Ыал аатын сүгүү – сирдээҕи олох биир кэрдииһэ. Саҥа аал уоту оттуммут, алаһа дьиэни тэриммит эдэр ыалга ийэлээх аҕа икки өттүттэн сүбэ-ама биэрэллэрэ баа буолбатах. Ол эрээри сороҕор дьиэ иһигэр тахсар мөккүөргэ кыттыһан, бүппэтэх-оспотох түбүгү тэҥҥэ салайсан, кийиити-күтүөтү туоратан, эдэр ыал олоҕор орооһон бараллар. Ону ким сөп диэҕэй?
Бүгүн “Кыымҥа” дьиҥнээх олохтон түбэлтэлэри таһаарабыт. Араас көлүөнэ саастаах дьон ийэ, аҕа кынныларын кытта сыһыаннарын кэпсээтилэр, олохторун сэгэттилэр.
Төрөппүт туораттан күүс-көмө буолара ордук
Николай, 41 саастаах, Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх:
– “Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук” диэн өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэтэхтэрэ. Эдэр дьон төрөппүттэрин кытары бииргэ олороллоро уустук суол. Холобур, биир хостоох, кыараҕас дьиэҕэ. Биир бэйэм оннук олоро сылдьыбытым. Биир кыараҕас уопсай хоһугар бары бииргэ – оҕолорум, бастакы кэргэним, ийэ кынным. Киһи-киһи майгыта тус-туспа, туһунан быраабылалаах, олоҕу көрүүлээх. Ийэ кынным хайдах олоро үөрэммитинэн олороро, ыйан-кэрдэн сүбэлиирэ. Мин эмиэ бу иннинэ хайдах олоро үөрэммиппинэн, бэйэм сөп дии санаабыппынан олорорум. Онтон сылтаан айдаан, өйдөспөт быһыы үгүстүк тахсара. Кэлин санаатахха, олоҕу олорбут саастаах киһи туох эрэ үчүгэйгэ үөрэтэбин дии санаан, арыт кытаанахтык, арыт тимир-тамыр курдуктук дьаһайа, үөрэтэ сатаабыт буолуон сөп курдук эбит. Элбэхтик үлэбэр, “охранаҕа” баран хоммутум. Онон эдэр дьоҥҥо бэйэҕит саныыргытынан көҥүллүк олоруҥ диэн сүбэлиэм этэ.
Оҕо көрөр да киһи суох буоллаҕына, чааһынай да уһуйааҥҥа биэрэн, быыс-хайаҕас көрдөөҥ. Төһө да тииҥ курдук сырыттаргыт, түргэн-тарҕан олоххо үөрэниҥ. Оччоҕо бэйэҕит бэйэҕитин убаастаһар, өйдөһөр буолуоххут, ууну-уоту бииргэ ааһыаххыт, олох олоруоххут. Оттон туораттан орооһуу, хайа да түгэҥҥэ, сатаммат. Эдэрдэр бэйэлэрэ булкуллан-тэккиллэн быһаарсаллара ордук. Киҥир-хаҥыр саҥарсыы аайы: “Бу эн киһиҥ буолбатах. Араҕыс!” – дииллэрэ сыыһа. Эбэтэр дьиэҕэ-уокка тиийэн күтүөтү-кийиити булан кэнэйдээһин. Оннук гынан төрөппүттэр оҕолорун аргыстарын бэйэлэрин утары туруораллар. Өстөһүү, өйдөспөт быһыы үөскүүр. Арай олох кырбыйа, иһээччи, букатын киһи быһыытынан бүппүт киһи буоллаҕына, холобур, кыыс дьоно, оҕолорун көмүскээн, быыһаан ылыахтарын сөп. Төрөппүт туораттан күүс-көмө эрэ буолара ордук. Ыал олоҕор орооспокко, салайсыбакка, күтүөтү-кийиити туораппакка, сэнээбэккэ.
Ахтан-санаан ааспычча, биир маннык түгэни кэпсиим. Уопсайбыт кыараҕас хоһугар олорор кэммит. Биир сарсыарда утуйан туран, таҥна олоробун. Ийэм кынным утары дьыбааҥҥа кэргэммин кытта сытар. Мин кинилэри утары олоробун, атын көрөр сирим суох буоллаҕа, түҥнэри хайыһыам дуо? Онуоха: – Чё ты на меня смотришь, вылупился?! – диэтэҕэ үһү. Нууччалыы иитиилээх дьахтар этэ. Кэлин санаатахха, киһи да күлүөх. Тулуйбаккабын, өһүргэнэн: – Оччоҕо таҥнары хайыһабын дуо! – диэн холустук хардарбытым. Ол сарсыарда айдаарсыбыппыт. Ааны хайа быраҕан, тахсан барбытым. Үлэбэр баран хоммутум. Итинник өйдөспөтөх түгэммит элбэҕэ.
Бастакы кэргэммин кытта уонтан тахса сыл бииргэ олорон баран арахсыбыппыт. Сатаспатахпыт. Билигин ол ийэ кынныбын кытта сыһыаммыт үчүгэй. Уоллаах кыыс икки оҕолоохпун. Кэмиттэн кэмигэр көрсөбүн. Туох да диэбэт, утары саҥарбат.
“Кэпсэтинньэҥ, элэккэй буоллаххына, тута ылыналлар”
Клавдия Хатылаева, эстрада артыыһа:
– Маҥнай кийииттии тиийбит күммүн өйдүүбүн. Бэлиэр отуттан тахса сыл ааһа оҕуста. Хайа кийиит долгуйбат буолуоҕай?! Олус долгуйбутум. “Миигин туох дии саныахтарай? Хайдах ылыныахтарай? Сөбүлүөхтэрэ дуу, сөбүлүө суохтара дуу?” – диэн санаалар элэҥнээн ааһаллар. Дьиҥэ, сөбүлүүр-сөбүлээбэт диэн буолбатах буоллаҕа. Кэргэҥҥин кытта таптаһар буоллуҥ да, бүттэҕэ дии.
Герман ийэлээх аҕата, саастаах дьон буолан, киһи тас көрүҥэр болҕомто уурбаттара. Сүрүнэ, ис санааҥ ыраас, кыыс, дьахтар быһыытынан хаһаайыстыбаннай, дьоҥҥо-сэргэҕэ үчүгэй сыһыаннаах буолуохтааххын. Герман дьоно истиҥник үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Ийэтэ олус асчыт, остуол хотойорунан аһы тардан бэлэмнээбит этэ. Бииргэ төрөөбүттэрэ эмиэ үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Киирээппин кытта сөбүлээбиттэрэ быһыылааҕа. Тута кэпсэтэн-ипсэтэн, ас астаһан барбытым. Дьиэ аанын хайдах аһан киирбитим да, долгуйуум, кутталым ааһан хаалбыта. Киһи айаннаан иһэн ордук долгуйар эбит.
Ол кэмҥэ номнуо Германныын иккиэн ыллыыр этибит. 1987 сылтан бииргэ ыллыыбыт. Араадьыйаҕа ырыабыт иһиллэр буолан, “бииргэ ыллыыр кыыһа” диэн эрдэттэн билэллэр этэ. Кэргэниҥ ийэтин кытта тапсыахтааххын. Үчүгэй сыһыаннаах, кэпсэтинньэҥ, элэккэй буоллаххына, ылыналлар. Кэлин санаатахпына, эдэр дьон ыал буолан баран, туспа олоруохтарын наада эбит. Бииргэ олордоххо, төрөппүттэр мэлдьи түбүгүрэн тахсаллар. Билигин куоракка буоллун, тыаҕа буоллун – эдэр ыаллар дьоннорун кытта бииргэ олорор буоллулар.
“Дьэ, хайдах буолабыт?..”
Александр, 27 саастаах, Амматтан төрүттээх:
– Эһиги мин түбэлтэбин туох дии саныыргыт буолла? Дьэ, маннык. Түөрт сыллааҕыта кэргэммин кытта олус таптаһан, истиҥник санаһан ыал буолбуппут. Утуу-субуу икки уол оҕоломмуппут. Иккис уолбут төрөөтүн кытта, ийэ кынным “оҕо көрсөбүн, кыыһым олус сылайар” диэн сылтаҕыран, биһиэхэ көһөн кэлбитэ. Икки хостоох, 80-с сыллардааҕы тутуу, эргэ таас дьиэҕэ олоробут. Биир хоһу киниэхэ биэрбиппит. Маҥнай утаа, кырдьык, олус абыраабыта. Оҕоҕо баттаппыт кэргэним барахсан сынньаммыта. Бастаан «оҕолорбут улаата түстэллэр эрэ, биир-икки сылынан төттөрү дойдутугар барар ини» дии саныырым.
Уолаттарбыт билигин үс, түөрт саастаахтар. Уруккулара буолбатах. Улаатан, тэҥҥэ оонньууллар, былырыыҥҥыттан уһуйааҥҥа сылдьаллар. Ол үрдүнэн ийэ кынным барар санаата суох. Ордук кэлиҥҥи кэмҥэ мэһэйдэтэр буоллум. Дьиэ иһигэр мөккүөр таҕыстаҕына, мэлдьи кыыһын көмүскэһэр. “Мин кыыһым сөпкө этэр”, “кыыспын сирэй-харах анньан көр эрэ...” диэн буолар. Мин туспунан биир үтүө тылы эппэт. Кэргэнэ суох, аҥаардаһынан оҕоломмут буолан эбитэ дуу, “эр киһини тутуллуохтаах” диэн бириинсиптээх. Бэйэлээх бэйэм дьиэбэр хаһаайын курдук көҥүл туттан-хаптан сылдьыбаппын. Сорох түгэҥҥэ тыыным-быарым олус хаайтарар. “Үлэм элбэх” диэн, өрөбүллэргэ дьиэбэр олоро сатаабат буоллум.
Кэргэммин кытта кэпсэтэ сатыыбын да, истиэн баҕарбат. “Эн мин ийэбин абааһы көрөҕүн. Биһиэхэ көмөлөһөр буолбат дуо?!” – диэн саҥардыбат. Дьэ, хайдах буолабыт?...
“Баһыылканан кэлбит ойох”
Василий Горохов, хоту улуус төрүт олохтооҕо. 1984 с. Бүлүү эҥээр кыыһын ойох ылбыт. Оҕо-уруу төрөтөн, хаһаайыстыба тэринэн хоту дойдуга быр-бааччы олороллор:
– 80-с сылларга буостанан суруйсан билсэр муода баар буола сылдьыбыта. Саас да ыраатан эрэр. Бөһүөлэкпит да кыра, чыын-хаан суох киһитинэбин. Ойох, оҕо-уруу да мэлигир. “Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй” диэт, харахпын быһа симэн баран, хаһыат биллэриитин көрөн, биир дьахтарга суруйдум. Сотору кэминэн эппиэт тигинээн кэллэ. Хардардым. Эппиэт эмиэ кэллэ. Ол курдук сыл кэриҥэ суруйустубут. “Чэ, тугун эмиэ эдэр оҕолор курдук суруйсан оонньуу сырыттахпытый” диэн: “Миэхэ кэл. Олоруох”, – диэтим. Дьахтарым “кэлиэм” диэн, аны кэлэр буолан хаалла. Дьонум оччолорго номнуо сааһырбыттара, сэттэ уончалаах этилэр. Сэбиэскэй былааска иитиллибит дьон буоллаҕа, эр-ойох ыларга дуоспуруннаахтык сыһыаннаһаллара. Аҕам: “Буостанан буола-буола. Туох аанньа дьахтар баһыылканан кэлэр үһүө!” – диэн, маҥнай төрүт сөбүлээбэтэҕэ. Ийэм “сааһа ыраатан эрэр, баҕар, кимнээҕэр табыллан олоруохтара” диэн буолуо, утарыласпатаҕа.
Дуунньам кэлэр күнүгэр остуол тартыбыт. Ийэм, аҕам бааллар, атаһым Ньукулай киирдэ. Холку, аргыыйдык сыыйан саҥарар, ис киирбэх сэбэрэлээх дьахтар буолан биэрдэ, ойох буолуохтаах Дьуунньам барахсан. Ийэбин кытта тута сатастылар. Мөккүөрдээх түгэн үөскээтэҕинэ: “Чэ-чэ, Дуунньаттан ордук ойоҕу булуоҥ суоҕа”, – диэн көмүскэһэр аакка түһэр буолла. Аҕам да кэлин оҕотун курдук ылынар, саныыр буолбута. Аҕыйах сыл ааспытын кэннэ, дьоммут кырыйдылар диэн, дьиэбитигэр көһөрөн аҕалбыппыт. Дуунньам иккиэннэрин көрөн-истэн, кыра оҕолуу ньээҥкэлээн анараа дойдуга атаарбыта. Ийэлээх аҕам олохторун толору моҥоон, сымнаҕастык, сылаастык аттаммыттара. Аҕам быстыан биир күн иннинэ: “Дуунньа биһиги дьолбутугар бачча ыраах дойдуга ойох буолан кэлбит эбит. Харыстаа...” – диэхтээбитэ.
Диана КЛЕПАНДИНА.
