Хайа да киһи, төһө баайыттан-дьадаҥытыттан, хотун-тойон буоларыттан тутулуга суох, сүрүн баайа – доруобуйата. Онон доруобуйа туһугар судаарыстыбаттан саҕалаан үбү-харчыны, бириэмэни кэрэйиэн табыллыбат.

Учуонайдар этэллэринэн, доруобуйабыт 70 %-на аһыыр аспытыттан, тугу сиирбититтэн тутулуктаах.

Сахалыы да санаатахха, А-92-лээх бэнсиининэн барар омук массыынатыгар А-76-лааҕы, эбэтэр кэччэйэн, чэпчэки сыаналаах, мөлтөх хаачыстыбалаах арыыны кута, онно эбии сүрэҕэлдьээн, харчыны да харыстаан, ол арыыны кэмигэр уларыппакка сырыттахха, ол тэрил, төһө да саҥа, оҥоһуллуута ордук буоллун, төһө өр бараахтыай? Син ол кэриэтэ киһи төһө да чөл олоҕу тутустар, эрчилиннэр, харыстаннар, үксэ наар араас химиянан сутуллубут, дьааттаах аһы аһыыр буоллаҕына, олоҕо уһаабат. Киһи үйэтин уһатар, доруобуйатын бөҕөргөтөр натуральнай ас баар эбит...

Саха сылгытыгар уонна ынаҕар...

Бу туһунан В.Степанов “Кыымҥа” (29.10.20) олус итэҕэтиилээхтик суруйбут. Онно К.А. Петров диэн биология билимин дуоктарын “Хоту олохтоох дьон үйэлэрэ уһууругар саха сылгытын этин суолтата” диэн “Эко” сурунаал 2019 сыл 5-с №-гэр бэчээттэммит ыстатыйатыгар олоҕурбут. Оттон ол ыстатыйаны Клим Алексеевич А.А. Перк, А.С. Сухнева уонна А.С. Барашкова диэн Саха сирин учуонайдарын кытта суруйбут. Онон ыстатыйа суолтата өссө үрдүүр.

Доҕоттор! Бу ыстатыйаны бэйэтин, саатар, «Кыымҥа» тахсыбыт ырытыытын булан ааҕаргыт буоллар, элбэҕи өйдүө, сахабыт сылгытын, ынаҕын туһунан, сорохтор, аахайбат, сэнэбиллээх өйдөбүлгүт балачча уларыйыа эбит дии санаатым. Ыстатыйа көннөрү киһи өйүгэр мээнэ түспэт элбэх билим тиэрминнээҕин сахалыы-махалыы өйдөөтөххө, маннык эбит.

1959 сыллааҕы Биэрэпис түмүгүнэн, 100 тыһ. киһиттэн 100 сааһын ааспыт дьоннооҕунан ССРС-ка Азербайджан уонна Дагестан кэннилэриттэн, 3-с (!) миэстэҕэ сахалар турар эбиппит. “Ол сүрүн төрүөтэ – сахалар төрүт боруода сылгыбыт, ынахпыт этэ, сыата буолар эбит”, – диэбиттэр.

Ыраас хааннаах боруода сылгылар улахан тымныыны тулуйбаттар, көньүүһүнэҕэ кыстыыллар. Саҥа кэлбит соҕуруу дойду ынахтара даҕаны биһиги кыһыммытын ыарырҕаталлара биллэр. Ол оннугар тыстара кылгас, дьоҕус да көрүҥнээх буоллар, тыһыынчанан сылга тыйыс усулуобуйаҕа ньыматыйан (адаптацияланан) кэлбит, саха боруода сылгыбыт барахсан -60 кыраадыс тымныыга хаһан аһыыр, күнүһүн таһырдьа аһыыр саха ынаҕа ыарыыга ылларбат, улуу дьоҕурдаах сүөһүлэр буолаллар. Маннык тулуурдаах сүөһүлэр аан дойдуга ханна да суохтара буолуо.

Оттон кинилэр кыһыны, тымныыны тоҕо ордук тулуйар эбиттэрий? Ол ыстатыйаҕа сурулларынан, учуонайдар быһаарбыттарынан, бу боруода сүөһүлэр сыаларыгар элбэх макро-микро элэмиэн, Омега-3, Омега-6 диэн кислоталара баар. Ону суруналыыс В.Степанов өйдөнөрдүү “тоҥмот сыалаахтар» диэбит. Быһата, сыалара тоҥмот буолан, улахан тымныыны тулуйаллар эбит.

Тоҥ сылгы сыатыттан быһан айаххар уктуҥ да, ууллан хаалар. Оттон соҕурууттан аҕалбыт боруода ынахпыт, сылгыбыт сыата итинник ууллубат. Сойдо да, кытаатар, бэл, бытарыйа сылдьар буолар. Оннук сыа тымыры бүөлүүр холестерины элбэтэр. Саха ынаҕын сыатыгар Омега-3, Омега-6 элбэх буолан, эмиэ тоҥмот диэбиттэр.

Манна бэйэбиттэн эбиим. Мин сыаны элбэҕи сиэмэҥ, холестерины үөскэтэн, тымыры бүөлээн, инсульт, инфаркт ыарыыларыгар тиэрдиэн сөп диэн суруйалларын, кэпсииллэрин элбэхтик истэрим. Бука, сымыйанан эппэттэрэ, суруйбаттара буолуо.

Ол гынан баран онтубут саха боруода сылгытыгар, ынаҕар сыһыана суох эбит. Ону ыстатыйаҕа хайдах суруллубутун (учуонайдар этиилэрин) болҕойон ааҕыҥ эрэ.

... Билигин аан дойдуга киһи өлүүтүн биир сүрүн биричиинэтэ – хаан эргиирин ыарыылара. Арассыыйаҕа өлүү аҥаара (!) бу ыарыыттан тахсар.

Мэдиссиинэ уонна демография чинчийиилэрэ тымыр-сүрэх ыарыыларын элбээһинэ хааҥҥа-сииҥҥэ төһө элбэх тоҥмот сыа кислотата баарыттан тутулуктаах диэн этэллэр. Чинчиллибит дьон ортотугар хааннарыгар тоҥмот сыа кислоталаахтар өлөр кутталлара 90 (!)%-нан кыччыыр эбит.

... Омега-3 тромбалары суурайар, иммуннай систиэмэни үлэлэтэр уонна килиэккэлэри үүннэрэр простогладиннарга көмөлөһөр, онкология ыарыыларын бохсор диэн суруйаллар.

Убаһа тоҥмот сыатын кислоталара холестерины уулларан, тымыры бүөлүүр «атересклероз бляшкалара» үөскээбэттэр. Убаһа этэ диета аһын быһыытынан ноор, быар, үөс, хроническай энероколит ыарыыларыгар уонна оһоҕос эпэрээссийэтин кэннэ сииргэ туһалааҕын дакаастаабыт чинчийиилэр бааллар эбит. Ону таһынан тоҥмот сыа кислоталара сүрэх ишемическэй ыарыытын эмтииллэрэ билимҥэ үчүгэйдик үөрэтиллэн турар диэбиттэр. Маны, сүрэх ыарыһахтар, өйдүүргүт наада.

Өссө болҕомтоҕутун манна ууруҥ:

... Киһи саамай сөҕөрө: убаһа сыатыттан эпэрээссийэ кэнниттэн сытар киһиэхэ хааныгар быһа кутан аһатарга туттуллар сыа эмульсиятын оҥоруохха сөп эбит. Маннык технология оҥоһулуннаҕына, саха сылгытын этэ, сыата көмүс сыаналаныа.

Оо, оннук эмульсия оҥоһуллара буоллар, үчүгэй да буолуо эбит! Ханна бааргытый, саха учуонайдара? Кытаатыҥ, онно ылсыҥ! Үөһээлэр, ону өйөөҥ!

Баары санаттахха...

Быйыл 86-с хаарын санныгар түһэрбит, сааһын тухары дойдутугар, Кытаанахха, көннөрү холкуостаахтан саҕалаан биригэдьииринэн, управляющайынан, мэхээнньигинэн үлэлээбит, хоту көһөрүллүү кыттыылааҕа, улуус, нэһилиэк бочуоттаах олохтооҕо, атаһым П.Н. Скрябин диэн баар. Кини 30-ча сыллааҕыта атахтарын тымырыгар куһаҕан искэн (араак) үөскээн, өлө сыспыттаах.

Маҥнай ону тымырын сыыйан, ылҕаан, эпэрээссийэлээн баран, химия бөҕөнөн эмтэнэ сатаабыта да туһалаабатаҕа. Онтон ыксаан, этэргэ дылы, “хаҕа” эрэ хаалан, куоракка киирбитигэр “туһа суох, арай атаххын төрдүнэн быһан көрүөхпүт” диэбиттэр. Онуоха эмтиир бырааһа, саха дьахтара, “химияҕын тохтотон, убаһа оһоҕоһун салахайынан эмтэнэн көр” диэн сүбэлээбит. Ону тутуһан, доҕорум Байбал күн бүгүҥҥэ диэри син тулуһан сылдьар, этэҥҥэ олорор.

Иккис холобур. Дьокуускайтан 6 көстөөх Кэҥкэмэ тыатыгар эһэ курдук сири хаһан, холомоҕо иккиэйэҕин кыстыыр Диана, Анатолий Чомчоевтары Саха сиригэр билбэт, истибэтэх киһи, арааһа, суоҕа да буолуо.

Анатолий Игнатьевич 1986 с. аан дойдуну аймаабыт, тоҕо тэппит Чернобыль атом ыстаансыйатын саахалын туоратыыга ыстаап начаалынньыгынан үлэлээбит. Онно сылдьан радиацияҕа оҕустаран, хаан ыарыытыгар ыалдьыбыт. Ону араас эминэн эмтэнэ сатаан баран өрүттүбэккэ, этэргэ дылы, уҥуохтаах тириитэ эрэ ордон, өлөр турукка тиийбит. Онуоха ойоҕо, билим хандьыдаата Диана Васильевна Эбээн Бытантайтан сөмөлүөтүнэн саха ынаҕын үүтүн тастаран, ону иһэрдэн үтүөрдүбүт.

Билигин Чомчоевтар 2 саха ынаҕын иитэллэр. Олор үүттэрин-астарын аһаан этэҥҥэ олороллор. Мин кинилэргэ 2 сыллааҕыта сылдьыбытым. Ол ынахтар күөрчэхтэрин, арыыларын амсайбытым. Оһуобай этэ!

Оттон Анатолий Игнатьевич, ол холомоҕо олорон, аан дойдуга диэтэххэ, дэлби тэппэт, куттала суох дьоҕус атом ыстаансыйатын айан (айсан), олоххо киллэрэ сатыырын бары истэ сылдьаҕыт Арай онно өйдөммөтө диэн – ити үлүгэрдээх инникилээх дьыаланы олохтоох, үөһээҥҥи даҕаны былаастар өйөөбөттөр.

Ити П.Скрябин, А.Чомчоев холобурдарыгар олоҕуран, ааҕааччыларга икки ыйытыыны биэрэбин. Өскөтүн кинилэр, итинник эмтэммэтэхтэрэ буоллар, тыыннаах ордуо этилэр дуо? Мин саныахпар, суох. Оччотугар олохтоох ас-үөл киһи доруобуйатыгар туһатын туһунан өссө хайдах өйдөтүөххэ, дакаастыахха сөбүй?!

Маны өссө биир холобурунан ытаһалыым. Соторутааҕыта АГАТУ проректора, биология билимин дуоктара К.К. Кривошапкин араадьыйанан, тэлэбиисэринэн кэпсиирин, үгүстэр, истибит буолуохтааххыт. Онно кини ыаллыы Монголияҕа уопсайа 3,5 мөл киһи 70(!) мөл. ынаҕы, сылгыны, барааны иитэллэрин, дьиҥ этинэн-үүтүнэн аһаан, кинилэртэн баара-суоҕа 300 эрэ киһи хоруона хамсыгар хаптарбытын уонна биир да киһи өлбөтөх диэн кэпсээбитэ. Дьэ, хайдаҕый?! Оттон биһиэхэ биир сууккаҕа 200 (!) тахса киһи ыалдьар дии!

Тоҕо?

Мин саныахпар, иммунитет түһүүтүн, ыарыыга ылларыы сүрүн төрүөтэ – аһыыр аспытыгар, хаачыстыбатыгар. Айахпытыгар угар аспыт-үөлбүт улахан аҥаара – 2 төгүл химияламмыт (дьааттаммыт) ас. Тоҕо диэтэххэ, ону оҥорооччулар үүнүүтүн үрдэтээри, сыыс отун хаптатаары, киһи этигэр-сиинигэр улахан буортулаах геномодифицированнайга тиийэ араас уоҕурдууну, эбиилиги кыайа-хото тутталлара сымыйа буолбатах. Аны, ол үүнээйилэрин астаан-үөллээн атыыга таһаарааччылар, өр буорту буолбатын диэн, араас химиянан “укуоллууллара”, ол-бу суурадаһыҥҥа булкуйаллара мэлдьэҕэ суох. Онно эбэн, маҕаһыыннар уора-көстө болдьоҕо тахсыбыт аһы атыылыыллара, этикиэккэтин уларытан биэрэллэрэ – эмиэ баар суол.

Олору бигэргэтэн, киһи төһө баҕарар холобурдары аҕалыан сөп. Дьон-сэргэ сүрүн аспыт бурдук буолара биллэр. Арассыыйа бурдугу балачча үүннэрэр, таска кытта таһаарар. Онно биир хоту дойду киһитэ соҕуруу сылдьан наһаа даҕаны элбэх бурдугу, киэҥ сиргэ ыһалларын хайҕаабыт. Онуоха ол дойду киһитэ: “Хайҕаама, элбэҕи ылаары сир үрдэ көстүбэт гына уоҕурдуу ыһаллар. Өссө сыыс отун өлөрөөрү эбии дьааттыыллар. Ол кэннэ туох бурдук үүнэрин бэйэҥ бил”, – диэбитин туһунан ханна эрэ аахпытым. Өссө: “Хаачыстыбалаах өттүн – тас дойдуга, куһаҕанын биһиэхэ хааллараллар”, – диэн эбэн биэрбит.

Өрдөөҕүтэ киин тэлэбидэнньэҕэ “Корм” диэн биэриини көрбүтүм. Онно Аргентинаҕа байыаннай саппааска өр сылга хаһааммыт, буорту буолан эрэр эттэрин сыбаалкаҕа тоҕоору сылдьалларын биһиги дьоммут “барахсаттар” босхону үрдүнэн атыылаһан аҕалан, туустаан-тумалаан араас ас оҥорон атыылыылларын көрдөрбүттэрэ. Онно эбэн, муорабыт балыксыттара сытыйан эрэр балыктарын кытайдар обургулар ылан дьикти дьүһүннээх сыттаах-сымардаах “ас” оҥорон төттөрү бэйэбитигэр батаралларын кэпсээбиттэрэ.

Интэриниэккэ көтөх, хаптаҕай куурусса буутун тугунан эрэ “укуоллаан” бөлтөтөллөрүн көрөн, сиргэнэн, аҕынньым төллө сыспыта. Өссө кэлин куурусса этин ханнык эрэ өттүлэрин сиэмэҥ, дьааттаах диэн суруйалларын эмиэ аахпытым.

Ону туох даҕаны уоҕурдуута суох хара буорга олордуллубут бэйэҕит тэпилииссэҕит оҕурсутун, помудуорун атын да астарын, кэлии, сылы-сыллаан туох да буолбат, килэрийбит оҕуруот астарын кытта тэҥнээн көрүҥ. Сир икки халлаан икки ырааҕын курдук.

Аны, ордук оҕо аймах, ыччат сөбүлүүр “Кока-колатын” ылан көрүҥ. Төһө даҕаны минньигэһин иһин, киһи ис уорганын туһалаах эттиктэрин суурайан, иммунитеты, оҕо төрөтөр кыаҕы мөлтөтөр диэн суруйаллар. Дэлэҕэ, ити утаҕынан дьэбини, улахан киртийиини ыраастыахтара дуо?!

Биир тылынан, биһиги төһөлөөх араас химиялаах, дьааттаах аһы аһаан доруобуйабытын мөлтөтөрбүт, үйэбитин кылгатарбыт буолуой? Онно ким мөккүһэрий?

Ол эрээри ити бүтүннүү химиянан сутуллубут аһынан син олорбохтуохха сөп. Саамай кылаабынайа, ити астар киһи ыарыыны утарсар иммунитетын мөлтөтөллөр диэн этэллэр. Ол иһин дьон ковидка, атын да ыарыыларга наһаа ыллараллар, үйэлэрэ кылгыыр дииллэр.

Оттон ити тоҥмот күндү сыа, күөхтүү тоҥмут үүнээйи криокорму сиэбит сүөһүгэ үөскүүр эбит. Ол туһунан хаста да суруйбутум.

Түмүк

Доруобуйаттан ураты күндү, улахан баай суох. Оттон доруобуйа төрдө – ыраас, туох да ордук-хос химия эбиилигэ суох ас, төрүт ас.

Ким бэйэтин, чугас дьонун, оҕолорун-сиэннэрин доруобуйатыгар кыһаллар, кытаатан ынахта, сылгыта ииттиҥ. Кыалларынан, бука диэн, олохтоох аһы-үөлү аһыы сатааҥ. Оҕуруот аһын дэлэччи олордуҥ, сир аһын хомуйуҥ. Доруобуйа туһугар үпкүтүн-харчыгытын кэччэйимэҥ.

Үөһээҥҥи салалталарбыт “кэлии (мин көрүүбэр, дьааттаах) ас дэлэй, т/х-та – ночооттоох салаа” диэн, сыыһа, салыҥнаах өйгүтүн-санааҕытын киэр илгиҥ! Дьиҥнээхтик норуоккут туһугар кыһаллар буоллаххытына, биир бастакынан дьон-сэргэ доруобуйатын тупсарар, олоҕун уһатар үлэлэри ыытыахтааххыт. Ити учуонайдар суруйбуттарын, кэпсииллэрин курдук, доруобуйабыт туруга олохтоох аһы-үөлү, чопчу төрүт ынахпытын-сылгыбытын дэлэтииттэн тутулуктааҕын, бука диэн, умнумаҥ. Бары. Хас биирдиигит.

Уйбаан Пономарев, Чурапчы.