көрө сылдьан үөрэппитим. Михаил Андреевич мэлдьи: “Саха оҕолорун бэйэ-бэйэлэрин кытары тэҥнээмэҥ, эһиги кинилэри атын сайдыылаах дойдулар оҕолорун кытары тэҥнээн көрүөхтээххит”, – диэн этэрэ.
– Оччотугар бэйэҥ оҕолоргун эмиэ оннук науканан көрөн ииттэҕиҥ дии?
– Оннук. Оҕолорум хас биирдиилэрин лиичинэс быһыытынан, эттэрин-хааннарын сайдыытын, майгыларын-сигилилэрин барытын ырытан туран, кимиэхэ тугу гыннарыахтаахпын барытын илдьиритэрим. Ол иһин, бастатан туран, оҕолорум бары уһулуччу өйдөрүгэр тутар дьоҕурдаахтар, элбэхтик ааҕаллара, онтуларын кэпсииллэрэ, алта саастаахтарыгар бары ааҕан киирбиттэрэ. Кыра уолум алталааҕар динозаврдары туох баар ааттарын, майгыларын, боруодаларын – барытын эҥкилэ суох билэр этэ. Аны, оонньуу сылдьан эрэ өйдүүллэрин курдук, өйдөрүн эрчийэр этим. Иккиһинэн, төһө да бэйэм курдук эт-хаан өттүнэн мөлтөх соҕус буоллаллар, үчүгэйдик кэпсэтэр, барыны-бары билэр, кими баҕарар кытары бодоруһар буоланнар, кимиэхэ даҕаны атаҕастаппатахтара. Кинилэри бары үчүгэйдик билэллэрэ, элбэх доҕордоохторо. Үсүһүнэн, аҕам үйэтин тухары тутуспут үөрүйэҕин, үгэһин билиҥҥэ диэри оҕолорбор иҥэрэн кэллим. Төрүт аһылыгы аһыыры. Бэйэ аһын аһаабыт оҕо ыарыйдаҕына даҕаны тулуһар, туох да буолбат. Сылгы этин мэлдьи өрө туппуппут, тутабыт даҕаны. Сиикэйдии да, буһаран да сиибит. Сыалаах балыгы сиэбит оҕо ыарыыга ылларбат. Төрдүһүнэн, атын оҕолору кытары хаһан даҕаны тэҥнэниллибэт. Кини ураты, кини – лиичинэс. Кинини хайдах даҕаны уларыппаккын. Онон тус майгытын, өйүн, этин-сиинин барытын ситимнээн туран, корректуралаан биэриэххэ сөп. Кыра уолум, холобур, наһаа уйан этэ. Ону этиһиннэрэ, аахсарга, бэйэтин көмүскэнэргэ үөрэппитим. Оҕону оҕо курдук көрөн иитиллиэхтээх. Арааптар этэллэр дии: “Эн оҕоҥ – эн оҕоҥ буолбатах”, – диэн. Ол аата, эн оҕоҥ иннин диэки ытар оҕуҥ (стрела) диэн, бу оҕо төһө ыраах баран түһэрэ (ситиһиилэнэрэ) ийэттэн, аҕаттан тутулуктаах.
Дьиэ кэргэн, аҕа баһылык
– Иитии тиэмэтигэр элбэҕи да анаара кэпсэтэ олоруохха сөп эбит. Оҕолоруҥ аҕаларын кытары хаһан ыал буолбуккутуй? Кини ыал аҕатын быһыытынан хайдаҕый?
– Биһиги дьиэ кэргэн аҕа баһылыкпыт – Александр Андреевич Егоров диэн, СӨ, РФ үтүөлээх учуутала, 40-с сылын физика учууталынан Үөһээ Бүлүүтээҕи республиканскай лицейгэ үлэлии сылдьар. Дьэ, кини Үөһээ Бүлүүтээҕи М.А. Алексеев тэрийбит физмат кылааһын бастакы выпуснига. Олус өйдөөх киһи, бэйэтин эйгэтигэр, арааһа, Потапов Викторга эрэ баһыйтарара буолуо. Кинини кытары Аянам биэс саастааҕар ыал буолбуппут. Майгытынан холкута, көнөтө, киэҥ көҕүстээҕэ миэхэ олус барсар. Аны туран, дьиэҕэ-уокка сыстаҕаһа, барыны бары сатыыра, оҕомсоҕо... Бары өттүнэн үчүгэй. Оннук буолбатаҕа эбитэ буоллар, бииргэ олоруом суоҕа эбитэ буолуо...
– Эн бэйэҥ дьиэ кэргэн аламаҕай хаһаайката, тапталлаах кэргэнэ, истиҥ ийэтэ, эйэҕэс эбэтэ, дьэ, хайдаххыный?
– Үйэбин барытын оҕолорбун иитиигэ анаабыт, кинилэри сырдыкка таһаарыыга, ситиһиилээх дьон буолалларыгар сыраласпыт ийэбин. Билигин сиэннэрбин кытта дьарыктанабын. Сиэннэрим сотору-сотору биһиэхэ – Үөһээ Бүлүүгэ – кэлэллэр. Төрөппүттэрин курдук, эмиэ дьиэ ис-тас үлэтигэр барытыгар сыстаҕастар, өрүү көмөлөһөллөр.
– Уопсайынан, саха оҕотун иитии, ситиһиилээх киһи гынан оҥорон таһаарыы кистэлэҥэ туох эбитий?
– Саха оҕотун тыа сиригэр иитии, тыа сирин үлэтин барытын үлэлэтии, тыа дьонун кытары уу сахалыы алтыһыннарыы, тыа олоҕун кыһалҕатын барытын эттэринэн-хааннарынан биллэрии – бу саамай сүдү иитии. Төрөөбүт тылынан саҥарар, сахалыы толкуйдаах, сахалыы төрүт аһы аһыыр, тыаҕа тахсан эт илиитинэн үлэлиир уонна элбэҕи билэр, кинигэни ааҕар оҕо булгуччу ситиһиилээх буолар.
– Өскөтүн эн, бачча үөрэхтээх киһи, тас дойдуга тахсан дуу, Ленинградка хаалан хаалбыт буол, оҕолоруҥ ситиһиилээх буолуо этилэр дуо?
– Саарбахтыыбын. Олох атын дьылҕалаах дьон буолуо этибит.
– Тамара Сергеевна, бириэмэбитин билбэккэ да хааллыбыт. Төрөппүттэргэ үтүө сүбэҥ-амаҥ иһин махтал буоллун!
Сэһэргэстэ Туйаара СИККИЭР.
