Алтынньы 27 күнүгэр ийэ кылыннар, нууччалыы эттэххэ, “тещалар” күннэрэ бэлиэтэнэр эбит. Баҕар, сорохтор “аата, эҥин араас күнү бэлиэтээн эрдэхпит” диэн искитигэр күлэн ылыаххыт. Итинник күн баар, ол – чахчы. Арыый кэҥэтэн, араас көлүөнэ дьонтон аан маҥнай хайдах кийииттии, күтүөттүү тиийбиттэрин, туох-хайдах быһыыга-майгыга, уукка-уокка да түһэн ылбыттарын ыйыталастым. Ааспыты ахта-саныы таарыйа, хата, ааҕыаҕыҥ.
“Кийииппит, арааһа, бу быһыылаах ”
Лина Акимова, “Туймаада” ансаамбыл солиһа, Бүлүү кийиитэ:
– Мин Уус Алдантан төрүттээхпин. Биһиэхэ урут-уруккуттан тыраахтарынан, тиэхиньикэнэн оттууллар. Үйэбэр хаһан да оттооботох, кыраабыл диэни туппатах киһибин. Дьэ, доҕоор, кэргэним дьонун кытта билиһиннэрэригэр оттото илдьэ барбата дуо? Саатар, билсиһэр кэммит оруобуна сайын, анаабыт курдук, от үлэтин кэмигэр, түбэһэн хаалла. Хайыам баарай, от харбыыбын, бугул оҥоробун. Бугулларым субу-субу охтон эрэйдииллэр. Өр да өр булумахтанан нэһиилэ туруортуубун. Аны туран, кумаара, кырдаайыта диибин диэн. Киэһэ кэргэмминиин иккиэн кустуур этибит. Улахан баҕайы күөлү өр да өр эргийбиппитин өйдүүбүн. Бүтүөхчэ бүппэт. Салгыбыппыа-ан... Аймахтарын кытта билсиһиим эмиэ кыра көрүдьүөстээх ээ, бэйи. “Туймаадаларга” ыллыыбын. Арай, дьэ, Бүлүү Хампатыгар гостуруоллуу тиийдибит. Кэргэним аймахтарыгар сылаабытын таһаара, сынньана диэн, тохтоон чэйдээтибит. Кыргыттар хаһыабыт даҕаны. “Кийииппит хайа кыыс эбитэ буолла? Ол турара буолуо дуу, эбэтэр бу бэттэх олороро буолуо дуу?” диэн истэригэр толкуй бөҕөҕө түспүттэр үһү. Биһиги киһибит ол тухары билиһиннэрэр аат диэн суох. “Суумкатын туппутуттан көрдөххө, арааһа, бу кыыс быһыылаах” диэн, дьэ таайбыттар. Кэнники, кэнсиэр, аһааһын бүппүтүн кэннэ биирдэ билиһиннэрбитэ. Онон, дьэ, билсиһии да араастаах буолар эбит.
“Биир дьааһык сампааннаах тиийбитим”
Зоя Колодезникова, саха тылын учуутала идэлээх, Томпоҕо 1985 с. кийииттии тиийбит:
– Устудьуоннуу сылдьан тутар этэрээккэ үстэ үлэлии сылдьыбытым. Онно сылдьан кэргэммин кытта билсибитим. Үөрэхпин бүтэрбит сылбар кэргэним дьоно: “Томпоҕо кэл, билсиэххэ”, – диэтилэр. Ийэтэ: “Хаһан да дьону мунньан аһата иликпин. Аймахтар буолан мустуохпут. Кыаллар буоллаҕына, хата, сампаанна аҕалаар”, – диэн эбэн эттэ. Хайыамый, сампаан көрдүү ойдум. Куораты биир гына кэрийдим да, хантан да булбатым. Оччолорго кэмчи этэ. Арай “Жатайга баар үһү” диэни иһиттим. Жатайтан биир дьааһык сампааны көтүтэн аҕаллым. Суол суох кэмэ буолан, “аракыатанан” айанныыллар этэ. Сампааннарбын таҥаска суулуу-суулуу, суумкаҕа уктум да, “аракыатабар” тэбинэ турдум. Тиийбитим, дьонум: “Кэлэр өрөбүлгэ эһиэхэ сыбаайба тэрийэр буоллубут”, – дии тоһуйдулар. Пахыый, доҕоор, мин дьоммор букатын тугу да эппэккэ кэллэҕим дии! Өрөбүл күн этэ. Бэнидиэнньиккэ дьоммор: “Сыбаайбалыыр буоллум. Кэлиҥ”, – диэн ис хоһоонноох тэлэгирээммэ ыыттым. Дьонум соһуйан-өмүрэн да турдаллар, хайыахтара баарай, сөбүлэстэхтэрэ дии. Сыбаайбабыт этэҥҥэ ааспыта. Били, мин атыыласпыт сампааным эрэ баара. Атын арыгы суоҕа. Оннук биир дьааһык сампааннаах кийииттии тиийбитим.
“Пахыый, уолбун аны аһатыма”
Синильга, ырыаһыт, Кэбээйи кийиитэ, 2014 с. кэргэнин эбэтин кытта билсэ тиийбит:
– Кэргэним – куоракка улааппыт киһи. Үс сыл билсэн баран сыбаайбалыыр буоллубут. Ийэтэ эрдэ суох буолан, эбэтигэр иитиллибитэ. Балааҕыйа диэн ааттаах, 83 саастаах олус үтүө эмээхсин этэ. Кэбээйигэ олороро. Айана-сырыыта кыайан табыллыбакка, эбэбит кэлбэт буолла. Бэлэхпит диэн сылгыны анаабыттар. Сыбаайбалаан баран сылгыбытын идэһэлэнэ таарыйа Кэбээйилиэххэ диэн буолла. Миигин сирэй көрөн билбэт эрээри, тэлэбиисэринэн эҥин ыллыырбын көрөр эбит. Дьиэтигэр былакаатым ыйанан турар. Кэргэним уһун синньигэс уол этэ. Оччолорго 44 эрэсимиэрдээх таҥаһы кэтэрэ. Үс сыл иһигэр 100 киилэҕэ диэри уойан хаалла. Аһы астыырбын сөбүлүүбүн. Кэргэмминиин иккиэн кимиритэн, дьэ, аһыыр дьоммут. Мин оччолорго 36 киилэбин. Билигин 40 киилэбин. Хатыҥырбын эрээри, сирэйим эҥин төгүрүк буолан эбитэ дуу, тэлэбиисэргэ, хаартыскаҕа көрдөххө, биллибэт эбит. Миигин көрдө-көрөөт: “Аата, тугун сүрэй бу! Ырыган да эбиккин”, – дии тоһуйда. “Аһыыгын дуу, суох дуу? Эбэтэр били дийиэтэ диэннэригэр олороҕун дуу?” – дэтэлиир. Илиибин, атахпын тутан көрөр уонна сөҕөр да сөҕөр. Ас бөҕөтүн астаан бэлэмнээбит. Биир биэдэрэ бэрэскини астаан тоҥоро уурбут. Кэргэним аймахтарыгар көмөлөһө барда. Биһиги иккиэн хаалан, кэпсэтэ-кэпсэтэ, күнү быһа аһыыртан ордубатыбыт. Арай оннук олорон мин били биир биэдэрэ бэрэскини барытын “охсон” кэбиспиппин. Эбэбит аны: “Хайа, доҕоор, аһыыр аҕай эбиккин буолбат дуо!” – диэн соһуйан турда. Барарбытыгар: “Пахыый, Алигы аны аһатыма. Наһаа куһаҕан буолуо. Ырыгана ордук эбит. Эн олус аһастаах эбиккин да, барыта ханна баран иһэрэ буолуой”, – диэхтээтэ. Атыттар “дьэ, уолбун аһат” дииллэрэ буолуо, биһиэнэ төттөрүтэ буолан хаалла. Бэйэм тикпит тыс ойуулаах унтуубун кэһии гынан тиийбиппит. Эбэбит барахсан лааппыга саҥа унтуутун кэтэн бараары сарсыарда буоларын кэтэспитэ аҕай. Чахчы, үтүө киһи этэ.
“Аанньа ахтыллыбатах...”
Анна Оконешникова (аатын уларыттыбыт) 1988 с. Амма Эмиһигэр кийиит буолан тиийбит. “Хайдах көрсүбүттэрин букатын умнубаппын. Өйгө хатанан хаалар эбит”, – диир уонна бу курдук кэпсиир:
– Кэргэним буолуохтаах киһини уонна табаарыс уолаттарбытын батыһан Амматтан сатыы кэриэтэ Эмискэ айаннаатым. Улахан кыыспын икки ыйдаах хат сылдьабын. Эдьиийигэр илтэ. Оччолорго эдьиийэ эдэрчи дьахтар. Дьиэ аанын аһан киирдибит. “Эдьиий, билсис” диэтэ уонна ааппын эттэ. “Һы, эмиэ атыны аҕаллыҥ дуо?” – диэтэ. Онтон аргыый соҕус: “Киһинэн оонньоон бүт эрэ...” – диэн эбэн эттэ. Дьахтарымсаҕа оччолортон да биллэр эбит. Мин олус кыбыһынным да, оҕотук буоламмын, туох да диэбэтим. Ыйыталаһа да, саҥара да барбатым. Манна олоро түс диэбиттии, аан аттыгар олоппос аҕалан биэрдэ. Кийииттии кэлбит кыыска ааһан иһэн алҕаска таарыйбыт киһиэхэ курдук сыһыаннаста диэн хомойо санаатым. Ахсарбатаҕа билиннэ. Мин хабаҕыраммын, таһырдьа таҕыстым. Киирбиппэр көнө быһыытыйбыт “киир, тоойуом, аас” диэтэ. Сарсыҥҥытыгар сарсыарда 7 чааска уһугуннаран: “Дьэ, уордьаннаах үлэһит оҕото үһүгүн. Онтукаҕын көрдөр. Хотоҥҥо тахсыс”, – диэтэ. Хат киһи айантан сылайа быһыытыйбыппын, “сылайдым” диэтим. Ол да үрдүнэн аҕатын аах дьиэлэрин сууйтара илтэ. Мин үчүгэй кийиит дэттэрээри, хат сылдьан сууй да сууй буолаахтаатым. Ити түгэни өйдөөн хаалбыппын. Онон кийиити барытын үчүгэйдик көрсүбэттэр эбит.
“Баһыылканан кэлбит ойох”
Николай Слепцов, хоту улууска олорор, 1986 с. Бүлүү кыыһын ойох ылбыт:
– 80-с сылларга почтанан суруйсан билсэр муода буола сылдьыбыта. Саас да ыраатан эрэр. Бөһүөлэкпит да кыра. Онуоха эбиитин остуораспын. Чыын-хаан суох киһитэбин. Ойох, оҕо-уруу да мэлигир. “Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй” диэт, харахпын быһа симэн баран, хаһыат биллэриитин көрөн биир дьахтарга суруйдум. Сотору кэминэн эппиэт тигинээн кэллэ. Хардардым. Эппиэт эмиэ кэллэ. Ол курдук сыл кэриҥэ суруйустубут. Чэ, тугун эмиэ кыра оҕолор курдук суруйсан оонньуу сырыттахпытый диэн: “Миэхэ кэл. Олоруох”, – диэн быһа бааччы этэн суруйдум. Дьахтарым “кэлиэм” диэн хардарда, онон кэлэр буолан хаалла. Бэркэ тапсан олордубут. “Эйигин баһыылканан ылбытым” диэн дьээбэлээтэхпинэ, кыыһыран, уоһа сөллөйбүтүнэн барара. “Эн да холооҥҥун. Баһыылканан кэлбит дьахтары ыла турбуккун”, – диэн утары саҥараахтыыр буолара. Билигин икки оҕолоохпут, биэс сиэннээхпит. Сааһырдыбыт. Дьоҥҥо “баһыылканан кэлбит ойоҕум бу баар” диэн таптаан дьээбэлээтэхпинэ, билигин да уоһа сөллөйбүтүнэн барар. Көр, “баһыылканан” да бэрт ойоҕу булан ылыахха сөп эбит.
“Соһуччу көстүбүт күтүөт”
Эдэр киһи. “Ааппын суруйума” диэн кистэттэ. Уонча сыллааҕыта Мэҥэ Хаҥалас Майатыгар соһуччу күтүөт буолан тиийбит:
– Ойоҕум, оччотооҕунан кыыһым, сайын ыһыах иннинэ “сарсын таайым үбүлүөйүгэр Майалыыр буоллум” диэтэ. Майаҕа олорор табаарыһым массыынатын атыылыахтаах этэ. Ол массыынаҕа санаммытым ыраатта. Хата, массыына көрө таарыйа кыыспын кытта барсар эбиппин дии санаатым. “Эйигин кытта барсыам” диэтим. Кыыһым улаханнык быһаара барбакка, бэрт улгумнук “сөп” диэтэ. Сарсыҥҥытыгар тиийбиппит – дьоно үөрүү-көтүү бөҕөлөр. “Күтүөппүт ханна баарый? Хайа, хайдах дьүһүннээх-бодолоох оҕонуй?” – диэн көрүү-истии кытаанаҕа буолла. Бирээмэ эргитэ-урбата сылдьан көрдүлэр. “¤оох, бакаа эһиэхэ күтүөт буола иликпин” диэхпин тылым тахсыбата. Кыыһым да туох да диэбэтэ. Инньэ гынан Майаҕа туга да суох тахсан баран, биир киэһэ иһигэр ойохтонон уонна массыыналанан хааллым. Дьылҕа диэн баар быһыылаах. Дьылҕабыт быата тартаҕа.
“Көстүүмнээх кэргэн кэпсэтээччи”
Саха тыйаатырын артыыһа Геннадий Турантаев – үөһээ бүлүүлэргэ күтүөт. 2000-с сылларга күтүөттүү тиийбит. Ол туһунан эрэпэтииссийэтин быыһыгар бу курдук кэпсии түстэ:
“Хайа, доҕоор, долгуйан бөҕө буоллаҕа! Күтүөттүү барар баҕаттан Үөһээ Бүлүүгэ сөмөлүөтүнэн көтөн тигинээн тиийбитим. Оччолорго суолунан айан суоҕа. Көстүүммүн тиирэ кэтэн кэбистим. Сибэкки атыыластым. Сөмөлүөттэн тута көстүүмнээх, сибэкки дьөрбөлөөх түстүм. Киһи эрэ буолларбын, долгуйбутум арыый ааспыта. Көрсүһүү этэҥҥэ барбыта”.
Бэлэмнээтэ Диана КЛЕПАНДИНА.
