Уруу киэһэлэригэр “Ааспыты-туорбуту аһата-харайа туруҥ, быстыбыты-ойдубуту быыһыы-абырыы сылдьыҥ. Илистибити-тоҥмуту итии чэйинэн айах тутуҥ. Эрэйдээх эрэйин чэпчэтэр эйэҕэс иһирэх тылланыҥ, кэлбиттиин-барбыттыын кэпсэтэр киэҥ дьэллэм санааланыҥ” – диэн, бэрт дьикти алгыс тылларын субу-субу истэбит. Бу ис-иһигэр киирдэххэ олус дириҥ суолталаах алгыс буоларын, арааһа куппутунан сэрэйэн эрдэхпит. Ол аата биһиги бу саҥа алаһа дьиэни тэринэр дьоҥҥо ыалдьыттаах-хоноһолоох, эйэлээх, кыахтаах, үтүө санаалаах ыал буолуҥ диэн этэр эбиппит. Алгыс төһө даҕаны киһиэхэ барытыгар туһаайан этилиннэр, бу курдук киэҥ көҕүстээх, кэлбити эрэ барытын үөрэ-көтө көрсөр, киһиэхэ эрэ барытыгар сүбэ-ама, өйөбүл буолар ыал билиҥҥи кэмҥэ тарбахха баттанар. Баҕар ол да иһин буолуо, Күннэйдээх Дохсун сылаас холумтаннарыгар, кэрэхсэбиллээх кэрэ кэпсээннээх эйгэлэригэр сырыттахпына, ис сүрэхпиттэн бу ыалы ытыктыы, холобур оҥосто саныыбын. Дьэ, онон элбэҕи дойҕохтуу барбакка, күндү ааҕааччыларбар кинилэри билиһиннэрэбин.
Үс бухатыыр уол иһирэх ийэтэ Күннэй Гагарина, төһө даҕаны элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн түбүгэр сырыттар, эдэр сааһыгар үгүһү ситиспит киһи. Кини Саха сирин билимҥэ уонна тиэхиникэҕэ судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата. СӨ Үөрэҕириигэ, култуураҕа уонна ыччат бэлиитикэтигэр туйгуна, Ньурба улууһун Таркаайы нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Естествознание Арассыыйатааҕы академиятын профессора, педагогическай билим хандьыдаата, докторант. Хас даҕаны монография ааптара, “Учуонай дьахталлар” лигаларын, Саха сиринээҕи норуот үөрэҕириитин ассоциациятын чилиэнэ, Саха сирин Ил Дарханын билимҥэ гранын хаһаайката... кини өссө да үгүс ситиһиилэрин ааҕан сиппэккин. “Күүстээх дьахтар аттыгар күүстээх эр киһи сылдьыахтаах” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Күннэй олоҕун аргыһа Дохсун панкратиоҥҥа өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ, дэгиттэр урбаанньыт.
Биир түгэн, биир көрүү...
— Кистэлэҥ буолбатах буоллаҕына, эһиги дьиэ кэргэҥҥит устуоруйата хаһан уонна хайдах саҕаламмытын кып-кыратык сэгэтэн кэпсиэххит дуо? Ааҕааччылар таптал кыыма саҕыллыбыт кэрэ түгэннэрин ааҕан манньыйа түһүөхтэрэ...
Дохсун: Биир көрүү, биир түгэн элбэҕи быһаарбыта. Билсээт даҕаны урут-уруккуттан бэйэ-бэйэбитин билэр дьон курдук буолан хаалбыппыт. Олоҕу биирдик көрөрбүт, араас түгэннэргэ сыһыаммыт барыта дьүөрэлии буолан иһэрэ, ардыгар убайдыы -балыстыы курдук сананан да ыларбыт.
Күннэй: Дохсун, миэхэ тута “ыал буолуох”, – диэбитэ ээ, арааһа, ол курдук дьылҕабыт бииргэ салаллан хааллаҕа буолуо...
— Арахсыы амырыын амтанын билбит үгүс киһи иккистээн ыал буоларыттан толлор буолуохтаах. Мин саныахпар, эһигини да көрөн олорон, киһи бэйэтин олоҕун оҥосто сатаатаҕына хаһан даҕаны хойут буолбат эбит дии саныыр...
Дохсун: Оннук, киһи хаһан даҕаны санаатын түһэриэ, эрэлин сүтэриэ суохтаах. Ол эрээри, киһи тапталын харыстыахтаах, бүөбэйдээн илдьэ сылдьыахтаах эбит.
Күннэй: Киһи төһө баҕарар хараҕынан көрөн хайҕаһыан, сөбүлэһиэн сөп буоллаҕа дии. Ол гынан баран эн аналыҥ, тапталыҥ диэн биир соҕотох буолара ордук. Олох ньуура эриэ-дэхси буолбатын курдук киһи олоҕун устата түһүүнү-тахсыыны, үөрүүнү-хомолтону барытын көрсөр. Хас биирдии түгэнтэн, алҕастан киһи түмүк оҥостон инники өттүгэр үөрэхтээх буолар. Билиҥҥи өйбүтүнэн-санаабытынан эбиппит буоллар, бэйэ-бэйэҕэ сыһыаны харыстыы сатыахпыт эбитэ буолуо. Онон уот курдук күөдьүйэн тахсыбыт таптал кэм-кэрдии аастаҕына уостан умуллан хаалбатын курдук гына бэйэ-бэйэҕин көрө-харайа, харыстаһа сылдьыахтааххын.
Дохсун: Мин өйдөбүлбүнэн биһигини Айыылар көрүһүннэртииллэр. Хас биирдии киһи бу орто дойдуга туох эрэ соруктаах, аналлаах кэлэр. Эн бу олоххо урут тугу эрэ өйдөөбөтөххүн өйдөөрү, билэ, үөрэнэ кэлэҕин. Онуоха эн аҥарыҥ эйиэхэ төһүү буолуохтаах.
— Чахчы, киһи ханнык эрэ түгэҥҥэ “бу мин киһим эбит” диэн быһаарыныы ылынар дии...
— Дьикти, кырдьык киһи туох эрэ көстүбэт, чараас эйгэтинэн “мин киһим” диэн билэр эбит.
— Таптал диэн ону этэн эрдэхтэрэ дуу? Эһиги “таптал” диэни хайдах өйдүүгүт?
-- “Тап” уонна “талан ыл” диэн өйдөбүллээх тыл буоллаҕа дии. Онон эмиэ үөһэ этиллибитин курдук барыта ситимнээх. Тапталы эдэр оҕо, орто саастаах, олох омурҕаныгар тиийбит киһи тус-туһунан суолталыыр даҕаны, ылынар даҕаны. Таптал өйдөбүлэ киэҥ далааһыннаах – оҕолоргор, дьоҥҥор, дойдугар, о.д.а. Онтон эр киһи уонна дьахтар икки ардыгар сыһыаран өйдөөтөххө, таптал диэн кэрэ иэйии эрэнсиигэ, үөрэнсиигэ, өйөһүүгэ кубулуйар.
—Холобур...
Дохсун: Таптал диэн аҥаардас балкон анныгар туран ырыа ыллааһын курдук өйдөнүллүө суохтаах. Эр киһи таптала диэн кэрэ аҥаарын бары өттүнэн хааччыйан, дьиэ кэргэнигэр дурда-хахха, харысхал буолуохтаах.
Күннэй: Онтон дьахтар таптала эр киһитин хайа баҕарар түгэҥҥэ өйүүрүгэр, өйдүүрүгэр көстөр. Уопсайынан, эр киһи олоххо табыллыыта, ситиһиитэ дьахтартан улахан тутулуктаах.
Икки киһи сыһыаннара
— Сыыйа-баайа дьиэ кэргэҥҥэ эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарын бүппэт мөккүөрүгэр киирэн хааллыбыт. Бу икки киһиттэн аныгы үйэҕэ хайата баһылыыра ордугуй?
— Дьиэ кэргэҥҥэ бэйэ-бэйэни баһыйа оонньообокко, куоталаспакка сүбэнэн сылдьыахха наада. Чахчы, итинник кыһалҕа баар, ол төрүөтүнэн кыыс уонна уол кыра эрдэхтэриттэн – уһуйаантан, оскуолаттан саҕалаан тэҥҥэ иитиллэллэрэ буолуон сөп. Биһиги өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан уолу, кыыһы тус-туһунан иитэр үгэстээхтэрэ. Билигин ол барыта кэһиллэн уоллаах кыыс бэйэлэрин өйдүүр буолуохтарыттан биир бөлөххө, биир кылааска, аны үксүн дьахтар киһиэхэ иитиллэн, үөрэнэн тахсаллар. Ол сылдьан, этиһэ-охсуһа, бэйэ-бэйэлэрин үрүҥнэрин-хараларын билэн улааталлар. Онтон өбүгэлэрбит оҕолорун тус-туһунан батыһыннара сылдьан бэйэ-бэйэни убаастыырга, ытыктыырга үөрэтэллэрэ. Аны уол айылҕаттан бытааннык сайдар буолан, оскуолаҕа кыргыттарга баһыйтарара быдан көстөр. Онон олоххо итинник бөрүкүтэ суох атааннааһын эмиэ тахсыан сөп.
Холумтаны араҥаччылааччы дьахтар, онон дьиэ ис уйулҕатын кини тутан олорор. Дьахтар хаһан баҕарар оҕолорун иннилэригэр аҕаларын өрө тутуохтаах. Аҕа диэн дьиэҕэ тутаах киһи. Кини – булааччы-талааччы, онон сүрүн кыһалҕалары бэйэтэ быһаарара ордук.
—Ыал буолан алаһа дьиэни тэринии сүрүн ис хоһооно оҕо дииллэр. Икки киһини аҥаардас оҕо эрэ ситимниир диэни кытта төһө сөбүлэһэҕитий?
—Айылҕа хайдах биэрбитинэн буоллаҕа дии. Таптал баар буоллаҕына оҕото да суох олоҕу бииргэ олоруохха сөп. Ол эрээри, дьиэ кэргэн сүрүн ис хоһооно үгүс киһиэхэ чахчы кэскили тэнитии, үтүө ыччаты түстээһин буолар.
— Мин көрдөхпүнэ кэлиҥҥи кэмҥэ дьон элбэх оҕолонортон толлубат буолла. Эһиги эмиэ элбэх оҕолооххут.
—Дьиэ кэргэҥҥэ аҕыйаабыта үс оҕо баар буолуохтаах диэн өйдөбүлгэ кэллибит. Тоҕо диэтэргин, оҕо диэн чахчы дьол эбит.
Күннэй: Мин куруутун оҕолорбун санаан оҕолонобун. Аймах – аймаҕынан, оттон бииргэ төрөөбүтүҥ ханнык да түгэҥҥэ саамай чугас киһиҥ буолар буоллаҕа дии. Биир бэйэм бииргэ төрөөбүт бэһиэбит, онтон Дохсуннах төрдүөлэр. Баччааҥҥа диэри бэйэ-бэйэбитин өйөнсөн, көмөлөсүһэн сылдьарбыт саныахха да үчүгэй. Мин оҕолорум эмиэ бэйэ-бэйэлэрин көрөн-истэн сылдьыахтара.
Дохсун: Үс уоллаахпытыттан олус үөрэбит. Өс хоһооно баар дии “Бииргэ төрөөбүт үс ини бииттэн оннооҕор эһэ куттанар” диэн. Онон оҕолорум кэскиллээх дьон буола улаатыахтара диэн эрэнэ саныыбын.
Оҕо диэн дьол
—Күннэй, үгүс дьахтар күнүн-дьылын аҥаардас оҕолоругар эрэ аныыр, эн хайдах барытын аттарынан сылдьаҕыный? Сорох дьон үлэҕэ баһыйтаран, оҕолорун эбэ-эһэ көрүүтүгэр ыыталлар.
Күннэй: Оҕону эбэҕэ-эһэҕэ хас да ыйга, сылга ыраах ыытан кэбиһэр түгэн олоххо элбэх. Ол гынан баран, төрөппүттэр төһө кыалларынан оҕолорун бэйэлэрэ көрө сатыахтаахтар. Биллэн турар, хас биирдии ыалга эбэлэр көмөлөрө улахан. Биһиги эмиэ эбэлэрбитигэр махталбыт муҥура суох. Биир өттүнэн билиминэн утумнаахтык дьарыктанарбар Дохсун улахан өйөбүл буолар. Биһиги дьиэбитигэр дьахтар, эр киһи үлэтэ диэн араарбаппыт. Дохсун дьиэтин-уотун көрөн, оҕолорун кытта олорон, ас астаан олус көмөлөһөр. Онон эрдэттэн иккиэн күммүтүн былааннаһан хардарыта сылдьабыт.
Дохсун: Дьиҥинэн, мин үлэлиир-хамсыыр, ол быыһыгар оҕотун, дьиэтин-уотун көрөр дьахтар барахсан хайдах барытын дьүөрэлээн, кыайан сылдьарын сатаан санаабаппын. Олус ыарахан буолуохтаах. Эр киһи кэргэнигэр көмөлөһөр буоллаҕына дьиэ кэргэнигэр сылаас сыһыан олохтонор.
Биллэн турар, куоракка уонна тыа сиригэр олох быһыыта, укулаата төрдүттэн атын. Куорат эр киһитэ тыа киһитинээҕэр туос иллэҥ, үлэтинэн эрэ олорор. Онон саатар кыратык да буоллар, дьиэ үлэтигэр кэргэнигэр көмөлөһүөхтээх. Оччоҕуна эрэ икки өттүттэн көмөлөөн, толору олорор буоллаҕыҥ.
—Аны билигин иккиэн бииргэ үлэлиигит. Дьон “кэргэнниилэр биир кэлэктиипкэ сылдьаллара олус ыарахан, тус-туһунан үлэлээбиттэрэ ордук” диир. Итини туох дии саныыгытый?
—Төттөрүтүн, иккиэн биир дьыаланан үлүһүйэн сылдьар дьиэ кэргэн сомоҕолоох буоларыгар олус көмөлөһөр эбит. Урут даҕаны бэйэ-бэйэбитигэр мэһэйдэспэт этибит. Иккиэн тугу эрэ гыммыт киһи диэн саныырбыт. Куруук тугу эрэ толкуйдаан саҕалыы сатыырбыт. Киһи биир эйгэҕэ сырыттаҕына ордук бэйэ-бэйэтигэр итэҕэйсэр, эрэнсэр буолар эбит. Кэргэнниилэр тэйсибэккэ сырыттахтарына кинилэр икки ардыларыгар атааннаһыы суох буолар диэн түмүккэ кэллибит.
Харчыга сыһыан
— Үп-харчы диэн икки өрүттээх. Холобур, мин биир бэйэм “баай буолар соччото суох, дьон тэҥинэн олорбут ордук быһыылаах” дии саныыбын.
Күннэй: Аҥаардас хамнаска олорор киһи бэйэтин эрэ иннин көрүнэр, оттон баай киһиҥ элбэх киһиэхэ көмөлөһөр кыахтаах. Холобур, меценаттар төһөлөөх элбэх киһиэхэ үөрэхтэнэллэригэр көмөлөһөн, оскуола, таҥара дьиэтэ туттаран сырдык тыыннаабыттара буолуой?
Дохсун: Мин хас да сыллааҕыта Харбиҥҥа бара сылдьыбытым. Онно Манньыаттаах уола туттарбыт таҥаратын дьиэтигэр сылдьан сөҕөн-махтайан кэлбитим. Билигин даҕаны олус сэнэхтик турар эбит. Дьон, турист бөҕө сылдьар дьиэтэ. Баай дьонуҥ ити курдук дьоҥҥо көмөлөһөн, кэрэни, кэскиллээҕи санаан баҕарбыттарын барытын олоххо киллэрэр кыахтаахтар. Биһиги ол курдук эмиэ бэйэбит үбүлээн, сахалыы үгэстэргэ олоҕуран киһини ситиһиилээх буоларга үөрэтэр оскуола арыйыахпыт этэ диэн баҕа санаалаахпыт. Туохтааҕар даҕаны чугас дьоммут үчүгэйдик олоруохтарын , чөл туруктаах буолалларыгар көмөлөһүөхпүтүн баҕарабыт.
— Аныгы оҕону харчыны ытыктыырга үөрэтиэх баар эбит дии.
-- Билиҥҥи олоххо харчы диэн киһи олох олороругар туттар инструменыгар кубулуйда. Онон оҕо кыра эрдэҕиттэн харчыны тутта үөрэниэхтээх. Билигин, хомойуох иһин, үгүспүт үпкэ билиитэ суоҕуттан эрэйдэнэр. Кыра бытархай аайы кирэдьииккэ, хабалаҕа киирэн иһэр көстүү эмиэ баар. Онон математика курдук оҕоҕо “актив” уонна “пассив” диэн өйдөбүллэри кыра эрдэҕиттэн киллэрэн такайан барыахха наада.
— Харчыны кыайан туттар буол да, киһиэхэ үөрэх да наадата суох диэн өйдөбүл баар буолла. Ити былааныгар оҕолоргутун хайдах иитэҕит?
-- Биллэн турар, билигин олус үчүгэй кэмҥэ олоробут. Киһи ханнык баҕарар баҕа санаатын дьулуурун ууран кыһалыннаҕына , ону барытын олоххо киллэрэр кыахтаах. “Үөрэх наадата суох” диэн өйдөбүл сыыһа, билии киһиэхэ хаһан баҕарар наада. Оскуола, университет биэрэр билиитин таһынан киһи эбии бэйэтэ билиитин-көрүүтүн куруук хаҥатыахтаах. Кумааҕы билии таһынан, оҕоҕо практическай билиини иҥэрии дьиэ кэргэнтэн саҕаланар дии саныыбыт.
Ааккын харыстаа
— Оҕону иитиигэ сүрүн болҕомтоҕутун туохха уураҕытый?
—Күннэй: Бу олоххо туохха барытыгар киһи-киһиэхэ сыһыана улахан оруолу ылар. Онон оҕолорбутугар сиэрдээх, дьоҥҥо махталлаах буолуҥ, дьону кытта истиҥник сыһыаннаһыҥ диэн үөрэтэбит. Оҕону кыра диэбэккэ, кинини эмиэ ытыктаан болҕойон истиэххэ наада. Ону таһынан, оҕо төрөппүтүн көрөн үөрэнэр, кинилэр куоппуйалара буолан тахсар. Онон, бастатан туран, төрөппүттэр оҕолоругар бэйэлэрин икки ардыларыгар уонна дьоҥҥо сыһыаннарынан холобур буолуохтаахтар дии саныыбын.
Дохсун: Мин Сайыына уһуйааныгар сылдьан сахалыы үгэскэ, толкуйга үөрэммит буоламмын оҕолорбуттан эмиэ сахалыы тыыннаах буолалларын ирдиибин. Мин санабар, Таҥара дьону мээнэҕэ омугунан араарбатах. Саха буолан баран сахалыы билбэтиҥ дьылҕаҕар охсуулаах. Дириҥ силиһэ-мутуга суох мас өр турбат, киһи эмиэ ол тэҥэ өбүгэтин төрүт үгэһин, ийэ тылын, төрдүн-ууһун билбэт буоллаҕына кэхтии суолугар барар. Онон саха оҕото булгуччу сахаҕа баар тыллары саҥарыахтаах. Холобур, “пожалуйста” – “бука диэн”, “спасибо” – “махтанабын”, “мама, папа” – “ийэ, аҕа”, “спокойной ночи” – “сылбай ууҥ кэллин” – диэн күлүүс тыллары билиэхтээх, ону олоҕор туттуохтаах.
Оҕолорбутун сахалыы ааттаабыппыт. Сахалыы ааттаах оҕолор Айылҕаттан харысхаллаах буолаллар диэн өйдөбүллээхпит.
Күннэй: Саамай улахан сыаннас – дьиэ кэргэн. Оҕоҕо итини кыра эрдэҕиттэн өйдөтүөххэ наада. Өссө киһи бу орто дойдуга Аатын хааллараары, кэскилин кэҥэтээри кэлэр. Онон эдэр эрдэҕиттэн оҕоҕо аатын харыстыырга үөрэтиэххэ наада.
— Билиҥҥи кэмҥэ нууччалыы иитиэххэ диэн өйдөбүл эмиэ баар дии, тулабыт барыта нууччалыы. Аҥардас сахалыы эрэ үөрэммит оҕо эрэйи көрүө суоҕа дуо?
Дьиэ иһигэр төрөппүттэр оҕолорун кытта сахалыы кэпсэтиэхтэрин наада. Бэйэтин омугун тылын билбэт оҕо атын омук туһунан өйдөбүлү ылара уустук. Аныгы үйэҕэ нууччалыы билэ үөрэнэр олус судургу, куорат оҕото син биир нууччалыы саҥарар буолар. Онтон икки тылы үчүгэйдик баһылаабыт киһи атын омук тылын өссө кэбэҕэстик ылынар.
— Дьиэ кэргэҥҥитигэр ханнык үгэстэри тутуһаҕытый?
— Айанныырыбытын сөбүлүүбүт. Сылын ахсын хайаан даҕаны саҥаттан саҥа сири-дойдуну көрүөхтээхпит диэн сыал-сорук туруорунабыт. Киһи бу орто дойдуга кэлэн баран, бэйэтин төрөөбүт сиринэн эрэ муҥурдаммакка, аан дойдуну илэ хараҕынан көрөн, атын омуктар олохторун култуураларын туһунан эмиэ өйдөбүллээх буолуохтаах. Ордук элбэхтик айанныыр, атын дойдулары көрбүт оҕо дэгиттэр, сайдам санаалаах буолар.
Күннэй: Төрөппүттэр оҕолорун дьоҕурдарынан көрөн дьарыктыахтаахтар, оҕо оскуоланан эрэ муҥурданыа суохтаах. Биһиги улахан уолбут ХИФУ Филологическай факультетын суруналыыстыка салаатын 3-с кууруһун устудьуона. Оскуоланы бүтэрэригэр художественнай оскуоланы кыһыл дипломунан бүтэрбитэ. Мас ууһа уонна иистэнньэҥ орто анал дипломнаах. Орто уолбут “Айыы кыһата” оскуола 5-с кылааһын үөрэнээччитэ. Кыра эрдэҕиттэн үҥкүүлүүрүн олус сөбүлүүр. Ол иһин, “Тэтим” спортивнай кулуупка түөрт сааһыттан дьарыктанар, Арассыыйа уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэр чөмпүйүөннэрэ. Ону таһынан каратэнан дьарыктанар. Кыра уолбут “Айыы кыһата” оскуола 1 кылааһын үөрэнээччитэ. Уруһуйдуурун, ыллыырын ордорор.
Аны уол оҕо хайаан даҕаны эт-хаан өттүнэн кыанар буолуохтаах диэн өйдөбүллээхпит, аҕалара бэйэтэ күн аайы дьарыктыыр.
— Аныгы оҕолор көмпүүтэргэ, тиэхиникэҕэ олус охтоллор. Мин көрдөхпүнэ дьиэҕитигэр араас тиэхиникэ барыта баар. Хайдах хааччахтыыгытый?
Оҕо тиэхиникэни, көмпүүтэри баһылыахтаах, онтуката суох аныгы үйэҕэ хайдах олоруохтарай? Онон көмпүүтэри талкыйалларын олох боппоппут. Күнү быһа көмпүүтэр иннигэр олорор бириэмэлэрэ да суох, иллэҥ кэмнэригэр аҕыйах бириэмэ оонньообуттара туох буолуой. Оҕону кытта дьарыктаныахха, бириэмэтин туһалаахтык ыытар гына былааннаатахха бэйэтэ бэрээдэктэнэр.
Ити курдук, Күннэйдээх Дохсуну кытта киһи үгүһү кэпсэтэ төһө баҕарар олорон хаалыан сөп. Биир бэйэм хаһаайка минньигэс блинытын, сылаас үүттээх чэйин иһэ-иһэ ыкса киэһэҕэ дылы олорбутум. Киһи олоҕор көрсөр дьоно бука бары эйиэхэ учуутал буолаллар диэн түмүктээн этиэхпин баҕарабын. Бу дьиэ кэргэнтэн үгүскэ үөрэнэн, мунаарар боппуруостарбар хоруй булан үөрэн-көтөн тахсыбыппын эһиэхэ тиэртим ини диэн эрэнэ хаалабын.
Ааптар: Эрэлкээнэ
