Таҥара дьиэтиттэн намыһаҕа суох үрдүк куупаллаах дьиэлэрин бөһүөлэктэн 10 биэрэстэлээх түҥ тайҕаҕа баар уһаайбаларыгар туттан олорор Үөһээ Халыма улууһун Арыылаах нэһилиэгин олохтоохторо Слепцовтар диэн ыаллар тустарынан сайын суруйан турабын. Бүгүн кинилэри өссө суруйуохпун баҕарабын. Миэхэ быраап биэрдэллэр, быйыл Дойдунаат сылын түмүгүнэн бастыҥнар ахсааннарыгар кинилэри киллэриэм этэ.
Чахчы, хорсун сахалар
Урут кэпсээбитим курдук, дьиэлээх хаһаайын Степан Алексеевич Дьокуускайтан 1,5 тыһ. тахса биэрэстэлээх сиргэ баар бөһүөлэктэн өссө 10 биэрэстэ тэйиччи, олох түҥ тайҕаҕа, уобарастаан эттэххэ, эһэ-бөрө дойдутугар тахсан, эриэккэс дьикти дьиэ-уот туттан олорор. Саха ынаҕын ииттэ ылбыта, өссө быйыл интэриниэт киллэриммитэ. С.А. Слепцову хайдах эрэ былыр нууччалар “саханы соҕотохтуу үрэх баһыгар быраҕан баран, аҕыйах сылынан кэлбитиҥ дьиэлээх-уоттаах, кэргэннээх, оҕолоох-уруулаах, сүөһүлээх-сылгылаах быр бааччы олорор ыал буолар” диэн сөҕөн кэпсиир киһилэригэр майгынната саныыбын.
Степан Алексеевич бассаабынан өтөр-өтөр сонунун ыыта олорор. Сороҕо киһини салыннарар. Сиэннэрэ устубут биир видеоларыгар ынахтарыгар саантаан буолуо, тыатааҕы киирэн чуҥнуу сылдьара көстөр. Оҕолор эбэлэрин сүбэтинэн ыһыы-хаһыы бөҕө түһэрбиттэригэр, хорос гына тура түһэн баран, ойууругар төттөрү барда. Иэдээн, маннык “ыалланнахха”, киһи сүгүн да утуйбат буолар. “Урут тыатааҕы дьиэҕэ көстөр гына чугаһаабата үһү, быйылгы баһаардар содуллара буолуо” диир.
Слепцовтар саха боруода атыыр оҕустаахтар. Тыатааҕыны кытта охсуһан кыайбыт Горнай Быйаҥ диэн оҕуһун курдук ынахтарын үөрүн көмүскүө дуо?” диэтэххэ, “туох билэр, ол эрээри мин оҕуһум өтөр-өтөр элбэх ынах баар бөһүөлэгин диэки “гаастаан” кэбиһэр идэлээх” диэн күлэн ылар.
Халыма кучу чэйэ
Быйыл сайын хамсыгынан сибээстээн, оҕолоро, сиэннэрэ Мииринэйтэн, Дьокуускайтан, Зырянкаттан кэлэн, 16 буолан сайылаабыттар. Сорохтор 3 ый буолбуттар. Степан Алексеевич:
– Маннык сүдү күүһү хайдах туһаммакка ыытыахпыный? Кучу чэй оҥорор былааннаах этибит. Дьэ, ону хомуйан, куурдан, переработкалаан бэлэмнээтибит. Ол чэйгэ атын оттору кыратык эбэн, араас суорт чэйи оҥороору гынабыт. Билигин кыстыкка киирдэххэ, сэтинньи диэки арыый соло буллахха, соҕурууттан сакаастаан аҕалтарар хаабытыгар угуохпут. Аны саас, Дьокуускайга тутуу матырыйаала атыылаһа тиийдэхпинэ, Үөһээ Халыма чэйин амсатыаҕым. Биһиги дойдуга үүнэр отон барыта курааҥҥа түбэһэн, хатан хаалла. Моруоскабыт да үүммэтэ. Мин урут маннык сайын буолбутун төрүт өйдөөбөппүн. Эбээн Бытантайтан саха ынаҕын патриота С.Р. Попов сүбэтинэн, сахачааннар (саха боруода бургунастарын этэр) үүттэриттэн брынза уонна кытаанах сыыры оҥорон көрдүбүт. Биһиги санаабытыгар, бэркэ табылынна.
Слепцовтар олохторо М.Е. Николаев “быйылгы курдук бүтүн норуот олоҕор кутталлаах уустук кэмнэргэ Саха сирин эппиэтэ – киэҥ сирбитигэр тарҕанан олоруу (пространственное развитие) буолуохтаах” диэн этэригэр оруобуна сөп түбэһэр. Былыргылыы алаастарга төннүү курдук гынан баран, аныгы сайдыылаах олоҕу тэрийии. Оччоҕо бу килиимэт уларыйарыгар үөскүүр кутталлаах ыарыылартан, сэрии, атын да алдьархай үөдүйэр түгэнигэр саха дьоно астаах-үөллээх, туохха да хотторбот бөҕө олохтоох буолуохтара. Дьону үс хочоҕо мунньан хаатыйалааһын хайдахтаах кутталлаах буолуон сөбүн хоруона хамсыга көрдөрдө. Онон, тыа сирин аныгы олоҕун стратегиятыгар айылҕаҕа тахсар уларыйыы оҕо оонньуута буолбатаҕа учуоттаныахтаах.
Слепцовтар икки суотайдаах оҕуруоттарыгар хаппыыста, сүбүөкүлэ, моркуоп үүннэрэллэр. Оҕуруоту кэргэнэ Наталья Семеновна кыайа-хото тутар, сатыыр. Улахан көрүү-истии, бүөбэйдээһин түмүгэр сыл аайы куһаҕана суох үүнүүнү ылаллар.
(Халыма лимона)
Үүнээйилэрэ оҕуруотунан эрэ бүппэт. Дьиэлэригэр, бэл, аһын биэрэн үөрдэр лүмүөн үүнэр. Кэлин сиэннэрбит, хос сиэннэрбит эбэлээх эһэбит олордубуттара диэн сир астыыр, өйдүүр-саныыр буолуохтара диэн, олорор сирдэригэр хаптаҕас, моонньоҕон, малина, боярышник эҥин курдук элбэх отонноох маһы олордон, бүтүн плантация оҥорор баҕалаахтар.
Технологияны сатыахха эрэ наада
Степан Алексеевич эмиэ «Төрүт баайбыт» чилиэнэ И.П. Пономарев ыстатыйаларын сэргээн ааҕар. «Күрүө – ампаардаах ас» диэн ыстатыйатыгар эппиэт курдук быйылгыттан сир оҥоһуутунан дьарыктаммыт. Бастаан уһаайбатын аттыгар 1 гаа сири икки мастаах күрүөнэн эргитэн, балаҕан ыйыгар быйыл ылбыт дьоппуонун дьоҕус тыраахтарыгар фреза кэтэрдэн, үрдүн мэһийтэрэн кэбиспит. Табыллыбытыгар эр ылан, иккис гаатын оҥостубут. Аны саас итиннэ эбиэс ыһар бааһыналаммытыттан, күһүн дьааттаах аһыы от тахсар кэмигэр сүөһүлэрин хаайан мэччитэр сирдэммититтэн сүргэтэ көтөҕүллэн сылдьар. Талахха киирбэтэх, силиһин кыра тыраахтарынан хайдах кыайарын тобуллаҕына, сирин салгыы оҥосторо эрэбил.
Степан Алексеевич сирин оҥостон, отордооһун саҥа ньыматын тобулуон баҕарар: “Мин өбүгэлэрим кыстык сирдэригэр буолбакка, сайылыктарыгар кыстыыр уһаайба тэринэн, былыргы өбүгэлэрбит хаһаайыстыбаннай тэрээһиннэрин кэһэн олоробун. Ол иһин, дьэ, бу кыараҕас соҕус сиргэ оттонор сир, мэччирэҥ уонна отордооһуну хайдах эрэ дьүөрэлиэхтээхпин”, – диир. Мантан өйдөөтөххө, Слепцовтар өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан саха сүөһүтүн иитиини билимҥэ тирэҕирэн саҕалаабыттар.
Докумуон быһыытынан, 19 гаа ходуһа сирдээх да, балачча элбэх сир дулҕаҕа, талахха былдьатан, сороҕо ууга сытар. Онон сүөһүлэрэ атын сиргэ, аттыгар баар икки улуу эбэ кытылларыгар уу отун тиниктэһэ бараллар эбит. Оттуур сирэ эмиэ 3 км тэйиччи сытар үс биэрэстэ туоралаах улуу эбэ кытыытыгар баар.
Степан Алексеевич билигин хоту сүөһү иитиитин мэһэйдэһэр икки кыһалҕаны ааттыыр – тыатааҕыны уонна күһүҥҥү от хаачыстыбатын. Кини: “Бу кэлиҥҥи сылларга хайдах эрэ сир-халлаан дэбигис өйдөммөт туруктанна диэххэ сөбө дуу? Былыр-былыргыттан оттоммут ходуһаҕа бэртээхэй кэнчээри үүнэр этэ. Кэнники сылларга ол сэдэх көстүү буолан эрэр. Кыһыммыт хойутуур, күһүммүт уһуур. Ол түмүгэр хонуу ото эрдэ баҕайы хагдарыйан хаалар. Урут күөл кытыытынан олох хойукка диэри хагдарыйан биэрбэт бэрдьигэс диэн ынах бэркэ сөбүлүүр уонна үүттүйэр ото үүнэрэ. Билигин ол от тоҕо эрэ суох, сэдэхтик көстөр буолан хаалла. Холобур, быйыл бэс, от ыйдарыгар уот куйаас сатыылаата. Атырдьах, балаҕан ыйдара ардахтаах уонна тымныы буоллулар. Сир барыта уунан туолла, эһиил отон, дьэ, үүнэрэ буолуо. Сүөһүгэ күһүн улахан кутталлаах “итирик от” (вех ядовитый) буолар. Былырыын кураан кэмигэр, ол от төрдүн сиэн, икки ынаҕым охтубута. Быйыл уулаах буолан, хата, тимирэн абыраата. Онон мин бааһына оҥосто сатыыр өссө биир биричиинэм диэн, эһиил күһүн сүөһүлэрбин хаайан, күөх аһылыгынан дьиэлэрин таһыгар аһатаары гынабын. Аны саас эбиэһи кытары өссө тугу эмэ ыһан эспэримиэнниэм. Хааһы мончууктуурга горуох ыһарым дуу? (Күлэр). Баҕар, рапс ыһыам. Уопсайынан, кэтээн, үөрэтэн, көрөн иһиэхпит”, – диэн кэпсээтэ.
Степан Алексеевич, ойуур баһаарыттан сэрэнэн, ходуһатын тула баһаары утары хорутуу оҥорон боруобалаабыт. Ходуһатын алта гыммыт биирин төгүрүппүт. Чахчы, кини курдук ойдом олорор хаһаайыстыба бэйэтин күүһүгэр эрэ тирэҕирэн быыһанар кыахтаах.
Криокорм туһунан суруйуулары олус интэриэһиргиир: “Криокорм туһунан билэн баран, хайдах эрэ эгди буолаҕын, санааҥ көтөҕүллэр. Бу хайысхаҕа үлэлээбит учуонайдар этиилэрин уонна араас быраактыка түмүктэрин, ситиһиилэрин билистэххэ, биһиги, хотугу дьон, олохпутугар улахан хаачыстыбалаах сайдыы (синергетическэй эффект) ситиһиллэр кэмэ лаппа чугаһаабыт диэн түмүккэ кэлиэх курдукпут”, – диэн санаа көтөҕүллүүлээх кэпсээнин түмүктүүр. Кини эһиил криокорму хоту биир бастакынан олоххо киллэрэригэр киһи саарбахтаабат.
Степан Алексеевич бу күннэргэ дьиэтигэр “Липснеле” оһоҕун туруоран, уунан ититиллэр систиэмэ киллэрэ сылдьар. Дьон “тыаҕа олорон тоҕо систиэмэ киллэрэҕин?” диэн дьиктиргииллэр үһү. “Оһох үчүгэйдик сылытар, ол гынан баран, дьиэ салгынын кислородун сиир, ол хаан баттааһыныгар, сүрэх үлэтигэр охсоро саарбахтаммат” диир. Чахчы, оннук. Онто да суох кыһын Саха сирин салгыныгар кислород аҕыйыыр. Онон Слепцовтар, хаһаайыстыбаларын билимҥэ тирэҕирэн, доруобуйаны харыстыыр технологиялары киллэрэн, олохторун хаачыстыбатын үрдэтэллэрэ сүрдээх кэрэхсэбиллээх.
Степан Алексеевич Ил Дархан А.С. Николаев ыанар ынахха 35 тыһ. солк. биэрэр көмөтүн саамай сөптөөҕүнэн ааҕар. Онон ити үп көмөтүнэн хоту дойду хоодуот дьоно Слепцовтар үрүҥ илгэни саха ынаҕыттан олоҥхоҕо кэпсэнэринии үрүлүтэ сүүртүннэр, элбэх саха ыалыгар үчүгэй холобур буоллуннар диэн алгыы хаалабыт.
Владимир Степанов.
